Татар әлифбасы исемле битнең чыганагын карау

Түбәндәге сәбәпкә бәйле сезнең бу битне үзгәртергә хакыгыз юк:
Ваш IP-адрес находится в диапазоне, который был заблокирован на всех вики-сайтах Фонда Викимедиа.
Блокировка наложена участником ‪EPIC‬ . В качестве причины указана Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected .
Начало блокировки: 2 июл 2024, 08:48
Конец блокировки: 2 июл 2025, 08:48
Ваш текущий IP-адрес: 206.189.44.186 . The blocked range is 206.189.32.0/20.
Зинһар, бу мәгълүматларны барлык мөрәҗәгатьләрегездә дә күрсәтегезче. Если вы считаете, что вас заблокировали по ошибке, вы можете найти дополнительную информацию на странице Недопустимость использования открытых прокси-серверов.
Для обсуждения блокировки, пожалуйста, оставьте запрос на Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.
Сез бу битнең башлангыч текстын карый һәм күчерә аласыз.
{{TwinCYR|Tatar älifbası}}
 
[[Файл:Әлифбага һәйкәл.JPG|300px|thumb|right|[[Арча]]да [[2015 ел]]да Татар әлифбасына һәйкәл ачылды]]
[[Рәсем:Әлифба. Вәлитова-Вагыйзов.jpg|150px|thumb|right|37 тапкыр дөнья күргән «Әлифба». Авторлар: Р.&nbsp;Вәлитова, [[Сәләй Вәгыйзов|С.&nbsp;Вагыйзов]]. Рәссамы&nbsp;— [[Иван Язынин|И.&nbsp;Язынин]]]]
'''Татар әлифбасы''' (tat. lat. [http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Татар_әлифбасы '''Tatar älifbası''']{{Deadlink|date=December 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }})&nbsp;— [[татар теле]]нең язылышында кулланыла торган [[әлифба]]. [[Татарлар]] берничә әлифба кулланган: иң борынгысы — төрки [[рун язуы]], [[X йөз]]дән [[1927 ел]]га кадәр&nbsp;— [[гарәп язуы]]нда, [[1928 ел|1928]]—[[1939 ел]]ларда&nbsp;— [[Яңалиф|латин графикасы]], аннан соң&nbsp;— [[Кириллица|кирилл]]ица вә [[Румыния]]дә 1956 елда соң [[латин әлифбасы]].

Татар әлифбасы нигезендә борынгы һәм гаять бай әдәби мирас тупланган. Сакланып калган әдәби ядкарьләрдән иң борынгысы&nbsp;— [[XIII гасыр]]да [[иске татар теле]]ндә язылган [[Кол Гали]]нең «[[Кыйссаи Йосыф]]» [[дастан]]ы. [[Татар теле]]ндәге кулъязма мирас берничә дистә мең данә санала. Татарча [[китап басу]] башланганнан алып ([[XVIII гасыр]] ахырыннан) [[1917 ел]]га кадәр гарәп графикасында татарча якынча 15 мең исемдә 50 млн данә [[китап]] чыккан.

[[Файл:Latin grafikası nigezendә Әlifba.jpeg|150px|thumb|right|Латин графикасында чыккан «Әлифба». Авторлар: Р.&nbsp;Вәлитова, [[Сәләй Вәгыйзов|С.&nbsp;Вагыйзов]]]].

[[1905 ел]]дан башлап совет чоры башланганчы, [[Россия]]дә ел саен якынча 20 исемдә татар [[газета]] һәм [[журнал]]лары [[нәшер]] ителүе билгеле (барлыгы — 100 дән артык). Илдә [[руслар]]дан кала татарлар төсле бай мәдәни мираска ия башка халык булмаган.

[[XIX гасыр]]ның икенче яртысыннан киң халык массаларына бик үк аңлашылып бетмәгән иске татар (төрки) әдәби теле урынына Идел буенда таралган диалектларга нигезләнгән яңа&nbsp;— бүгенге милли [[әдәби тел]] формалаша башлый. Бу процесс [[1910 ел]]ларга төгәлләнеп, милли әдәби тел иҗтимагый тормышта төп урынны ала. Шунысын да искәртеп китү мөһим: [[революция]]гә кадәр гомуммилли әдәби телгә чикләнгән сандагы [[милләт]]ләр генә күчкән<ref>Исхаков Д.М., [[Татарлар: халык исәбен алу һәм сәясәт]]</ref>.

