Kareliä исемле битнең чыганагын карау

Түбәндәге сәбәпкә бәйле сезнең бу битне үзгәртергә хакыгыз юк:

Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.

The block was made by ‪EPIC‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.

Start of block: 2 июл 2024, 08:48
Expiry of block: 2 июл 2025, 08:48

Your current IP address is 206.189.44.186. The blocked range is 206.189.32.0/20.

Зинһар, бу мәгълүматларны барлык мөрәҗәгатьләрегездә дә күрсәтегезче. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy.

Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.

Сез бу битнең башлангыч текстын карый һәм күчерә аласыз.

{{ДәүләтВМ}}'''Kareliä (Kareliä Cömhüriäte)''' ([[Karelça]]: ''Karjalan Tazavaldu'', [[Urısça]]: ''Республика Карелия'', [[Suomiça]]: ''Karjalan Tasavalta'') [[Skandinaviä]]dä, [[Aq Diñgez]]dä urnaşqan. Kürşeläre: tönyaqta [[Murmansk ölkäse]], könçığışta [[Arxangelʻsk ölkäse|Arxangelsk ölkäse]], könyaqta [[Leningrad ölkäse]], [[Vologda ölkäse]], könbatışta [[Finlandiä|Finländiä]].

== Tarixı ==
=== Borınğı Tarixı ===
Kareliä territoriäsenda keşe mezolit däverennän yäşi başlağan. Alar balıq totu, awçılıq belän söğellängän. Bezneñ eranıñ 1 meñyıllığı azağında Karel muyıntığı wä Ladoga küleneñ tönyaında karellar, Ladoga wä Onega külläre aralığında vepslar, tönyağraq cirlärdä saamnar yäşägän. K.ga mil. 2 nçe meñyıllıq başlarında slavânnar kilep, igençelek, toz çığaru häm balı totu belän şöğellänä başlağannar. Kareliä territoriäse 9 ğasırdan 12 ğasır başınaça Borınğı Rus däwläte, soñraq [[Novgorod cömhüriäte]] qulı astında bulğan.

=== Yaña Yözläre ===

18. yözdä [[Åbo şartnamäse]] buyınça Kareliä [[Rusiä İmperiäse]]neñ sostavına kerä.

[[Oktäber inqıylabı]]nnan soñ [[Karellarnıñ Xezmät Kommunı]] oyıştırıla.

1923. yılda [[Karel ASSR]] oyıştırıla. 1940. yıldan anı [[Karel-Fin SSR]] dip atílar.

1941.- 1944. yıllarda Kareliä Finlandiä okkupaţiäsendä.

1956 Karel-Fin SSR Karel ASSR isemenä qayta.

=== Xäzerge Kareliä ===

1991. 13. Nöyäberendä 'Kareliä Cömhüriäte' oyıştırıla.

== Coğrafiäse ==

Kareliäneñ 85% cirendä urman üsä. Kareliädä 27,000 yılğa häm 60,000 kül. Alarnıñ iñ zur: [[Ladoga küle|Ladoga]] häm [[Onega küle|Onega]] ([[Suomiçä]]: Ääninen) külläre.

== Demografiäse ==
=== Millätläre ===

[[Karellar]] (11%), [[Urıslar]] (73%). Başqa Fin xalıqları: [[Vepslar]], [[Laponlar]], [[Finnar]]. Başqalar — böten [[SSSR]]dan kilgän törle millätle keşelär.

=== Telläre ===
==== Räsmi telläre ====

Kareliädä 1 yä 2 räsmi tele: Bernçese — [[Urıs tele|Urıs]]. İkençese — [[Karel tele|Karel]] yäisä [[Fin tele|Finça]]. 1940.qa qädär Karel tele räsmi tele bulğan, 1956.dan Fin tele Karellarnıñ räsmi häm ädäbi tele dip sanılğan, Karellarnıñ üz tele räsmi bulmağan. Soñğı yıllarda Kareliädä Rus tele räsmi dip sanıla. Karel häm Fin tele [[Latin älifbası]]n qullanıla.

==== Başqa telläre ====

Kareliädä Veps, Saami tellär taralğan. Alar Karel häm Suomi tellärenä bik oxşaş.

=== Dinnäre ===

Räsmi dine yuq.

Karellar: [[Pravoslavie]], [[Xristianlıq]] qädär dini elementlari dä saqlanğan.

Ruslar: [[Pravoslavie]], [[Ateizm|Ateistlar]] da bik küp.

Başqalar: [[Katolitsizm]], [[Lüteran]] Xristianlığı, [[İslam]], [[Yähüd dine]]

== Säyäsäte ==

Karel tele Latin älifbasını qullanıla. Ämmä xäzerge Duma qanunnarı bu älifba qarşı. Şuña kürä xäzergä Karel telen yazuı räsmi tügel, läkin xalıqta ul kiñ qullanıla.

== Administrativ Bülüe ==

Kareliägä 15 rayon (rajon) häm 1 Moxtar Volost kerä.
<div style="float:right"> </div>

<table border="0"><tr><td>
* [[Олонец районы|Aunuse rajon]] (Олонецкий район) 
* [[Belomorski rajon]] (Беломорский район) 
* [[Kalevala rajon]] (Калевальский район) 
* [[Karhumäe rajon]] (Медвежьегорский район) 
* [[Kemi rajon]] (Кемский район) 
* [[Kontupohja rajon]] (Кондопожский район) 
* [[Лахденпохья районы|Lahdenpohja rajon]] (Лахденпохский район) 
* [[Louhi rajon]] (Лоухский район) 
* [[Mujejärvi rajon]] (Муезерский район) 
* [[Питкәранта районы|Pitkäranta rajon]] (Питкярантский район) 
* [[Prääsä rajon]] (Пряжинский район) 
* [[Puudosi rajon]] (Пудожский район) 
* [[Segeža rajon]] (Сегежский район) 
* [[Suojärvi rajon]] (Суоярвский район) 
* [[Äänisranna rajon]] (Прионежский район)
* [[Veps Moxtar Volost]]
</td></tr></table>

== İqtisadı ==

Kareliädä 50 kiräkle mineral tabılalar. Kareliäneñ ağaç küläme — 807 million m³.

