Kontent qismiga oʻtish

Pax Americana

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Pax Americana[1][2][3] (lotincha „Amerika tinchligi“, Pax Romana, Pax Mongolica, Pax Hispanica va Pax Britannica dan keyin modellashtirilgan; shuningdek, uzoq tinchlik deb ham ataladi) nisbiy tinchlik tushunchasiga nisbatan qoʻllaniladigan atamadir. Gʻarbiy yarim sharda va keyinchalik dunyoda 1945-yilda Ikkinchi jahon urushidan soʻng Qoʻshma Shtatlar[4] dunyodagi hukmron iqtisodiy va harbiy kuchga aylandi.

Shu maʼnoda Pax Americana Amerika Qoʻshma Shtatlarining boshqa davlatlarga nisbatan harbiy va iqtisodiy mavqeini tasvirlash uchun ishlatiladi. Ikkinchi jahon urushidan keyin gʻarbiy Yevropa iqtisodiyotini tiklash uchun 13 milliard dollar sarflagan Marshall rejasi „Pax Americana“ ning ishga tushishi deya taʼriflangan.[5]

Ilk davri

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Pax Americananing dastlabki ifodasi Amerika fuqarolar urushi tugaganidan keyin sodir boʻlib (bunda Qoʻshma Shtatlar oʻzining eng katta tarqoqligini yoʻqotdi va zamonaviy taktikalardan foydalangan holda millionlab zamonaviy jihozlangan askarlarni toʻplash qobiliyatini namoyish etdi), Shimoliy Amerika geografik mintaqasida tinch muhitga ishora yaratdi. Biroq, tinchlik jarayoni Birinchi jahon urushi boshlanishi bilan toʻxtab qolgan edi. Uning paydo boʻlishi amerika istisnoligi gʻoyasining rivojlanishi bilan bir vaqtda sodir boʻldi. Bu gʻoyaga koʻra, AQSH oʻzining milliy kredosi, tarixiy evolutsiyasi, siyosiy va diniy institutlari hamda oʻziga xos kelib chiqishi jihatidan rivojlangan davlatlar[6] orasida alohida ajralib turadi. Bu konsepsiya muallifi Aleksis de Tokvildir.[7] U oʻsha paytda 50 yoshli Qoʻshma Shtatlar immigrantlar mamlakati va birinchi zamonaviy demokratiya boʻlgani uchun dunyo xalqlari orasida alohida oʻrin tutganini taʼkidlagan. Amerika inqilobidan keyin Qoʻshma Shtatlar tashkil topganidan to Ispaniya-Amerika urushigacha Qoʻshma Shtatlar tashqi siyosati global emas, balki mintaqaviy yoʻnalishga ega edi. Ittifoq Shimoliy Amerikaning markaziy shtatlarida joriy qilgan Pax Americana Amerika Qoʻshma Shtatlarining milliy farovonligi omili boʻldi. Kattaroq davlatlar kichikroq davlatlar bilan chegaradosh ekanligi uchun ularda hech qanday tashvish yoʻq edi: soliq talab qiladigan va mehnatga toʻsqinlik qiladigan doimiy qoʻshinlar mavjud emas edi; savdo-sotiqni toʻxtatadigan urushlar yoki urushlar haqidagi mish-mishlar oʻrinsiz edi. Bu yerda nafaqat tinchlik, balki xavfsizlik ham muhim hisoblangan. Chunki Pax Americana federal konstitutsiyaviy respublika tarkibidagi barcha shtatlarni qamrab olgan. Oksford ingliz lugʻatiga koʻra, bu ibora birinchi marta bosma nashrda 1894-yil avgustdagi Forumda paydo boʻlgan: "Quvonishning haqiqiy sababi prezident Klivlendning oʻz hayotini saqlab qolish yoʻlidagi tezkor va jasoratli harakatini qoʻllab-quvvatlash uchun universal vatanparvarlik ruhidir. Pax Americanani oʻrnatishda butun yer yuzi boʻylab qonun ustuvorligi boʻlishi talab etilardi.[8]

1898-yilgi siyosiy multfilm : „Uchdan uchgacha oʻn ming milya“ AQSh hukmronligining (tasqara ramzi) Puerto-Rikodan Filippingacha davom etishini anglatadi.
1906-yil Teodor Ruzveltning Monro doktrinasidan Yevropa harbiy kuchlarini Dominikan Respublikasiga kiritmaslik uchun foydalanayotgani aks etgan siyosiy karikatura.

XIX asr oxirida Gʻarbiy yarim sharda Yangi Imperializmning kuchayishi bilan AQShda imperialistik va izolyatsion guruhlar oʻrtasida bahs-munozaralar paydo boʻldi. Monro doktrinasi asosida Pan-Amerika tinchligi gʻoyasi ilgari surildi. Xorijiy kuchlar aralashuvidan qochishning anʼanaviy siyosatini qoʻllab-quvvatlaganlar orasida ishchilar yetakchisi Samuel Gompers va poʻlat magnati Endryu Karnegi ham bor edi. Genri Kabot Lodj, Uilyam MakKinli va Teodor Ruzvelt kabi amerikalik siyosatchilar agressiv tashqi siyosat tarafdori edilar, ammo prezident Grover Klivlend maʼmuriyati bunday harakatlarni amalga oshirishni istamadi. 1893-yil 16-yanvarda AQSH diplomatik va harbiy xizmatchilari bir guruh shaxslar yordamida Gavayi Qirolligining konstitutsiyaviy hukumatini agʻdarib, Muvaqqat hukumat, keyin esa respublika tashkil etish maqsadida til biriktirdilar. 15-fevral kuni ular Gavayi orollarini anneksiya qilish toʻgʻrisidagi shartnomani AQSh Senatiga taqdim etishdi, biroq anneksiyaga qarshi chiqqanlar hujjatning oʻtishini toʻxtatib qoʻyishdi. Qoʻshma Shtatlar 1898-yil iyul oyida Nyulands rezolyutsiyasi orqali Gavayi orollarini qoʻshib olish yoʻlini tanladi.

1898-yilgi Ispaniya-Amerika urushidagi gʻalabadan keyin va Kuba, Puerto-Riko, Filippin va Guam qoʻlga kiritilgandan soʻng, Qoʻshma Shtatlar mustamlaka imperiyasiga asos solindi. Ispaniyani Amerika qitʼasidan siqib chiqarib, Qoʻshma Shtatlar oʻz pozitsiyasini mustahkamlab oldi va oʻz taʼsirini Janubi-Sharqiy Osiyo va Okeaniyaga qaratdi. AQShning Filippin va Puerto-Rikodagi kapital quyilmalari nisbatan kichik hajmda boʻlsa-da, bu mustamlakalar Lotin Amerikasi va Osiyo, xususan, Xitoy bilan savdoni kengaytirish uchun strategik nuqtalar edi. Qoʻshma Shtatlar Karib dengizi mintaqasida Monro doktrinasiga muvofiq taʼsir doirasini oʻrnatdi. Ushbu taʼsir doiralari aniq belgilanmagan, ammo boshqa hukumatlar tomonidan amalda tan olingan va bu hududdagi baʼzi respublikalar tomonidan ham qabul qilingan.[9] XX asr boshidagi voqealar Qoʻshma Shtatlar bunday holatlarda odatiy boʻlgan „Pax Americana“ ni oʻrnatish majburiyatini olganligini koʻrsatib berdi.[9] Boshqa joylarda boʻlgani kabi, bu Pax Americana geografik chegarasi aniq belgilanmagan va u nazariy jihatdan hech qanday izchillikka asoslanmagan.[9] Shunday qilib, Qoʻshma Shtatlar janubidagi koʻplab yerlarda tinchlik oʻrnatgan va bunday hududlarda ichki osoyishtalikni saqlash choralarini koʻrgan boʻlsa, boshqa tomondan Amerika Qoʻshma Shtatlari Meksikadagi interpozitsiyadan chiqdi.[9]