== Туран язулары һәм имләсе ==
Әзһәр Мөхәммәдиев фикере белән идел буе һәм идел-кама төбәгендә безнең эрага кадәр 1 меңеллыгында табылган савыт-саба чокырларында һәм акчаларда табылган язуларын туран халкына бәйлиләр. Туран халкы хәзерге урта азия һәм көнбатыш төркистан җирләрен биләгән. Аларны туран дип җир исеме белән атыйлар. Күпчелек вакытта туранны төрк халкы дип атыйлар, әмма ошбу фикергә капма каршы фикер бар. Капма каршы фикер туран язуларын Хәрәзем, Парфя(Парды/барды) һәм кушан дәүләтләренә бәйли. Менә шул вакытта Хәрәзем, Парфя(Парды/барды) һәм кушан дәүләтләре үз җирләренә Төньяк Һиндустаннан алып Идел буйларына кадәр җирләр буйсынган.<ref name=":0" />

Әзһәр Мөхәммәдиев фикере буенча Рун имләсе туран имләсенең соңгы исдары.

== Рун язуы ==
=== Орхон әлифбасы ===
{{Main|Орхон әлифбасы}}
[[File:Tonyukuk Inscription.png|300px|left]][[File:Irk Bitig omen 11.jpg|100px|right]]
''Уң якта:'' [[1907 ел]]да [[Кытай]]ның [[:en:Dunhuang|Дуньхуан ''(ингл.)'']] җирлегендәге (бүгенге Ганьсу провинциясе) [[:en:Mogao Caves|Могао мәгәрәлере ''(ингл.)'']]комплексына кергән Китапханә мәгәрәсендә табылып, бүген {{Лондон гербы}}ның [[:en:British Library|Британ китапханәсендә ''(ингл.)'']] сакланучы бердәнбер кәгазь документ — [[VIII гасыр|VIII]]-[[IX гасыр]]ларга караган дип исәпләнүче 104 битле [[:en:Irk Bitig|Билгеләр китабы ''(ингл.)'']].

