Simon van der Stel

Simon van der Stel is ter see op 14 Oktober 1639 op die skip Cappel naby die kus van Mauritius gebore. Sy vader, Adriaen van der Stel, is aangestel as Kommandeur van Mauritius, en was met sy vrou op pad om sy amp op te neem. Adriaen van der Stel was 'n gesiene amptenaar van die VOC wat met Maria Lievens, deels van Maleise afkoms, getroud was. Adriaen van der Stel is 'n paar jaar later na Ceylon oorgeplaas waar hy in 1646 deur vyandige inboorlinge vermoor is. Sy moeder is ook in 1649 oorlede.^[3]

Simon Van der Stel het in Amsterdam skool gegaan waar hy ook met Johanna Jacoba Six getroud is.^[4] Van der Stel en Six het saam ses kinders gehad, maar dit was nie 'n gelukkige huwelik gewees nie en sy sou hom later nie vergesel na die Kaap toe nie. Haar suster, Cornelia, het wel saam gegaan.^[3] Sy vier seuns was Lodewyk van der Stel, Willem Adriaan van der Stel, Francois van der Stel en Hendrik van der Stel.^[5]

In die Frans-Nederlandse Oorlog van 1672 ( die rampjaar) tussen Engeland en Frankryk het van der Stel diens gedoen as Kaptein.^[3]

Hoewel hy nie in diens was van die VOC nie, is Van der Stel in 1679 deur die Here XVII as kommandeur van die Kaap aangestel. Hy is as Kommandeur en nie as Goewerneur aangestel nie omdat die aanstelling buite oorlogstyd plaasgevind het.^[3]

Simon was 'n klein, donker man, baie energiek en buitengewoon bekwaam. Met sy skerpsinnigheid, gesonde oordeel en sterk vaderlandsliefde was hy voortdurend besig om die Kaap in die gees van die Nederlandse tradisies te ontwikkel. Hy was verantwoordelik vir die versnelde uitbreiding van die kolonie en die verbetering van die landbou. Belangrike bestuursveranderinge is teweeggebring en nuwe slaweregulasies het die lewenstoestande van dié deel van die bevolking grootliks verbeter.

Sy belangstelling in die Kaap het dié van al sy voorgangers oortref. Dit het uiting gevind in die stigting van Stellenbosch (wat ook na hom vernoem is) in 1680, die opening van die distrik Drakenstein in 1684, die prospektering vir koper in Namakwaland in 1685, die daadwerklike hulp wat hy aan die Hugenote gegee het ná hulle aankoms aan die Kaap in 1688 en in sy aanmoediging van boomplanting. Die V.O.C. het hom tot goewerneur bevorder in 1691 uit waardering vir sy werk. Van der Stel het in 1699 op sy wynlandgoed Constantia Suid van Kaapstad afgetree toe hy die goewerneurskap aan sy seun Willem Adriaan van der Stel afgestaan het. Hy het daar gesterf op 24 Junie 1712.

Van der Stel het op 12 Oktober 1679 in die Kaap aangekom, twee dae voor sy 40e verjaardag. Hy was die tiende gesagvoerder aan die Kaap sedert die stigting van die nedersetting in 1652. Sy twee voorgangers, IJsbrand Godske en Johan Bax, het die rang van goewerneur gehad en in 1691 is Van der Stel self tot die rang bevorder.

Die Kaapse bevolking van 767, insluitende slawe en knegte, was in 1679 nog steeds nie selfversorgend nie en Van der Stel het opdrag van die VOC ontvang om nie net die skepe van voorrade te voorsien nie, maar ook om uitgawes te verminder en die nedersetting winsgewend te maak.