Yevropa kuchlari yuqoridagi masalalarni asosan Qoʻshma Shtatlar tashvishi deb hisobladi. Darhaqiqat, yangi paydo boʻlgan Pax Americana, mohiyatan, Birlashgan Qirollik siyosati va Britaniya imperiyasi Qirollik dengiz flotining kuchi tufayli erishilgan global dengiz kuchi ustunligi bilan bogʻliq edi.[10] Dengiz erkinligini saqlash va dengiz hukmronligini taʼminlash Napoleon urushlaridagi gʻalabadan buyon inglizlar siyosati boʻlib kelgan. Har qanday Yevropa kuchining Amerika qitʼasiga aralashuviga yoʻl qoʻyish Buyuk Britaniya manfaatlariga toʻgʻri kelmagani sababli, Monro doktrinasiga bilvosita Qirollik dengiz floti ham yordam berdi. Buyuk Britaniyaning xorijdagi mulklariga sherik boʻlgan norasmiy imperiyaning qimmatli tarkibiy qismi boʻlgan Janubiy Amerikadagi Britaniyaning tijoriy manfaatlari va AQShning savdo sherigi sifatidagi iqtisodiy ahamiyati Angliyaning raqobatdosh Yevropa kuchlari Amerika bilan aloqa qila olmasligini taʼminladi.

Qoʻshma Shtatlar XIX asr oxiriga kelib Tinch okeani orqali mintaqaviy chegaralanish xususiyatini yoʻqotdi. Hukumat Ispaniya-Amerika urushidan keyin protektsionizmni qabul qildi va AQSh harbiy kuchini kengaytirish uchun dengiz floti — " Buyuk Oq flot " ni yaratdi. 1901-yilda Teodor Ruzvelt prezident boʻlganida, u oʻzidan oldingi prezident Uilyam MakKinli davrida boshlangan izolyatsion siyosatdan xalqaro aralashuvga oʻtishni tezlashtirdi. Filippin-Amerika urushi imperializmga qarshi davom etayotgan Filippin inqilobi natijasida kelib chiqdi.[11] Intervensionizm oʻzining rasmiy ifodasini 1904-yilda Ruzveltning Monro doktrinasida topdi va Qoʻshma Shtatlarning Amerikadagi zaif davlatlar ishlariga ularni barqarorlashtirish uchun aralashish huquqini eʼlon qildi. Bu AQShning mintaqaviy gegemonligini ochiqladi. 1900-yilga kelganda Qoʻshma Shtatlar dunyodagi eng yirik sanoat va milliy daromadga ega boʻlib, bu borada Buyuk Britaniya va Germaniyani ham ortda qoldirdi.[12]

Urushlararo davr

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Amerika Qoʻshma Shtatlari Birinchi jahon urushidan oldin Pax Britannica parchalanib ketganidan keyin va urushlararo davrda Jahon banki yoki Birlashgan Millatlar Tashkiloti kabi siyosiy tuzilmalar yoʻqligi sababli gegemonlik maqomini egallamagani uchun tanqid qilingan edi. Ikkinchi jahon urushidan keyin esa mana shu kabi xalqaro tuzilmalar tashkil etildi.[2][13][14][15] Vudro Vilsonning soʻzlariga koʻra, Qoʻshma Shtatlar Buyuk urushda qatnashgan:

Qoʻshma Shtatlar […] dunyo hayotida tinchlik va adolat tamoyillarini xudbin va avtokratik hokimiyatga oldida oqlash va dunyoning haqiqatan ham erkin va oʻzini oʻzi boshqaradigan xalqlari orasida shunday maqsad va harakatlar holatini oʻrnatish, bundan buyon ushbu tamoyillarga rioya etilishini kafolatlaydi. [...] demokratiya uchun, hokimiyatga boʻysunuvchilarning oʻz hukumatida ovozga ega boʻlish huquqi uchun, kichik millatlarning huquq va erkinliklari uchun, erkin xalqlarning bunday huquqlari orqali huquqning umumbashariy hukmronligi uchun. barcha xalqlarga tinchlik va xavfsizlik olib kelsin va dunyoni ozod qilsin.[2]

Koʻprikdagi boʻshliq. AQShning Millatlar Ligasida yoʻqligi haqidagi multfilmda koʻprikning yoʻqolgan asosiy qismi sifatida tasvirlangan.

Qoʻshma Shtatlarning Buyuk urushga kirishi Amerikaning anʼanaviy izolyatsiya va jahon siyosatining mustaqil aʼzoligidan voz kechishini koʻrsatdi. Fuqarolar urushi yakunida ham, Ispaniya urushi natijasida ham emas, balki urushlararo davrda Qoʻshma Shtatlar xalqaro tizimning bir qismiga aylandi.[2] Buyuk Urushdan keyingi global qayta tashkil etish orqali Amerika xalqi orasida Qoʻshma Shtatlar tomonidan xalqaro siyosat va xalqaro munosabatlarda faol rol oʻynashni targʻib qilganlar bor edi.[2] Boshlangan siyosiy tadbirlar Amerika imperiyasini va umumiy dunyo barqarorligini oshiradigan iqtisodiy-mafkuraviy yondashuvlarga qaratildi.[16] Oldingi siyosiy yoʻldan soʻng, Vudro Vilson tomonidan Birlashgan Millatlar Tashkilotining asosi va tinchlikni taʼminlovchi — Millatlar Ligasini tuzish taklif qilindi.[2] Bu Amerika hukumati tomonidan koʻproq iqtisodiy-mafkuraviy yondashuvlar tufayli rad etildi va Qoʻshma Shtatlar Ligaga qoʻshilmadi. Bundan tashqari, Yevropa sahnasida ikkinchi urushning oldini olish uchun Monro doktrinasi Buyuk Britaniyaga ham tatbiq etilgan.[17] Oxir oqibat, Qoʻshma Shtatlarning takliflari va harakatlari urush natijasida paydo boʻlgan Yevropa millatchiligi omillari, Germaniya magʻlubiyatining oqibatlari va Versal shartnomasidagi muvaffaqiyatsizliklari dunyoni Ikkinchi Jahon urushiga olib kelishini toʻxtata olmadi.[18]

Birinchi jahon urushi va Ikkinchi jahon urushi oraligʻida Amerika Monro doktrinasining natijasi sifatida Pax Americani saqlab qolishga harakat qildi.[17] Baʼzilar gʻarbiy yarim shardagi mavjud sharoitlarning tinch va tartibli davom etishiga intilishdi.[17] 1917-yilgacha Qoʻshma Shtatlar hukumatining pozitsiyasi va xalqning „Buyuk urush“ ga nisbatan his-tuygʻulari dastlab betaraflik edi.[17] Uning manfaatlari daxlsiz boʻlib qoldi va bu manfaatlarga hech narsa taʼsir qila olmadi.[17]

Boshqa tomondan, oʻrtahol amerikaliklar katta qismining fikrlari toʻgʻri talqin qilinsa, mamlakat Ittifoqdosh (Antanta) davlatlar bilan boʻlgan.[17] Qoʻshma Shtatlar aholisi Prussiya urush doktrinasining shafqatsizligidan hayratda qoldi va nemis bosqinchilik harakatlarini oʻzgartirishga qaratilgan urinishlari shubhali kulgu ostiga olindi.[17] Amerika aholisi Gʻarbiy dunyoda liberal tinchlikni himoya qilayotganini koʻrsatdi. Shu maqsadda amerikalik yozuvchi Roland Xyugins shunday degan:[19]