''Сул якта:'' {{MNG}}ның [[:en:Orkhon Valley|Орхон елгасы үзәнлегендә ''(ингл.)'']] табылган .[[Татарлар]]ны искә алучы беренче тарихи документ — VIII гасыр башында ясалган [[:ru:Тоньюкук|Билге ханга куелган һәйкәлташындагы (рус.)]] язу — ''отуз татар токуз татар'' буларак яза.
Иң борынгы язулар (күбесенчә һәйкәлташлар) VI-VIII гасырда яшәгән [[Көнчыгыш Төрки каһанлыгы]] дәүләте заманына карый. Сүзләр уңнан сулга языла иде.
{| class="wide"  border="1" cellpadding="5" cellspacing="0"
|+ Орхон-Енисей рун әлифбасы 
! colspan="3"  align="center" | Кулланышы || colspan="2"  align="center"| Хәрефләр|| colspan="4"  align="center" |Трансляция һәм транскрипция
|- align="center"
| colspan="3" rowspan="4" |[[сузык]]лар|| colspan="2"|[[Image:Old Turkic letter A.svg|20px]]|| colspan="2" |A || colspan="2" |{{IPA|/a/}}, {{IPA|/e/}}
|- align="center"
| colspan="2" |[[Image:Old Turkic letter I.svg|20px]]|| colspan="2" |I || colspan="2" |{{IPA|/ɯ/}}, {{IPA|/i/}}, {{IPA|/j/}}
|- align="center"
| colspan="2" |[[Image:Old Turkic letter O.svg|20px]]|| colspan="2" |O || colspan="2" |{{IPA|/u/}}, {{IPA|/o/}}, {{IPA|/w/}}
|- align="center"
| colspan="2" |[[Image:Old Turkic letter U.svg|20px]]|| colspan="2" |U || colspan="2" |{{IPA|/ø/}}, {{IPA|/y/}}, {{IPA|/w/}}
|- align="center"
| rowspan="23" |тартыклар|| rowspan="16"  |берләшүче|| rowspan="9"  |<br />(¹) — арткы,<br />(²) — алгы<br /> [[сузык]]лар белән|| [[Image:Old Turkic letter B1.svg|20px]] || [[Image:Old Turkic letter B2.svg|20px]]||B¹ ||{{IPA|/b/}}|| B²|| {{IPA|/b/}}
|- align="center"
| [[Image:Old Turkic letter D1.svg|20px]] || [[Image:Old Turkic letter D2.svg|20px]] || D¹|| {{IPA|/d/}}|| D²|| {{IPA|/d/}}
|- align="center"
| [[Image:Old Turkic letter G1.svg|20px]] || [[Image:Old Turkic letter G2.svg|20px]] || G¹ ||{{IPA|/g/}}|| G² ||{{IPA|/g/}}
|- align="center"
| [[Image:Old Turkic letter L1.svg|20px]] || [[Image:Old Turkic letter L2.svg|20px]] || L¹ ||{{IPA|/l/}}|| L² ||{{IPA|/l/}}
|- align="center"
| [[Image:Old Turkic letter N1.svg|20px]] || [[Image:Old Turkic letter N2.svg|20px]] || N¹ ||{{IPA|/n/}}|| N² ||{{IPA|/n/}}
|- align="center"
| [[Image:Old Turkic letter R1.svg|20px]] || [[Image:Old Turkic letter R2.svg|20px]] || R¹ ||{{IPA|/r/}}|| R² ||{{IPA|/r/}}
|- align="center"
| [[Image:Old Turkic letter S1.svg|20px]] || [[Image:Old Turkic letter S2.svg|20px]] || S¹ ||{{IPA|/s/}}||S²|| {{IPA|/s/}}
|- align="center"
| [[Image:Old Turkic letter T1.svg|20px]] || [[Image:Old Turkic letter T2.svg|20px]] || T¹ ||{{IPA|/t/}}||T²|| {{IPA|/t/}}
|- align="center"
| [[Image:Old Turkic letter Y1.svg|20px]] || [[Image:Old Turkic letter Y2.svg|20px]] || Y¹ ||{{IPA|/j/}} ||Y²|| {{IPA|/j/}}
|- align="center"
| бары (¹) — Q<br />бары (²) — K|| [[Image:Old Turkic letter Q.svg|20px]] || [[Image:Old Turkic letter K.svg|20px]] || Q ||{{IPA|/q/}} || K|| {{IPA|/k/}}
|- align="center"
| rowspan="6" |теләсә нинди<br />[[сузык]]лар белән|| colspan="2" |[[Image:Old Turkic letter CH.svg|20px]] || colspan="2" | -Ç || colspan="2" |{{IPA|/ʧ/}}
|- align="center"
| colspan="2" | [[Image:Old Turkic letter M.svg|20px]] || colspan="2"  | -M|| colspan="2" | {{IPA|/m/}}	
|- align="center"
| colspan="2" | [[Image:Old Turkic letter P.svg|20px]] || colspan="2"  | -P|| colspan="2" | {{IPA|/p/}}	
|- align="center"
| colspan="2" | [[Image:Old Turkic letter SH.svg|20px]] || colspan="2"  | -Ş || colspan="2" |{{IPA|/ʃ/}}	
|- align="center"
| colspan="2" | [[Image:Old Turkic letter Z.svg|20px]] || colspan="2"  | -Z || colspan="2" |{{IPA|/z/}}	
|- align="center"
| colspan="2" | [[Image:Old Turkic letter NG.svg|20px]] || colspan="2"  | -NG || colspan="2" |{{IPA|/ŋ/}}
|- align="center"
| rowspan="7" |берләшкән|| rowspan="3" | + [[сузык]]|| colspan="2"|[[Image:Old Turkic letter ICH.svg|20px]] || colspan="2" | IÇ, ÇI, Ç || colspan="2" |{{IPA|/iʧ/}}, {{IPA|/ʧi/}}, {{IPA|/ʧ/}}
|- align="center"
| colspan="2" | [[Image:Old Turkic letter IQ.svg|20px]] || colspan="2" | IQ, QI, Q|| colspan="2" | {{IPA|/ɯq/}}, {{IPA|/qɯ/}}, {{IPA|/q/}}
|- align="center"
| [[Image:Old Turkic letter OQ.svg|20px]] || [[Image:Old Turkic letter UK.svg|20px]] ||OQ, UQ,<br />QO, QU, Q||{{IPA|/oq/}}, {{IPA|/uq/}},<br />{{IPA|/qo/}}, {{IPA|/qu/}}, {{IPA|/q/}}||ÖK, ÜK,<br />KÖ, KÜ, K||{{IPA|/øk/}}, {{IPA|/yk/}},<br />{{IPA|/kø/}}, {{IPA|/ky/}}, {{IPA|/k/}}
|- align="center"
| rowspan="4" |+ тартык ||colspan="2"  | [[Image:Old Turkic letter NCH.svg|20px]] || colspan="2" | -NÇ|| colspan="2" | {{IPA|/nʧ/}}		
|- align="center"
| colspan="2" |[[Image:Old Turkic letter NY.svg|20px]] || colspan="2" | -NY || colspan="2" |{{IPA|/ɲ/}}
|- align="center"
| colspan="2" |[[Image:Old Turkic letter LT.svg|20px]] || colspan="2" | -LT|| colspan="2" | {{IPA|/lt/}}, {{IPA|/ld/}} 
|- align="center"
| colspan="2" |[[Image:Old Turkic letter NT.svg|20px]] || colspan="2" | -NT || colspan="2" |{{IPA|/nt/}}, {{IPA|/nd/}}
|- align="center"
| colspan="3" |сүзләр бүлү симболы || colspan="2" | [[Image:Old Turkic letter SEP.svg|20px]] || colspan="4"  |юк
|- align="center"
| colspan="9" | (-) — сүз ахырында әле 
|}