== Mädäniäte ==

Räsäyneñ ruxıy üzägennän berse — [[Valaam monastıre]] Kareliädä, [[Ladoga küle]]n [[Valaam utırawı]]nda urnaşqan.

== Däwlät gimnı ==
[[File:%D0%93%D0%B8%D0%BC%D0%BD_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8_%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D1%8F.ogg]]

Gimnnıñ köyen '''Aleksandr Beloborodov''' karel häm fin xalıqlarınıñ '''"Karjalan kunnailla" (Karyala tawlarında)''' cırına nigezlänep yazğan. Karelça tekstı '''İvan Kostin'''nıqı, urıs telenä '''Armas Mişin''' tärcemä itkän. Gimnnarnı başqaru waqıtı çiklängän çaralarda ikençe kuplet dürtyullığın töşerep qaldıralar, ä quşımtaları barısı da uynala häm cırlana.
{| class="wikitable"
|'''Karel telendä'''
|'''Fin telendä'''
|'''Tärcemäse'''
|-
|Kodirandu —  Karjalu!

Igäine kaunis meijän mua.

Heimokanzat yhteh suat,

Karjalu!


1. Tuo kuunnelkua järvet dai mečät, suot

Kui sydämeh oma mua pajuo tuou.

Se mäin piälpäi selvembi nähtä voi —

Vie parembi kaikkii mua meijän roih.


Kodirandu — Karjalu!

Ozan kel elä igä kai.

Ryndähis meijän yksi vai —

Karjalu!


2. Tiä runoloin rohkiembat poijat vie

Kai eletäh salolois, järvien ies.

Pajo lennä, kandeleh helkieh lyö,

Kiitä Karjalua kaikkie muadu myö.


Kodirandu — Karjalu!

Runot dai pajot elos piet.

Nägyy tiä päivännouzu vies,

Karjalu!

Päiväzen nouzu nägyy vies,

Karjalu!
|Kotimaamme  Karjala!

Ikivanha kaunis maa.

Veljeskansat yhteen saa

Karjala!


Nuo järvet ja vaarat ja hongikot -

ne huomisen kutsua kuunnelkoot!

Seisoin vaaran harjalla paljain päin

ja suljin syliini mitä näin.


Kotimaamme Karjala!

Ikivanha laulumaa.

Työllään etsii kunniaa

Karjala!


Ne urhot ja sankarit laulujen -

ne asuvat täällä entiselleen.

Soita, soma kantele, jatku, työ!

Soi, laulu, sydämen liekki, lyö.


Kotimaamme Karjala!

Rahvas rehti, ahkera

töin ja lauluin ikuistaa

Karjala!

Töin ja lauluin ylistää

Karjala!
|Tuğan  yağım — Karyala!

Borınğı Watan-Ana.

Ber  ğailägä tuplana —

Karyala!


Cırlasın  tayğa, yañğırasın küllär!

Qäderle miña bu güzäl cirlär.

Menäm biekkä,  taw-qıyalarğa —

Sine,  tuğan yaq, cırda danlarğa.


Tuğan  yağım — Karyala!

Ğömerlek  yazmış miña.

Yäşä, il,  ğasırlarda,

Karyala!


Borınğılıqtan küçep  zamanğa,

Yäşi  batırlar taw-urmannarda.

Kantele  qılı ğorur çıñlasın,

Möqätdäs karel ciren xaqlasın!


Karyala  — tuğan yağım!

Run-riwayät moñnarım.

Cır häm  xezmät uçağım,

Karyala!

Küräm  nurlı tañnarıñ,

Karyala!
|}
'''Karel telendä cırlaw ürnäge''': [[https://www.youtube.com/watch?v=jwNDDe8o30Y]]

== Sıltamalar ==
* [http://virtual.finland.fi/finfo/english/karjala.html The Many Karelias] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20040603141914/http://virtual.finland.fi/finfo/english/karjala.html |date=2004-06-03 }} — Virtual Finland
* [http://www.gov.karelia.ru/ Republic of Karelia — Official site]
* [http://www.onego.ru/english.html Window to Karelia] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050818055859/http://onego.ru/english.html |date=2005-08-18 }}
* [http://www.karelia.ru Web server Karelia]
* [http://www.russianbusinesssite.com/maps/karelia.html Map (Rus Älifbasında)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060705213632/http://www.russianbusinesssite.com/maps/karelia.html |date=2006-07-05 }}
* [http://heninen.net/old_map/english.htm Karelia on the map of medieval Europe]
* [http://heninen.net/old_map/english.htm Maps of Karelia] — Heninen
* [http://flagspot.net/flags/fi-k.html Flag] — Flags of the World
* [http://www.eki.ee/books/redbook/karelians.shtml The Karelians]
* [http://www.prokarelia.net/en ProKarelia] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121008064323/http://www.prokarelia.net/en/ |date=2012-10-08 }}

== Monı da qara ==
* [[Карел милли округы]]
{{msg:Baltík_buyı_illäre}}

{{Фин-угыр дәүләтләр һәм автономияләр}}

[[Төркем:Карелия|*]]
[[Төркем:Россия Федерациясе республикалары]]

Бу биттә кулланылган калып:

Kareliä битенә кайтыгыз.

Чыганак — https://tt.wikipedia.org/wiki/Kareliä