Haqiqat shuki, Qoʻshma Shtatlar dunyodagi yagona yuksak fikrli kuchdir. Bu imperializmga berilmagan va unga kirishni istamagan yagona kuchli xalqdir. [… ] Amerikada militarizm markazida turgan xudbin tajovuz ruhi juda kam. Faqat bu yerda „yangi ehtirosli birodarlik tuygʻusi va insoniy qadriyatlarning yangi koʻlami“ uchun keng asos mavjud. Biz urushdan chuqur nafratlanamiz; biz glamur yoki ulugʻvorlikka ishqiboz emasmiz. Biz oʻz-oʻzini boshqarish tamoyiliga qattiq ishonamiz. Biz oq yoki rangli begona xalqlar ustidan hukmronlik qilishni xohlamaymiz; biz ertangi kunning rimliklari yoki „dunyoning xoʻjayinlari“ boʻlishga intilmaymiz. Amerikaliklarning idealizmi Amerikaning kelajagiga qaratilgan boʻlib, biz oʻzimiz sodiq boʻlgan erkinlik va demokratiya tamoyillarini ishlab chiqishga umid qilamiz. Siyosiy idealizm, pasifizmning bu keskinligi, tajovuzkorlikdan tiyilish va oʻz taqdirimizni hal qilish uchun yolgʻiz qolish istagi respublika tugʻilishidanoq namoyon boʻldi.[2]

Bu davrda Germaniyaning dastlabki magʻlubiyati natijasida dunyoning axloqiy qayta tuzilishi ochilganligi kuzatildi.[17] Nemislar va ittifoqchilar oʻrtasidagi janglar liberalizm va reaksiya oʻrtasidagi, demokratiya va temirdan yasalgan Vilgelminizm gʻoyalari oʻrtasidagi qarama-qarshilikni ifodalamasdan, turli xalqlar oʻrtasidagi janglar sifatida koʻrildi.[17][20]

Zamonaviy davr

[tahrir | manbasini tahrirlash]
1945-yilgi dunyo xaritasi uchta super kuchga ega: Qoʻshma Shtatlar (koʻk rangda), Sovet Ittifoqi (qizil rangda) va Britaniya imperiyasi (yashil rangda).

Zamonaviy Pax Americana davri Ikkinchi jahon urushidan keyin AQSh tashqi siyosatining tarafdorlari va tanqidchilari tomonidan tilga olinadi. Biroq, 1946-1992-yillar oraligʻida Pax Americana qisman xalqaro tartib hisoblanadi. Bu davrda u faqat kapitalistik blok mamlakatlariga taalluqli boʻlib, baʼzi mualliflar uchun Pax Americana et Sovetica haqida gapirish afzalroqdir.[21] Koʻpgina sharhlovchilar va tanqidchilar 1992-yildan hozirgi kungacha Amerika siyosatiga eʼtibor berishadi va shuning uchun u kontekstiga qarab turli xil maʼnolarga ega. Taxminan 1940-yillarning oʻrtalaridan 1991-yilgacha AQSH tashqi siyosatida Sovuq Urush hukmronlik qildi. Bu davr uning muhim xalqaro harbiy ishtiroki va koʻproq diplomatik ishtiroki bilan ajralib turdi. Birinchi jahon urushidan keyin olib borilgan izolyatsion siyosatga alternativa izlab, Qoʻshma Shtatlar kommunizmning tarqalishiga qarshi turish va uni cheklash deb nomlangan yangi siyosatni belgilab oldi.

Zamonaviy Pax Americana Rimdagi Pax Romanaga oʻxshash. Ikkala holatda ham tinchlik davri „nisbiy tinchlik“ edi. Pax Romana va Pax Americana davrida ham urushlar davom etdi, ammo bu Gʻarb va Rim sivilizatsiyalari gullab-yashnagan davr edi. Shuni taʼkidlash kerakki, ushbu davrlarda va nisbiy osoyishtalikning koʻp boshqa vaqtlarida, aytiladigan tinchlik toʻliq tinchlikni anglatmaydi. Aksincha, bu ularning harbiy, qishloq xoʻjaligi, savdo va ishlab chiqarishda gullab-yashnaganini anglatadi.

Pax Britannica merosi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1815-yilda Napoleon urushlari tugaganidan to 1914-yilgi Birinchi jahon urushigacha Birlashgan Qirollik Yevropa kuchlar muvozanatida offshor-balanser rolini oʻynadi. Aynan shu davrda Britaniya imperiyasi barcha davrlarning eng yirik imperiyasiga aylandi. Britaniya harbiy qudrati va savdosining global ustunligi kuchli milliy davlatlar boʻlmagan Yevropada hukmronligi va butun dunyo okeanlari va dengizlarida Qirollik dengiz flotining mavjudligi bilan kafolatlangan. 1905-yilda Qirollik dengiz floti dunyodagi har qanday dengiz flotidan ustun edi. Qaroqchilik va qullikni bostirish kabi xizmatlar koʻrsatdi. Ushbu tinchlik davrida yirik davlatlar oʻrtasida bir nechta kichik urushlar boʻlgan: Qrim urushi, Franko-Avstriya urushi, Avstriya-Prussiya urushi, Franko-Prussiya urushi va Rossiya-Yaponiya urushi kabi. La Belle Epoque, Uilyam Volfortning taʼkidlashicha, Pax Britannica, Pax Russica va keyinchalik Pax Germanica boʻlgan. Biroq 1853-1871-yillar oraligʻida hech qanday Pax mavjud emas edi.[22]

Pax Britannica davrida Amerika Britaniya bilan yaqin aloqalarni rivojlantirdi va ular oʻrtasidagi "oʻziga xos munosabatlar " yaqqol koʻzga tashlandi. Ikki xalqning koʻp umumiy tomonlari (til va tarix kabi) ularni ittifoqchi sifatida birlashtirgan. Britaniya imperiyasining Millatlar Hamdoʻstligiga oʻtish davrida Garold Makmillan kabi Britaniya hukumati aʼzolari Buyuk Britaniyaning Amerika bilan munosabatlarini Gretsiyaning Qadimgi Rim bilan munosabatlariga oʻxshash deb taʼkidlashni yaxshi koʻrar edilar. Yillar davomida ikkalasi ham Shimoliy Amerika, Yaqin Sharq va Osiyo mamlakatlarida faol boʻlgan.

XX asr oxiri

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ikkinchi jahon urushidan keyin yirik Gʻarb davlatlarining oʻzlari oʻrtasida hech qanday qurolli toʻqnashuv yuzaga kelmadi va ochiq toʻqnashuvlarda yadro quroli qoʻllanilmadi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti Ikkinchi Jahon Urushidan keyin xalqlar oʻrtasidagi tinch munosabatlarni saqlashga yordam berish va BMT Xavfsizlik Kengashining doimiy aʼzolari, jumladan Qoʻshma Shtatlar uchun veto huquqini oʻrnatish maqsadida ishlab chiqilgan.

XX asrning ikkinchi yarmida SSSR va AQSh davlatlari oʻrtasida Sovuq Urush boshlandi. Bu voqeaga gegemon davlatlar oʻrtasidagi global hukmronlik uchun kurash sifatida qaralishi mumkin. 1945-yildan keyin Qoʻshma Shtatlar sanoatlashgan dunyoning qolgan qismiga nisbatan ustun mavqega ega boʻldi. Ikkinchi jahon urushidan keyingi iqtisodiy kengayish davrida AQSH jahon sanoat ishlab chiqarishining yarmiga egalik qilgan va jahon oltin zahiralarining 80 foiziga ega boʻlgan dunyodagi yagona yadroviy davlat edi. Ikkinchi Jahon urushi davrida hayotning, infratuzilmaning va kapitalning vayron boʻlishi Eski dunyo imperializmini gʻolib va magʻlub holatda charchatib qoʻydi. Oʻsha paytda dunyodagi eng yirik iqtisod boʻlgan Qoʻshma Shtatlar ichki infratuzilmasi deyarli zarar koʻrmagan va harbiy kuchlari misli koʻrilmagan kuch bilan urushdan chiqqandi. Harbiy amaldorlar bir asr oldin Pax Britannica quroli uning dengiz kuchi boʻlgani kabi Pax Americana Amerika Qoʻshma Shtatlarining samarali havo kuchiga tayanganligini tan oldilar.[23] Bundan tashqari, Sovet Ittifoqi parchalanganidan keyin bir qutbli dunyo paydo boʻldi.