=== Болгар әлифбасы ===
{{Main|Болгар руннары}}
[[VI гасыр|VI]]—[[X гасыр]]ларда [[болгарлар|борынгы болгарлар]] яшәгән дәүләтләрдә ({{Бөек Болгар байрагы}}, {{Дунай буе Болгары байрагы}}, {{Идел буе Болгары байрагы}} һәм [[Хәзәр каһанлыгы]]) кулланылган рун язуында сүзләр, [[орхон язулары]]ннан аермалы буларак, ''сулдан уңга'' языла иде.

[[X гасыр]] {{BGR}}дә [[кириллица]] белән параллель кулланылышта була.

Түбәндә китерелгән таблицада {{BGR}} [[:bg:БАН|фәннәр академиясенең ''(болг.)'']] өлкән фәнни хезмәткәре [[:bg:Петър Добрев|Петер Добрев ''(болг.)'']] туплаган [[Болгар руннары|борынгы болгарларның руннарын]] күрсәтә.

[[Рәсем:Bulgar runic letters.png|500px]]

== Гарәп әлифбасы нигезендә ==
=== Иске имлә кагыйдәләре ===
{{Main|Иске имлә}}
{| style="font-family:Arial; font-size:30px; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | آ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ا
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ب
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | پ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ت
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ث
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ج
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | چ
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ح
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | خ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | د
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ذ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ر
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ز
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ژ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | س
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ش
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ص
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ض
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ط
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ظ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ع
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | غ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ف
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ق
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ك
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | گ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ڭ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ل
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | م
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ن
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ه
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | و
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ۋ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ی
|}

Гарәп телендә булмаган авазлар өчен өстәмә хәрефләр кулланылган :

*  ''п'', ''ч'', ''ж'', ''г'' —

<div style="font-size:30px">گ ژ چ پ</div>

*  ''ң'' һәм ''в'' —

<div style="font-size:30px">ۋ ڭ</div>[[Габдулла Тукай|Тукайның]] «Китап» шигъренең асыл нөсхәсе<ref>https://edebiyatatar.blogspot.com/2019/02/tuqay.html</ref>(«Мәктәптә милли әдәбият дәресләре»ннән)<ref>https://drive.google.com/file/d/1cu7brlCCrFQ7oLIDE5fdIpyBgPM7N_eD/view</ref>:

'''''کتاب'''''

''،هیچده کوڭلم آچلماسلق اچم پوشسه''

''،اوز اوزمنی کوره‌لمیچه روحم توشسه''

''جفا چیکسه‌م، جوده‌ب بتسه‌م بو باشمنی''

''،قویالمیچه جانغه جلی هیچ بر توشکه''

''،حسرت صوڭره حسرت کیلب آلماش، آلماش''

''،کوڭلسز اوی بله‌ن تمام ئه‌یله‌نسه باش''

''کوزلرمده کیببده جیتمگان بولسه''

''.حاضرگنه صغلوب، صغلوب جلاغان یاش''