Voedselproduksie vir eie gebruik sowel as vir voorsiening aan die retoervlote het dus voorrang geniet. Ten einde die graanproduksie te verhoog, het Van der Stel 'n beleid van gebiedsuitbreiding gevolg. Nuwe gebiede moes in gebruik geneem en deur vryburgers bewoon en bewerk word. Benewens die nedersetting aan die voet van Tafelberg was bewoning van die Kaap in daardie stadium beperk tot 'n veepos by Tijgerberg en die VOC se buiteposte by Hottentots-Holland en Saldanha. Vroeg in November 1679 het Van der Stel saam met lede van die Politieke Raad 'n tog na Hottentots-Holland onderneem. Tydens die reis het hy besluit om 'n nuwe nedersetting langs die Eersterivier te stig. Hy het die plek Stellenbosch genoem en die nuwe nedersetting, wat net deur vryburgers bewoon is, het so vinnig gegroei dat daar in 1684 reeds 40 gesinne gewoon het. In 1685 is 'n VOC-amptenaar as landdros in Stellenbosch aangestel. In die daaropvolgende jare het baie immigrante hulle langs die Bergrivier gevestig en in 1687 het die nuwe distrik Drakenstein tot stand gekom, gevolg deur Franschhoek in 1688. Van der Stel se beleid van uitbreiding is moontlik gemaak deur die VOC se besluit om die Kaap te bestendig en vryburgers uit Europa op gunstige voorwaardes daar te vestig. As deel van hierdie beleid het ongeveer 150 Franse Hugenote tussen 1687 en 1689 na die Kaap geïmmigreer. Van der Stel, wat baie patrioties was en die Kaap in 'n nuwe klein Nederland wou omskep, het die Franse nie toegelaat om 'n afsonderlike gemeenskap te vorm nie en hulle is spoedig deur die Nederlandse bevolking geassimileer (Hugenote). Van der Stel se uitbreidings beleid en persoonlike toesig oor die vryburgers het daartoe gelei dat 'n oorskot graan reeds in 1681 na Ceylon uitgevoer kon word. Van der Stel het ook 'n belangstelling in die wynbedryf by die "vryburgers” aangewakker. Kaapse wyn is na Batavia en Nederland uitgevoer, maar het nie hoë pryse behaal nie.

Onmiddellik na sy aankoms het Van der SteI die Kompanjiestuin verbeter. Die tuin is nuut uitgelê, met akkers omhein en met verloop van tyd is 'n groot aantal inheemse en uitheemse gewasse geplant. Hy het jong boompies uit die tuin aan die vryburgers beskikbaar gestel en hulle aangemoedig om soveel moontlik bome, veral eike, te plant.

Later, toe die inheemse bome baie uitgedun geraak het, het Van der Stel elke boer verplig om 100 eikebome te plant. Op die manier het hy bygedra tot die verfraaiing van die Kaap, wat ook vir die VOC van groot belang was. Op aandrang van kommissaris Hendrik Adriaan van Reede, wat die Kaap in 1685 besoek het, het Van der Stel ook die slordige boustyl aan die Kaap verbeter. Huise sowel as buitegeboue moes van klip gebou word en die mure moes met klei toegemessel en met kalk afgewit word. In dié opsig het hy 'n bydrae gelewer tot die ontwikkeling van die Kaaps-Hollandse boustyl. Hy het die voorbeeld gestel deur sy eie landgoed, Constantia, tot 'n spoglandgoed te ontwikkel.

Vanweë sy begeerte om die Kaap winsgewender te maak, was Van der Stel voortdurend op soek na minerale. Toe daar geen minerale in die nabyheid van die skiereiland gevind is nie, het hy in 1685 by kommissaris Van Reede toestemming gekry om self 'n ekspedisie na Namakwaland te lei. Reeds in 1681 het Namakwas, lede van 'n Khoi-stam, na die kasteel gekom en kopererts aan Van der Stel getoon. Volgens hulle was daar baie koper in die gebied waar hulle vandaan gekom het.

In 1683 het ene Olof Bergh van 'n ekspedisie na die noorde teruggekeer en ook erts saamgebring. Van der Stel se ekspedisie het die Kaap in Augustus 1685 verlaat en in Januarie 1686 teruggekeer. Hoewel die sogenaamde Koperberge wel ontdek is, kon die koper nie ontgin word nie: dit was te ver van 'n hawe en daar was geen vuurmaakhout in die omgewing om die erts te smelt nie. Die ekspedisie was nogtans van groot waarde omdat baie kennis oor die binneland ingesamel en groot dele gekarteer is. In 1689 het Isaq Schrijver 'n ekspedisie ooswaarts na die omgewing van die teenswoordige George onderneem en met die lnkwas, 'n Hottentotstam, kontak gemaak. Schrijver het met waardevolle kennis oor die Hottentotte, maar ook oor die Xhosas en die San teruggekeer. Dit was uit Schrijver se verslag duidelik dat die San vir die Blanke nedersetters groter gevaar ingehou het as die Khoi.

Met Van der SteI se koms na die Kaap was daar 191 slawe, van wie baie in diens van die VOC was. Slawe is vir die eerste keer in 1658 ingevoer, kort nadat die vryburgers hul plase ontvang het. In 1685 het kommissaris Van Reede bloedvermenging aan die Kaap verbied en huwelike tussen Nederlanders en vrygestelde slavinne kon plaasvind slegs wanneer die slawe in 'n Nederlandse vader gehad het. Hy het ook bepaal dat slawekinders nie saam met die Blanke kinders kon skoolgaan nie, maar deur hul eie leermeesters onderrig moes word. Hy het Van der Stel opdrag gegee om toe te sien dat die omstandighede van die Kaapse slawe verbeter moes word deur beter huisvesting en kleding.