Pax Americana atamasi 1960-yillarda Jon F. Kennedi tomonidan qoʻllangan boʻlib, u bu gʻoyaga qarshi chiqqan. Sovet bloki amerikaliklar bilan bir xil shaxsiy maqsadlarga ega boʻlgan odamlardan iborat ekanligini va bunday tinchlik „Amerika qurol-yarogʻi“ga asoslanganligini taʼkidlagan edi:

Shuning uchun men jaholat juda koʻp uchraydigan va haqiqat juda kam idrok qilinadigan mavzuni muhokama qilish uchun shu vaqt va joyni tanladim. Bu yer yuzidagi eng muhim mavzu: tinchlik. Men qanday tinchlikni nazarda tutyapman va biz qanday tinchlikni xohlaymiz? Amerikaning qurollari bilan dunyoga tatbiq etilgan Pax Americanani emas har holda. Qabrdagi tinchlik yoki bandaning xavfsizligi ham emas. Men chinakam tinchlik, yer yuzida yashashga arziydigan tinchlik, odamlar va xalqlarga oʻsishga, oʻz farzandlari uchun nafaqat amerikaliklar uchun tinchlik, balki tinchlikka umid qilish va yaxshiroq hayot qurishga imkon beradigan tinchlik haqida gapiryapman. Barcha erkaklar va ayollar uchun nafaqat bizning zamonamizda, balki hamma vaqtdagi tinchlik haqida gapirmoqchiman.[24]

Vyetnam urushi boshlangach, „Pax Americana“ atamasi Amerika imperializmining tanqidchilari tomonidan qoʻllanila boshlandi. XX asr oxirida Sovet Ittifoqi va Qoʻshma Shtatlar oʻrtasidagi mojaroda neokolonializm ayblovi koʻpincha Gʻarbning Uchinchi dunyo va boshqa rivojlanayotgan davlatlar ishlariga aralashishiga nisbatan qaratilgan edi.[25][26][27][28][29] NATO Gʻarbiy Yevropada Pax Americana ramzi sifatida qabul qilindi:

Pax Americana'ning ko'zga ko'ringan siyosiy ramzi NATO edi... Ittifoqchilarning Oliy qo'mondoni, har doim amerikalik bo'lib, obro'si va ta'siri Yevropa bosh vazirlari, prezidentlari va kanslerlaridan ustun bo'lgan Amerika prokonsuliga munosib unvon edi.[30]

Zamonaviy kuch sifatida

[tahrir | manbasini tahrirlash]
2007-yilda AQSh harbiylari boʻlgan davlatlar

Hozirgi vaqtda Pax Americana dunyoning umumiy ob’ektlari — neytral dengiz, havo va kosmosdagi kuchlarning har qanday kombinatsiyasi va kuch proektsiyasi bilan bogʻliq qiyinchilikdan tashqari harbiy ustunlikka ham asoslangan. Ushbu prognoz dunyoni yagona qoʻmondonlik tomonidan boshqariladigan mintaqaviy tarmoqlarga ajratadigan yagona qoʻmondonlik rejasi bilan muvofiqlashtiriladi. U bilan integratsiyalashgan global harbiy alyanslar tarmogʻi (Rio pakti, NATO, ANZYUS va Yaponiya va boshqa bir qator davlatlar bilan ikki tomonlama ittifoqlar) Vashington tomonidan markazlashtirilgan tizimda va bir necha yuzlab harbiy bazalar va inshootlarning butun dunyo boʻylab tarmogʻida muvofiqlashtiriladi. Na Rio shartnomasi, na NATO, Robert J. Art uchun „mintaqaviy kollektiv xavfsizlik tashkiloti emas edi; aksincha, ikkalasi ham AQSh tomonidan boshqariladigan mintaqaviy imperiya edi“.[31] Sobiq xavfsizlik boʻyicha maslahatchi Zbignev Bjezinski bir qutbli dunyodan koʻp oʻtmay Pax Americana harbiy bazasi haqida qisqacha maʼlumot berdi:

[Avvalgi imperiyalardan] farqli o'laroq, bugungi kunda Amerika global qudratining ko'lami va tarqalishi noyob hodisadir. Qo'shma Shtatlar nafaqat butun dunyo okeanlarini nazorat qiladi, balki uning harbiy poligonlari Yevroosiyoning g'arbiy va sharqiy chekkalarida mustahkam o'rnashib olgan ... Amerika vassallaridan ba'zilari Vashington bilan rasmiy aloqalar orali yanada yaqinlashishni orzu qiladilar. Butun Yevroosiyo qit'asi ... Amerikaning global ustunligi ... tom ma'noda butun dunyoni qamrab oluvchi ittifoqlar va koalitsiyalarning murakkab tizimi bilan qoplangan.[32]

Harbiy jamgʻarmadan tashqari, Amerikada moliyalashtirish va diplomatik tomondan qoʻllab-quvvatlanadigan muhim noharbiy xalqaro institutlar ham mavjud (Birlashgan Millatlar Tashkiloti va JST kabi). Qoʻshma Shtatlar Marshall rejasi va Yaponiyani qayta tiklash kabi dasturlarga katta miqdorda sarmoya kiritdi, bu esa Temir parda/Sharqiy blokning oʻrnatilishi va Sovuq urushning kengayishiga bogʻliq boʻlgan mudofaa aloqalarini iqtisodiy jihatdan mustahkamladi.

Karakasdagi koʻcha sanʼatida Sem amaki tasvirlangan va Amerika hukumatini imperializmda ayblagan

Erkin savdodan foydalanish uchun eng yaxshi holatda boʻlgan, madaniy jihatdan anʼanaviy imperiyalarga mos kelmaydigan va Xitoyda kommunizmning kuchayishi va birinchi Sovet atom bombasining yaratilishidan xavotirda boʻlgan AQSh tarixan aralashmaslik siyosatida boʻlsa ham, dunyo tartibini saqlab qoladigan koʻp tomonlama siyosiy institutlar boʻlishiga katta qiziqish bildirgan. Bretton-Vuds xalqaro moliya boshqaruv tizimining bir qismi boʻlgan Xalqaro valyuta jamgʻarmasi va Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki (Jahon banki) loyihasi ishlab chiqilgan va 1970-yillarning boshlarigacha AQSH dollariga nisbatan qatʼiy belgilangan kurs mavjud edi. Savdo tariflarini normallashtirish va pasaytirish protokolidan iborat Tariflar va savdo boʻyicha Bosh kelishuv (GATT) ishlab chiqilgan.

Sovet Ittifoqining qulashi, Pax Sovetica tushunchasining barham topishi va Sovuq Urushning tugashi bilan AQSh Yevropa va Sharqiy Osiyoda muhim qurolli kuchlar kontingentini saqlab qoldi. Pax Americana va Qoʻshma Shtatlar bir qutbli kuchining yuksalishi ortidagi siyosiy institutlar XXI asr boshlarida ham saqlanib qoldi. Qoʻshma Shtatlarning "dunyo politsiyachisi " sifatida harakat qilish qobiliyati oʻz fuqarolarining xorijiy urushlardan tarixiy nafratlanishi bilan cheklangan.[33] Bu borada „Amerika mudofaasini tiklash“ da taʼkidlanganidek, harbiy rahbarlikni davom ettirishga chaqiriqlar ham boʻlgan:

Amerika tinchligi oʻzining tinch, barqaror va mustahkam ekanligini isbotladi. oʻtgan oʻn yil ichida u keng miqyosli iqtisodiy oʻsish, Amerika erkinlik va demokratiya tamoyillarining tarqalishi uchun geosiyosiy asosni taʼminladi. Shunga qaramay, xalqaro siyosatda hech qanday lahzani eʼtiborsiz qoldirib boʻlmaydi; hatto global Pax Americana ham oʻzini saqlab qola olmaydi. [… Bunda talab qilinadigan narsa] kuchli, hozirgi va kelajakdagi muammolarni hal qilishga tayyor armiya; chet elda Amerika tamoyillarini dadil va maqsadli targʻib qiluvchi tashqi siyosat; Qoʻshma Shtatlarning global mas’uliyatini qabul qiladigan milliy yetakchilik qobiliyati.[34]

Bu Amerika istisnoligi tadqiqotida oʻz aksini topgan boʻlib, u "[AQSh] jamoatchiligi orasida „Amerika tinchligi“ yetakchisi boʻlish uchun qandaydir koʻrsatkichlar bor, lekin bu bir tomonlama munosabatlarning juda kam dalillari" ekanligini koʻrsatadi.[7] Amerika Qoʻshma Shtatlari tashqi siyosatidagi kelishmovchiliklar yoki Amerika harbiy kuchlarining mavjudligi sababli mamlakatlarning Amerika harbiy himoyasiga qaramligidan norozilik paydo boʻldi.