''شول وقتده مین قولیمه کتاب آلام''

''آنڭ ایزگی صحیفه‌لرن آقتارام''

''.راحتله‌نوب کیته شونده جانم، ته‌نم''

''.شوندنغنه دردلريمه درمان طابام''

''،اوقوب بارغان هربر یولم، هربر سوزم''

''بولا مینم یول کورسه‌تکوچی یولدزم''

''سویمی باشلیم بو دنیانڭ واقلقلرن''

''.آچیلا‌در، نورلانا‌در کوڭلم، کوزم''

''جیڭلله‌نه‌م، معصومله‌نه‌م مین شول چاقده''

''رحمت ئه‌یته‌م اوقوغانم شول کتابقه''

''،اشانچم آرطه‌ مینم اوز اوزیمه''

''.امید برلن قاری باشلیم بولاچقغه''

«Үз үземә»:

'''''اوز اوزیمه'''''

''،تلیم بولورغه مین انسان علی''

''.تلی کوڭلم تعالی بالتوالی''

''کوڭلم برلن سویه‌م بختن تاتارنڭ''

''کوررگه جانلیلق وقتن تاتارنڭ''

''.تاتار بختی اوچون مین جان آتارمن''

''.تاتار بیت مین اوزمده چن تاتارمن''

''،حسابسز کوب مینم ملتکه وعده م''

''.قرلماسمی واوی، والله اعلم''

=== Яңа имлә кагыйдәләре ===
{{Төп мәкалә|Яңа Имлә}}
Яңа имлә [[1920 ел|1920]]—[[1927 ел|1927]] [[ел]]ларда гарәп графикасы нигезендә кулланылган татар алфавиты. [[1927 ел]]да [[Яңалиф]] белән алыштырыла.
{| style="font-family:Arial; font-size:30px; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ئا
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ﺋﻪ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | پ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ب
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ت
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ج
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | چ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ح
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | د
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ر
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ز
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ژ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | س
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ش
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ع
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ف
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ق
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ك
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | گ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ڭ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ل
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | م
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ن
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | و
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ۋ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ی
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ئو
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ئوُ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ئ
|}

== Иске Уйгур язуында ==
{{Төп мәкалә|Иске Уйгур язуы}}
'''Иске Уйгур язуы''' татарлар яшәгән Хәрәзем-Идел буйларында X-XIV гасырларда киң тарала. Татар әдәбиятында XIV гасыр шагыйре [[Хәрәзми]]нең "Мөбәббәтнәмә" дастаны Иске Уйгур язуында язылган. Шулай Ук [[Йосыф Баласагуни|Йосыф Баласагуның]] "[[Котадгу белег]]"е Уйгур язуында язылган.<ref>Борынгы һәм Урта гасыр татар әдәбияты. Казан "Иман" 2017ел. 183бит.</ref>

[[Файл:Uighur vert.gif]]

== Латин әлифбасы нигезендә ==
=== Яңалиф ===
{{main|Яңалиф}}
{| style="font-family:Quivira; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | A a
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |B ʙ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | C c
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ç ç
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | D d
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | E e
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ə ə
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | F f
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | G g
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Ƣ ƣ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | H h
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | I i
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | J j
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | K k
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | L l
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | M m
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | N n
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | {{Unicode|Ꞑ ꞑ}}
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | O o
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Ɵ ɵ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | P p
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Q q
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | R r
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | S s
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Ș ș
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | T t
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | U u
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | V v
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | X x
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Y y
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Z z
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Ƶ ƶ
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь
|}

=== Яңалиф-2 ===
Яңа татар латин әлифбасы «Яңалиф-2» дип атала <ref>{{Citation |title=архив күчермәсе |url=http://www.ammanu.edu.jo/wiki1/ru/articles/%D1%82/%D0%B0/%D1%82/%D0%A2%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C.html |access-date=2015-11-25 |archive-date=2016-03-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305002728/http://www.ammanu.edu.jo/wiki1/ru/articles/%D1%82/%D0%B0/%D1%82/%D0%A2%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C.html |dead-url=yes }}</ref><ref>http://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/17370</ref>(1920—30нчы елларда кабул ителгән «Яңалиф» дигән әлифбага нигезләнеп).