Die samestelling van die Politieke Raad, wat sedert die dae van Van Riebeeck die Kaap se enigste bestuursliggaam was, is op aanbeveling van Van Reede gewysig. Die Raad het sy geregtelike gesag verloor en 'n Raad van Justisie is in die lewe geroep waarin twee burgerrade ook sitting gehad het. Die Politieke Raad het voortaan uit agt lede bestaan, naamlik die kommandeur, die sekunde, die tesourier, die hoofkoopman, die boekhouer, die fiskaal en die twee hoogste militêre offisiere.

Van der Stel het groot lof ontvang van die kommissarisse wat die Kaap gereeld besoek het. Veral Hendrik Adriaan van Reede was tevrede met alles wat hy vermag het. Die veestapel van die VOC het grootliks vermeerder en in 1685 is byvoorbeeld 'n koringoes van 2 400 mud verkry. Die streng dissipline wat hy gehandhaaf het en die swaar strawwe wat hy oneerlike amptenare opgely het, het ook Van Reede se goedkeuring weggedra, hoewel die kommissaris hom gemaan het om sy ondergeskiktes nie té hooghartig te behandel nie.

Van der Stel het nie die vryburgers óf die Franse Hugenote baie vryheid toegelaat nie, en hoewel hy nie juis vyande aan die Kaap gehad het nie, was hy nie besonder bemind nie. Die VOC het Van der Stel egter voortdurend gekritiseer, veral oor sy persoonlike uitgawes, wat na die liggaam se mening te hoog was, en oor die aanstelling van sy seuns as VOC-amptenare.

Weens die toenemende kritiek het Van der Stel se kinders die Kaap die een na die ander verlaat, totdat net een seun, Frans, oorgebly het. Die VOC het ook gekla dat die Kaap nog nie genoeg wins gelewer het nie en Van der Stel selfs daarvan beskuldig dat hy te min bome plant. Nogtans het hulle hom in 1691 tot goewerneur bevorder. Dit het bewys dat sy werk nie ongesiens verbygegaan het nie en was terselfdertyd 'n aanduiding daarvan dat die belangrikheid van die Kaap in die oë van die VOC toegeneem het.

Toe Van der Stel op 11 Februarie 1699 die goewerneurskap van die Kaap aan sy oudste seun, Wilhem Adriaen, oorhandig, was die totale bevolking van die Kaap 1147. Dit was reeds duidelik dat die Kaap nie telkens deur 'n nuwe geslag VOC-amptenare gekoloniseer sou word nie, maar deur permanente vryburgers wat die kolonie as hul nuwe vaderland beskou het. In die laaste jare van Simon van der Stel se bewind het daar egter reeds spanning tussen die amptenare en die vryburgers ontstaan.

Om vir hul karige lone te vergoed, het die amptenare toestemming van die VOC ontvang om grond in die Kaap te besit en self te boer. Die vryburgers het dit as onregverdige mededinging beskou. Sedert 1691 het Van der Stel self, ten koste van bestuursake, al hoe meer aandag aan sy landgoed, Constantia, gewy. Die landgoed het oorspronklik as model vir die vryburgers gedien, maar het uiteindelik soveel geproduseer dat hulle Van der Stel as 'n gevaarlike mededinger beskou het. Nadat hy afgetree het, het Van der Stel hom permanent op Constantia gevestig en in die Kaap aangebly tot met sy dood op 24 Junie 1712.

Die Laerskool Simon van der Stel in Wynberg herdenk jaarliks sy geboortedag met 'n muntlegging ten bate van Die Burger se Kersfonds. In die dorp wat sy naam dra, Stellenbosch, is sy verjaardag jaarliks feestelik herdenk met 'n optog deur die strate, feesviering op Die Braak ('n grasplein in die middel van die dorp), en papegaaiskiet met 'n voorlaaier op Papegaaiberg, waar skyf geskiet is na 'n hout papegaai.

• Lys van kommandeurs en goewerneurs van die Kaapkolonie
• Kommandeur

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409699, volume 28, bl. 11 - 14
• Rosenthal, Eric, Encyclopedia of Southern Africa, Juta and Company Limited, Kaapstad, 1978.
• KENNIS,  vol 8, 1980, bl. 1474-1475, ISBN 0 7981 0830 4