XXI asrning post-kommunizm dunyosida Fransiya sotsialist siyosatchisi va sobiq tashqi ishlar vaziri Xubert Vedrin AQShni gegemon giperdavlat deb taʼriflaydi. Amerikalik siyosatshunoslar Jon Mirsxaymer va Jozef Nay esa AQSh „haqiqiy gegemon“ emasligiga qarshi chiqishadi. Chunki u rasmiy global boshqaruvni oʻrnatish uchun yetarli resurslarga ega emas; AQSh oʻzining siyosiy va harbiy qudratiga qaramay, iqtisodiy jihatdan Yevropa bilan teng, shuning uchun xalqaro maydonni boshqara olmaydi.[35] Xitoy, Rossiya, Hindiston va Yevropa Ittifoqi kabi bir qancha boshqa davlatlar siyosiy kuch sifatida shakllanmoqda yoki qaytadan uygʻonmoqda.

Jozef Nay 2002-yilda „Yangi Rim yangi barbarlar bilan uchrashdi“ nomli maqolasida Qoʻshma Shtatlarni „haqiqiy“ gegemoniya emas, deya obroʻsizlantirgan.[36] oʻsha yilgi kitobining kirish soʻzida u shunday deydi: „Rimda bir xalq boshqalardan ustun boʻlgan emas.“[37] Uning 1991-yilgi kitobi " Bound to Lead " deb nomlangan.[38] Liderlik, yunon tilidan tarjima qilinganda, gegemonlikni anglatadi. AQSh gegemoniyasini „haqiqatga toʻgʻri kelmaydi“ deb taʼriflagan Nay haqiqiy imperiyaga oʻxshashlikni izlaydi: uning yozishicha, "Rim oʻz qudratining choʻqqisiga chiqqanidan keyin uch asrdan koʻproq vaqt davomida hukmronlik qildi…

Aslida, ilk Pax Romana bilan oʻxshashliklar ham mavjud (ayniqsa, miloddan avvalgi 189-yilda Oʻrta er dengizi ustidan hukmronlik qoʻlga kiritilgan va miloddan avvalgi 168-yilda qoʻshib olingan). Oʻsha Pax Romana davrida boshqa davlatlar rasmiy ravishda mustaqil boʻlib qoldilar va juda kamdan-kam hollarda „mijozlar“ deb atalardilar. Oxirgi atama faqat soʻnggi oʻrta asrlarda keng qoʻllanila boshlandi. Odatda, Pax Americanada esa boshqa davlatlar „doʻstlar va ittifoqchilar“ deb nomlangan.

Pax Americana atamasini birinchi boʻlib ishlatganlardan biri urushdan keyingi tashqi siyosat boʻyicha maslahat qoʻmitasi edi. 1942-yilda Qoʻmita Qoʻshma Shtatlar Britaniya imperiyasini siqib chiqarishga majbur boʻlishi mumkinligini nazarda tutdi. Shu sababli, Qoʻshma Shtatlar „ushbu urushdan keyin dunyoni tartibga solish uchun aqliy nuqtai nazarni rivojlantirishi kerak, bu bizga oʻz shartlarimizni, ehtimol Pax Americana miqdorini qoʻyishimizga imkon beradi“.[39] Sven Xoldarning soʻzlariga koʻra, geosiyosat asoschisi Rudolf Kjellen[40] 1864-1922) Birinchi jahon urushidan koʻp oʻtmay Pax Americana atamasi yordamida AQShning global ustunlik maqvqeini bashorat qilgan. Pax Anglosaxonica 1918-yildan keyin Pax Americana maʼnosida kelmoqda:

Endi [1918] [Amerika mustamlakasi] butun dunyoni qoplaydi. Biz nemislarni hayratda qoldirgan va larzaga keltirgan holda Pax Anglosaxonica va Pax Romananing izdoshi butun dunyo boʻylab paydo boʻlishi mumkinligini muhokama qila boshladik. Global birlashish tendentsiyasi kuchayib, Yevropaning alohida milliy davlatlarini bir bayroq ostida yanada kengroq birlikda birlashtirishga tayyor boʻldi. ...[41]

Amerika Qoʻshma Shtatlari, Dehio assotsiatsiyasi kabi, izolyatsiyaga chekindi. „Rim ham oʻzining dunyodagi rolining ahamiyatini tushunish uchun uzoq vaqt talab qildi.“ Ikki yil oldin, urush hali ham avjida ekan, Paneuropean Ittifoqi asoschisi Richard von Coudenhove-Kalergi ikki asr davom etgan „Pax Romana“ ni misol qilib keltirib, uni yana takrorlash mumkinligiga ishora qildi:

Miloddan avvalgi III asrda Oʻrta yer dengizi dunyosi beshta buyuk davlatga - Rim va Karfagen, Makedoniya, Suriya va Misrga boʻlingan. Kuchlar muvozanati Rim Oʻrta yer dengizi mutlaq egasi boʻlguniga qadar bir qator urushlarga olib keldi va ikki asrlik tinchlik va taraqqiyotning beqiyos davri “Pax Romana” ni shakllantirdi... Ehtimol, Amerikaning havo kuchlari yana oʻsha davrdagi Oʻrta yer dengizidan ancha kichik boʻlgan dunyomizni ikki yuz yillik tinchlikka olib kela olar ... Bu barqaror tinchlik uchun yagona real umiddir.[42]

„Pax Americana“ ning dastlabki tanqidlaridan biri 1943-yilda Nataniel Peffer tomonidan yozilgan:

Buni amalga oshirish mumkin emas ... Pax Americana faqat kuch bilan, faqat militarizm vositalari va imperializmning boshqa unsurlari bilan ishlaydigan yangi, ulkan imperializm yordamida o'rnatilishi va qo'llab-quvvatlanishi mumkin ... Hukmronlik yo'li imperiya orqali va hukmronlikning qiymati imperiyadir va imperiya o'z qarshiligini yaratadi.[43]

Biroq, Peffer bu sodir boʻlmasligiga ishonchi komil emas edi: „Buni tasavvur qilish mumkin… Amerika oʻziga xos kuch-siyosat gravitatsiyasida bosqichma-bosqich, sezilmas tarzda imperiyaga kirib borishi mumkin.“ U, shuningdek, Amerika aynan shu yoʻnalishda ketayotganini taʼkidlagan: „Bu yoʻnalishda maʼlum qoʻzgʻalishlar borligi koʻrinib turibdi, ammo ularning qanchalik qatʼiyligi nomaʼlum“.