Ул [[Татарстан Республикасы]]ның  №232 нче [[канун]]ы нигезендә [[1999 ел]]ның [[15 сентябрь|15 сентябр]]ендә кабул ителә. Ләкин [[Россия Федерациясе]]нең Конституцион [[мәхкәмә]]се №16-П кануны нигезендә әлифбаны [[2004 ел]]ның [[16 ноябрь|16 ноябр]]ендә канунсыз дип таный.

Яңалиф-2:
[[Рәсем:Ng Janalif.jpg|105px|thumb|«Койрыклы» N n хәрефе]]
{| style="font-family:Quivira; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | A a
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ə ə
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | B b
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | C c
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ç ç
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | D d
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | E e
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | F f
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | G g
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ğ ğ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | H h
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | I ı
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | İ i
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | J j
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | K k
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Q q
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | L l
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | M m
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | N n
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ꞑ ꞑ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | O o
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ɵ ɵ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | P p
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | R r
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | S s
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ş ş
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | T t
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | U u
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ü ü
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | V v
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | W w
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | X x
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Y y
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Z z
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ’
|}

Элек [[Уникод]]та [[ꞑ|«койрыклы» N&nbsp; n]] юк иде, шуңа&nbsp;[[санак]]ларда аңа охшаш Ŋ&nbsp;ŋ (latin letter eng) [[хәреф]]е кулланылды.&nbsp; N&nbsp;n «койрыклы»   Юникодка 6.0  A790 и A791 [[позиция]]сендә кертелә (latin capital letter n with descender, latin small letter n with descender).

"Яңалиф-2"не компьютерда кулланганда Ə Ɵ Ꞑ хәрефләре урынына Ä (уникодта C4), Ö (уникодта D6), Ñ (уникодта D1) кулланылырга тиеш була<ref>
Unicode кодларын карагыз: [http://docs.cntd.ru/document/917006660 Постановление Кабинета Министров Республики Татарстан от 27 сентября 2000 г. N 695 "О стандартах кодировки символов татарского алфавита на основе латинской графики и базовых программах для компьютерных применений"]</ref><ref>Unicode кодларын карагыз: [https://web.archive.org/web/20080207124336/http://tugan-tel.noka.ru/belem/tatar_standart Tatarstan Cömhüriäte Ministerlär Bülmäseneñ Qararı, 27.09.2000 № 625 Latın yazuı asılında tözelgän Tatar älifbasındağı xäreflärne sanaqta qullanu standartları turında.]</ref>.

=== Заманалиф ===
{{main|Заманалиф}}
[[Заманалиф]] — Үзәк Европа [[шрифт]]лары нигезендә ясалган әлифбасы, ''Ə'', ''Ɵ'', ''койрыклы N'' хәрефләре күп шрифтларда юклык аркасыннан ''Ä'', ''Ö, Ñ'' тәкъдим ителгән. Моннан тыш Заманалифта нечкә "i" [[аваз]]ына каты ише — аерым хәреф "í" (ıy=ый) өстәлә. Шулай итеп, тулы [[сузык]] [[сингармонизм]]ы булдырыла: 
*a — ä
* o — ö
* u — ü
* ı — e
* i — í

'''Заманалиф-1 әлифбасы'''
{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ä ä
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | B b
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | C c
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ç ç
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | D d
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | F f
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | G g
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ğ ğ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | H h
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | I ı
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | İ i
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Í í
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | J j
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | K k
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | L l
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | М m
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | N n
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ñ ñ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | О о
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ö ö
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | P p
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Q q
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | R r
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | S s
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ş ş
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Т t
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | U u
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ü ü
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | V v
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | X x
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Y y
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Z z
|-
|}

=== Заманалиф-2 ===

Заманалиф-1 әлифбасының яхшы ягы — барлык хәрефләр күпчелек шрифтларда бар. Ләкин i авазына каты пары í хәрефен булдыру татар теленең зур лингвистик үзгәрешенә китерергә тиеш, фактик рәвештә яңа хәреф кертелә һәм барлык сүзлекләр шактый үзгәрергә тиеш булыр: икътисад — íqtísad, инкыйлаб — ínqílab, ихлас — íxlas, илһам — ílham һ.б., әлбәттә, бу әлифба татар теле өчен чын инкыйлабка әверелер. Шуңа күрә Татарстан Фәннәр Академиясе í хәрефен кертүдән баш тартырга карар итә һәм [[2012]] елда Татарстан парламенты í хәрефсез Заманалиф сыман әлифбаны кабул итә, бу рәсми расланган татар әлифбасы (2012) Заманалиф-2 дип йөртелә.