Tez orada qatʼiylik ham aniqlandi. Pax Americananing keyingi ikki tanqidchilari, Michio Kaku va Devid Axelrod Pax Americana natijalarini shunday izohladilar: „ Kanonerka diplomatiyasi atom diplomatiyasi bilan almashtirildi. Pax Britannica Pax Americana ga yoʻl berdi.“ Urushdan soʻng, nemis va ingliz harbiy kuchlari parchalanib ketgan holda, Pax Americana yoʻlida faqat bitta kuch qoldi: Sovet Armiyasi.[44] Ushbu tanqid yozilganidan toʻrt yil oʻtgach, Qizil Armiya bir qutbli dunyoga yoʻl ochib, chekindi. Joshua Muravchik 1991-yilda chop etilgan maqolasida „Nihoyat, Pax Americana“ deb nom berib, oʻtgan voqealarni xotirladi. U quyidagicha batafsil maʼlumot bergan:

Va nihoyat, Fors ko'rfazi urushi Pax Americana tongini belgiladi. Toʻgʻri, bu atama Ikkinchi jahon urushidan soʻng qoʻllangan, ammo o'sha paytda bu noto'g'ri nom edi. Chunki Amerika qudrati bilan haqiqiy raqobatchi bo'lgan Sovet imperiyasi bir vaqtning o'zida shakllangan edi. Natijada hech qanday “pax” emas, balki sovuq urush va ikki qutbli dunyo mavjud edi ... Biroq soʻnggi ikki yil ichida sovet hokimiyati parchalanib ketdi va ikki qutbli dunyo bir qutbli boʻldi.[45]

Keyingi yili, 1992-yilda AQShning Sovuq urushdan keyingi davr uchun strategik loyihasi matbuotga sizdirildi. Sodir boʻlgan chalkashlik uchun mas’ul shaxs, sobiq Davlat kotibi yordamchisi Pol Vulfovits yetti yil oʻtib shuni tan oldi: „1992-yilda Pentagondagi ofisim tomonidan tayyorlangan maxsus loyiha…. matbuotga sizib chiqdi va katta bahs-munozaralarga sabab boʻldi“. Loyihaning strategiyasi „har qanday dushman kuchning Yevroosiyo mintaqasida hukmronlik qilishiga yoʻl qoʻymaslik“, „uning resurslari konsolidatsiyalangan nazorat ostida global kuch yaratish uchun yetarli“ boʻlishiga qaratilgan edi. U qoʻshimcha qildiki: "Senator Jozef Bayden taklif qilingan strategiyani tom maʼnoda „Pax Americana“ deya masxara qildi…. Oradan yetti yil oʻtgach, xuddi shu tanqidchilarning koʻpchiligiga Pax Americana gʻoyasi juda qulay tuyuladi."[46]

Sovuq urushdan keyingi davr, deya xulosa qildi Uilyam Vulfort, Pax Americana deb nomlanish biroz noaniqdir. „Hozirgi davrni haqiqiy Pax Americana deb atash baʼzilarni xafa qilishi mumkin, ammo bu haqiqatni aks ettiradi“.[22]

''Pax Americana'' motivi 2003-yil Iroq urushi kontekstida oʻzining eng yuqori choʻqqisiga chiqdi. „Amerika imperiyasi“ iborasi 2003-yildagi olti oylik davrda minglab yangiliklarda paydo boʻldi.[47] Jonatan Freedland yozadi:

Albatta, Amerika Qoʻshma Shtatlarining dushmanlari uning “imperializmi”ga oʻnlab yillar davomida mushtlarini silkitib kelishdi ... Eng ajablanarlisi shundaki, Amerika imperiyasi haqidagi tushuncha birdan Qoʻshma Shtatlar ichida jonli munozaraga aylandi&nbsp ; 11-sentabrdan keyingi Amerikaning dunyodagi oʻrni haqidagi munozaralar tufayli jadallashgan AQShning XXI asr Rimi ekanligi haqidagi gʻoya mamlakat ongida mustahkam oʻrin egallamoqda.[48]

New York Review of Books jurnali AQShning qudrati haqida chop etilgan maqolada Jorj Bushni Rim yuzboshisi sifatida qalqon va nayzalar bilan tasvirlagan. Bushning 2002 va 2006-yillardagi Germaniyaga tashriflari nemis matbuotida Bush Rim imperatori degan fikrlar paydo boʻlishiga olib keldi. 2006-yilda mustaqil yozuvchi, siyosiy satirik va soʻlchi Die Tageszeitung muxbiri Arno Frank Imperator Bushning tashrifi tomoshasini „Rim imperatorlarining Germaniya kabi muhim, ammo toʻliq tinchlantirilmagan provinsiyalarga batafsil tekshiruv safarlari bilan taqqosladi.“[49] 2002-yil sentabr oyida Bostondagi WBUR-FM radiostansiyasi „Pax Americana“ yorligʻi bilan AQSh imperatorlik kuchiga bagʻishlangan maxsus qoʻshiqni namoyish etdi. „Rim paralleli klishega aylanib qolish xavfi bor“, — deb yozgan edi 2005-yilda Niall Fergyuson[50]. Siyosatshunos Vatslav Smil oʻzining 2010-yildagi kitobini shunday nomladi: Nega Amerika yangi Rim emas.[51] Rim-Amerika uyushmasi hodisasi klassitsizm Pol J. Burtonning tadqiqot ob’ektiga aylandi.[52]

Piter Bender oʻzining 2003-yilda chop etilgan „Amerika: Yangi Rim imperiyasi“[53] maqolasida shunday xulosa qilgan: „Siyosatchilar yoki professorlar Qoʻshma Shtatlarning aql bovar qilmaydigan qudratini koʻrsatish uchun tarixiy taqqoslashga muhtoj boʻlganlarida, ular deyarli doim Rim imperiyasini misol keltirishadi.“[54] Maqolada umumiy oʻxshashliklar keltirib oʻtiladi:

  1. "Keyinchalik ular oʻz kuchlarini xorijdagi hududlarga joylashtirganda, ular imkon qadar toʻgʻridan-toʻgʻri nazorat qilish fikridan qochishdi." Ellinistik dunyoda Rim uchta urushdan keyin oʻz legionlarini ortga qaytardi va qudratli homiy va hakam rolini oʻynadi.[55]
  2. Chet elda harbiy ishtirok etish uchun omil ikkala holatda ham bir xil: dengiz yoki okeanlar himoya qila olmaydi yoki shunday tuyuladi.

    Rim ham, Amerika ham xavfsizlikka erishish uchun hududiy kengaydi. Konsentrik doiralar singari xavfsizlikka muhtoj boʻlgan har bir doira keyingi katta doirani egallashni talab qildi. Rimliklar Oʻrta yer dengizi boʻylab yurdilar va bir raqibdan ikkinchisiga oʻtib, oʻzlarining xavfsizligini ta'minladilar. Kurashlar ... amerikaliklarni Yevropa va Sharqiy Osiyoga olib keldi; amerikaliklar tez orada butun dunyo boʻylab toʻplanib, bir chegaradan ikkinchisiga oʻtishdi. Xavfsizlik va kuch siyosati oʻrtasidagi chegaralar asta-sekin xiralashdi. Rimliklar va amerikaliklar oxir-oqibat oʻzlari dastlab istamagan geografik va siyosiy mavqega ega boʻlishdi, lekin keyinchalik ular buni mamnuniyat bilan qabul qilishdi va qat'iy saqlab qolishdi.[56]

  3. "Ularning har ikkisi ham oʻz dushmanlarini abadiy zararsizlantirish uchun cheksiz huquqqa daʼvo qilishdi." Karfagen, Makedoniya, Germaniya va Yaponiyaning urushdan keyingi taqdirlari xuddi shunday.[57]
  4. "Ular boshqa davlatlarga koʻrsatilgan har bir yordam aktidan soʻng himoyachilar boʻlishdi; aslida ular himoya qilishni taklif qilishdi va shu orqali umumiy nazoratni qoʻlga kiritishdi. Himoyalanganlar Rim yoki Amerikadan oʻz manfaatlarini qisman yoʻqotmasdan maqsadlari yoʻlida foydalanish mumkin deb oʻylab, xato qilishdi".[57]
  5. "Raqiblari boʻlmagan jahon kuchlari oʻzlari uchun bir guruhdir. Ular … sodiq izdoshlarini doʻstlar yoki amicus populi Romani deb atashadi. Ular endi hech qanday dushmanni tan olishmaydi. Faqat isyonchilar, terrorchilar va yolgʻon davlatlar ularning dushmanlaridir. Ular endi urushmaydi, urush olib bormaydilar, balki faqat tinchlik oʻrnatadilar. Vassallar vassal sifatida harakat qilmasalar, ular haqiqatan gʻazablanadilar."[58]Zbignev Bjezinski oxirgi oʻxshatish haqida shunday fikr bildiradi: „Kimdirda qoʻshib olish vasvasasi bor, ular boshqa mamlakatlarga bostirib kirmaydi, ular faqat ozod qiladilar“.[59]

1998-yilda amerikalik siyosiy muallif Charlz A. Kupchan dunyo tartibini „Pax Americanadan keyin“[60] va 2004-yilda „Hayot Pax Americadan keyin“ deb taʼriflagan.[61] 2003-yilda u „Amerika davrining oxiri“ ni eʼlon qildi.[62] Biroq, 2012-yilda shunday prognoz qildi: „Amerikaning harbiy kuchi oʻtmishdagi kabi kelgusi yillarda ham global barqarorlikning markaziy oʻrnida qoladi“.

Rossiyalik tahlilchi Leonid Grinin fikricha, hozirda va yaqin kelajakda Pax Americana jahon tartibini qoʻllab-quvvatlashning samarali vositasi boʻlib qoladi. Chunki AQShda hech bir boshqa davlat toʻliq hajmda oʻz zimmasiga olishga qodir boʻlmagan juda koʻp yetakchilik funksiyalari jamlangan. Shunday qilib, u Pax Americananing yoʻq qilinishi noaniq oqibatlarga olib keladigan Jahon tizimining keskin oʻzgarishlarini keltirib chiqarishi haqida ogohlantiradi.

Amerikalik siyosiy tahlilchi Ian Bremmerning taʼkidlashicha, Donald Trampning saylanishi va keyinchalik gʻarbda populizmning kuchayishi[63][64], shuningdek, AQShning Trans Tinch okeani hamkorligi, NAFTA va Parij iqlim konvensiyasi kabi xalqaro shartnomalardan chiqishi Kelishuvlarga koʻra, Pax Americanani tugatadi.[65]

Amerika imperializmi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
McDonald’s restoranlari boʻlgan mamlakatlar, Ranglar yillar boʻyicha restoranlar ochilishini koʻrsatmoqda
Sovuq urush davridagi taʼsir doiralari. AQSh va SSSR mos ravishda toʻq yashil va toʻq sariq rangda. Ularning taʼsir doiralari och yashil va och sariq rangda koʻrsatilgan.

  Amerika imperializmi — bu Qoʻshma Shtatlar tashqi siyosatining madaniy va siyosiy natijalari yoki mafkuraviy elementlariga ishora qiluvchi atama. Sovuq urush boshlanganidan keyin Qoʻshma Shtatlar doʻstona xorijiy hukumatlarni, shu jumladan oʻz fuqarolari va aholisining fuqarolik va inson huquqlarini ochiqdan-ochiq buzgan koʻplab hukumatlarni iqtisodiy va diplomatik jihatdan qoʻllab-quvvatladi. Amerika imperializmi kontseptsiyasi dastlab kapitalizm tanqidchilari, keyinchalik esa Amerika Qoʻshma Shtatlarining tajovuzkor siyosati va taʼlimotlariga qarshi boʻlgan nazariyotchilarning fikr mahsulidir. 

Qoʻshma Shtatlarning imperialistik tabiati haqida turli xil qarashlar mavjud boʻlsa-da, ular bir xil siyosat va siyosiy institutlarning koʻpchiligini imperializm dalili sifatida tasvirlaydilar, ammo imperializm uchun tushuntirishlar juda xilma-xildir. Bunday tadqiqotlarga qaramay, tarixchilar Archibald Paton Torton va Styuart Kreyton Miller kontsepsiyaning uygʻunligiga qarshi bahslashadilar. Millerning taʼkidlashicha, „imperializm“ atamasining haddan tashqari koʻp ishlatilishi va suiisteʼmol qilinishi uni analitik tushuncha sifatida deyarli maʼnosiz qiladi.[66]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Nye, Joseph S. (1990). „The Changing Nature of World Power“. Political Science Quarterly. 105-jild, № 2. 177–192-bet. doi:10.2307/2151022. JSTOR 2151022.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 Kirchwey, George W. (1917). „Pax Americana“. The Annals of the American Academy of Political and Social Science. 72-jild. 40–48-bet. doi:10.1177/000271621707200109.
  3. ↑ Abbott, Lyman, Hamilton Wright Mabie, Ernest Hamlin Abbott, and Francis Rufus Bellamy. The Outlook. New York: Outlook Co, 1898. „Expansion not Imperialism“ p. 465. (cf. […] Felix Adler [states…] „if, instead of establishing the Pax Americana so far as our influence avails throughout this continent, we should enter intoʻ the field of Old World strife, and seek the sort of glory that is written in human blood.“ Here it is assumed that we have failed in establishing self-government, and propose to substitute, at least in other lands, an Old World form of government. This sort of argument has no effect on the expansionist, because he believes that we have magnificently succeeded in our problem, in spite of failures, neglects, and violations of our own principles, and because what he wishes to do is, not to abandon the experiment, but, inspired by the successes of the past, extend the Pax Americana over lands not included in this continent.")
  4. ↑ „Definition of PAX AMERICANA“. www.merriam-webster.com. 2022-yil 24-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 1-avgust.
  5. ↑ Charles L. Mee, The Marshall Plan: The launching of the pax americana (New York: Simon and Schuster, 1984)
  6. ↑ „sagehistory.net“. sagehistory.net. 2009-yil 29-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 29-iyul.
  7. ↑ 7,0 7,1 „American Exceptionalism“. 2009-yil 25-fevralda asl nusxadan arxivlangan.
  8. ↑ „Help“. Oxford English Dictionary. 2020-yil 7-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 2-aprel.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 Kirkpatrick, F. A. South America and the War: Being the Substance of a Course of Lectures Delivered in the University of London, Kingʻs College Under the Tooke Trust in the Lent Term, 1918. Cambridge [England]: University Press.
  10. ↑ Porter, Bernard. Empire and Superempire: Britain, America and the World. New Haven: Yale University Press, 2006.
  11. ↑ Gates, J. M. (1984). „War-related deaths in the Philippines 1898-1902“. Pacific Historical Review. 53-jild, № 3. 367–78-bet. doi:10.2307/3639234. JSTOR 3639234. PMID 11635503. 2010-08-05da asl nusxadan arxivlandi.
  12. ↑ Kennedy, Paul. „The Rise and Fall of the Great Powers.“ Vintage, January 1989. United States is listed as possessing 23.6% of world industrial capacity compared to 18.5% for the British.
  13. ↑ James, Harold. The Interwar Depression in an International Context. München: R. Oldenbourg, 2002. p. 96[sayt ishlamaydi].
  14. ↑ Richard Little, Michael Smith, Perspectives on World Politics. Routledge, 2006. Page 365.
  15. ↑ Northrup, Cynthia Clark. The American Economy: A Historical Encyclopedia. Santa Barbara, Calif: ABC-CLIO, 2003. Great Depression pp. 135-36.
  16. ↑ Parchami, Ali „The Pax Americana Debate“, . Hegemonic Peace and Empire: The Pax Romana, Britannica and Americana. Taylor & Francis, 2009 — 181-bet. ISBN 9780203879290. 
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 17,5 17,6 17,7 17,8 Einstein, Lewis. A Prophecy of the War (1913-1914). New York: Columbia University Press, 1918.
  18. ↑ Keegan, John (1998), The First World War, Hutchinson, ISBN 0-09-180178-8
  19. ↑ Roland Hugins, The Possible Peace, New York, 1916.
  20. ↑ Bismarck introduced this in the era of force.
  21. ↑ Ibañez Muñoz, Josep, „El desafío a la Pax americana: del 11 de septiembre a la guerra de Irak“ in C. García and A. J. Rodrigo (eds) „El imperio inviable. El orden internacional tras el conflicto de Irak“, Madrid: Tecnos, 2004.
  22. ↑ 22,0 22,1 Wohlforth, William C. (1999). „The Stability of a Unipolar World“. International Security. 24-jild, № 1. 5–41-bet. doi:10.1162/016228899560031. JSTOR 2539346. p. 39.
  23. ↑ Futrell, Robert Frank, „Ideas, Concepts, Doctrine: Basic Thinking in the United States Air Force 1907-1960“. DIANE Publishing, 1989. p. 239.
  24. ↑ Michael E. Eidenmuller. „Commencement Address American University“. Americanrhetoric.com (1963-yil 10-iyun). 2021-yil 2-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 29-iyul.
  25. ↑ Chenoy, Anuradha M. „Soviet new thinking on national liberation movements: Continuity and change“, . Soviet Foreign Policy in Transition Kanet: , 1992 — 145–160-bet. DOI:10.1017/CBO9780511895449.009. ISBN 9780521413657.  See especially pp. 149-50 of the internal definitions of neocolonialism in soviet bloc academia.
  26. ↑ Rosemary Radford Ruether. Christianity and Social Systems: Historical Constructions and Ethical Challenges. Rowman & Littlefield, (2008) ISBN 0-7425-4643-8 p. 138: „Neocolonialism means that European powers and the United States no longer rule dependent territories directly through their occupying troops and imperial bureaucracy. Rather, they control the areaʼs resources indirectly through business corporations and the financial lending institutions they dominate…“
  27. ↑ Yumna Siddiqi. Anxieties of Empire and the Fiction of Intrigue. Columbia University Press, (2007) ISBN 0-231-13808-3 pp. 123-24 giving the classical definition limited to US and European colonial powers.
  28. ↑ Thomas R. Shannon. An introduction to the world-system perspective. Second Edition. Westview Press, (1996) ISBN 0-8133-2452-1 pp. 94-95 classicially defined as a capitalist phenomenon.
  29. ↑ William H. Blanchard. Neocolonialism American style, 1960-2000. Greenwood Publishing Group, (1996) ISBN 0-313-30013-5 pp. 3-12, definition p. 7.
  30. ↑ Kaplan, Lawrence S. (1982). „Western Europe in "The American Century": A Retrospective View“. Diplomatic History. 6-jild, № 2. 111–123-bet. doi:10.1111/j.1467-7709.1982.tb00367.x. JSTOR 24911288. p. 115.
  31. ↑ Art, Robert J. (1998). „Geopolitics Updated: The Strategy of Selective Engagement“. International Security. 23-jild, № 3. 79–113-bet. doi:10.2307/2539339. JSTOR 2539339. p. 102.
  32. ↑ Zbigniew Brzezinski, The Grand Chessboard: American Primacy and Its Geostrategic Imperatives, (Perseus Books, New York, 1997, p. 23).
  33. ↑ Westerfield, H. Bradford. The Instruments of Americaʼs Foreign Policy. New York: Crowell, 1963. p. 138. (cf. „the traditional American aversion to foreign wars, but also related to some recent disillusionment with the fruits of total wars …“)
  34. ↑ „Rebuilding America's Defenses: Strategies, Forces, and Resources For a New Century“ (2000-yil sentyabr). 4-yanvar 2009-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 30-may 2007-yil.
  35. ↑ Joseph S. Nye Sr., Understanding International Conflicts: An introduction to Theory and History, pp. 276-77
  36. ↑ Nye, Joseph (21-mart 2002-yil). „The new Rome meets the new barbarians“. The Economist.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  37. ↑ The Paradox of American Power, (Oxford University Press, New York, 2002).
  38. ↑ Bound To Lead: The Changing Nature Of American Power (Basic Books, 1991).
  39. ↑ Cited in Michio Kaku and David Axelrod, To Win a Nuclear War: The Pentagon Secret War Plans, Boston: South End Press, 1987, p. 64.
  40. ↑ Holdar, Sven (1992). „The ideal state and the power of geography: The life-work of Rudolf Kjellén“. Political Geography. 11-jild, № 3. 307–323-bet. doi:10.1016/0962-6298(92)90031-N. p. 314.
  41. ↑ Ludwig Dehio, The Precarious Balance: Four Centuries of the European Power Struggle, 1945 (tr. Fullman, Charles, New York: Alfred A. Knopf, 1962), p. 244.
  42. ↑ Crusade for Pan-Europe (New York: G. P. Putnam's Sons, 1943), pp. 299–304.
  43. ↑ Peffer, Nathaniel (1943). „America's Place in the Post-War World“. Political Science Quarterly. 58-jild, № 1. 11–24-bet. doi:10.2307/2144425. JSTOR 2144425. pp. 12, 14-15.
  44. ↑ To Win a Nuclear War, op. cit., p. 64.
  45. ↑ Joshua Muravchick, "At Last, Pax Americana (Wayback Machine saytida 2018-07-16 sanasida arxivlangan)", The New York Times (January 24, 1991)
  46. ↑ Wolfowitz, Paul (2000). „Remembering the Future“. The National Interest. № 59. 35–45-bet. JSTOR 42897259. 2021-04-22da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 2020-10-03. p. 36.
  47. ↑ Julian Go, Patterns of Empire: The British and American Empires, 1688 to the Present (New York: Cambridge University Press, 2011), p. 2.
  48. ↑ "Rome, AD ... Rome, DC (Wayback Machine saytida 2016-10-22 sanasida arxivlangan)", The Guardian (September 18, 2002)
  49. ↑ Cited in Burton, Paul J. (2013). „Pax Romana/Pax Americana: Views of the "New Rome" from "Old Europe", 2000–2010“. International Journal of the Classical Tradition. 20-jild, № 1–2. 15–40-bet. doi:10.1007/s12138-013-0320-0.
  50. ↑ Colossus: The Rise and Fall of the American Empire (New York: Penguin Books, 2005), p. 14.
  51. ↑ Smil, Vaclav. Why America is Not a New Rome. Massachusetts: The MIT Press, 2010. ISBN 9780262288293. 
  52. ↑ Burton, Paul J. (2013). „Pax Romana/Pax Americana: Views of the "New Rome" from "Old Europe", 2000–2010“. International Journal of the Classical Tradition. 20-jild, № 1–2. 15–40-bet. doi:10.1007/s12138-013-0320-0.
  53. ↑ Bender, Peter (2003). „America: The New Roman Empire?“. Orbis. 47-jild. 145–159-bet. doi:10.1016/S0030-4387(02)00180-1.
  54. ↑ "America: The New Roman Empire", p. 145.
  55. ↑ "America: The New Roman Empire", p. 147.
  56. ↑ "America: The New Roman Empire", pp. 148, 151.
  57. ↑ 57,0 57,1 "America: The New Roman Empire", p. 152.
  58. ↑ "America: The New Roman Empire", p. 155.
  59. ↑ The Choice: Global Domination or Global Leadership (New York: Basic Books, 2004), p. 216.
  60. ↑ Kupchan, Charles A. (1998). „After Pax Americana: Benign Power, Regional Integration, and the Sources of a Stable Multipolarity“. International Security. 23-jild, № 2. 40–79-bet. doi:10.1162/isec.23.2.40. JSTOR 2539379.
  61. ↑ Kupchan, Charles A. (1999). „Life after Pax Americana“. World Policy Journal. 16-jild, № 3. 20–27-bet. JSTOR 40209641.
  62. ↑ Charles Kupchan, The End of the American Era: US Foreign Policy and Geopolitics of the Twenty-First Century, New York: Vintage Books, 2003.
  63. ↑ „BREMMER: 'The Pax Americana, as of tomorrow, is over'“ (en-US). www.yahoo.com. Qaraldi: 2022-yil 16-aprel.
  64. ↑ „It really is the end of the world as we know it…“. www.eurasiagroup.net. Qaraldi: 2022-yil 16-aprel.
  65. ↑ Cheng. „'Pax Americana' is over, and that could mean a much more turbulent world: Ian Bremmer“ (en). CNBC (2017-yil 3-yanvar). Qaraldi: 2022-yil 16-aprel.
  66. ↑ Miller, Stuart Creighton. "Benevolent Assimilation" The American Conquest of the Philippines, 1899–1903. Yale University Press, 1982. ISBN 978-0-300-02697-9.  p. 3.

Qoʻshimcha oʻqish uchun

[tahrir | manbasini tahrirlash]

 

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Pax_Americana&oldid=5220424" dan olindi