Рәсми [[матбугат]]та нәкъ Заманалиф-2  кулланыла: [http://www.intertat.ru/lt/ Интертат] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121213054504/http://intertat.ru/lt |date=2012-12-13 }}, [http://lat.tatar-inform.ru/ Татар-Информ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150626154025/http://lat.tatar-inform.ru/ |date=2015-06-26 }}, Безнең Гәҗит, [http://www.trttatar.com/trtworld/ta/news.aspx?dil=ta ТRT].  '''[[Татар Википедиясе]]нең кагыйдәләре буенча тик Заманалиф-2 кулланыла, элек Заманалиф-1 имләсендә язылган мәкаләләр Заманалиф-2 кә күчерелә'''. Заманалиф-2 [[Уртак төрки әлифба]]га  охшаган.

{| style="font-family:Microsoft Sans Serif; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[A]] a
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ä]] ä
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[B]] b
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[C]] c
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ç]] ç
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[D]] d
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[E]] e
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[F]] f
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[G]] g
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ğ]] ğ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[H]] h
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[I]] ı
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[İ]] i
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[J]] j
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[K]] k
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Q]] q
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[L]] l
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[M]] m
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[N]] n
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ñ]] ñ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[O]] o
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |[[Ö]] ö
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[P]] p
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[R]] r
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[S]] s
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ş]] ş
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[T]] t
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[U]] u
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ü]] ü
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[V]] v
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[W]] w
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[X]] x
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Y]] y
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Z]] z
|}

===Дифтонг имләсе===
'''Дифтонг имләсе''' яки '''Диалиф''' — дифтонг принцибында нигезләнгән татар латин имләсе. Дифтонг — ике хәреф бер авазны билгели, татар махсус авазлары: ''ә, ө, ү, ы, ң, гъ(ğ), ш, ч, ый''  Диалифта дифтонг белән гади инглиз латиницада билгеләнә. 
==== Диалиф ====
Яңалиф-2 кабул иткәнче [[Алман]] телендә Умляут хәрефләре ä=ae,ö=oe,ü=ue язуын татар теле өчен тәкъдим ителә иде:

'''ә=ae  ө=oe  ү=ue  ы=ee  ый=ei'''

һәм инглиз телендә шикелле һәм аналогиясендә "һ" хәрефе кулланып:

'''ч=ch  ш=sh  гъ(ğ)=gh  ң=nh '''

[[Сузык]] сингармонизмы (каты-нечкә): a-ae   o-oe   u-ue   ee-e   ei-i

Махсус дифтонг кагыйдәсе: '''уы=uwee , үе=uewe''' (бер мәгънәлек өчен): баруы-baruwee , килүе-kiluewe , куык-quweeq

күрми-kuermi, бармый-barmei, һөҗүмче-hoecuemche, әнкәй-aenkaey, сабыем-sabeieem, киңәш-kinhaesh, гаскәр-ghaeskaer

Бу Дифтонг имләсе [[Сәгыйть Рәмиев]] тәкъдим ителгән әлифбасы белән охшашлыгы бар.
Диалиф гади латин клавиатурасында нигезләнә, бернинди өстәмә хәрефләре таләп итмәде, ләкин бердәм Төрек әлифбасыннан ерак булганлыктан, аннан рәсми рәвештә баш тартты, әмма санак технологияләрендә Диалиф кулланыла.
==== Диалиф-2 ====
Татар телендә ж-j хәрефе (Диалиф юрамасы буенча) сирәк кулланыла, шуңа күрә Пәрәвездә кайчакта Диалиф-2 файдалана. Диалиф-2 нигезендә Диалиф тора, ләкин Диалиф-2 юрамасында j-латин хәрефе ешрак кулланыла.

Диалиф-2 буенча:
* '''ы-y, й-j, ү-uu'''
Мәсәлән: jyl-ел, jyraq-ерак, kuup-күп, kuugaerchen-күгәрчен, bardynh-бардың , 
* ж хәрефе өчен:  ж-zh, зһ-z'h : zhurnalist-журналист, Aez'harov — Әзһаров 
Башка аермасы Диалифтан юк.

Кимчелекләр: 1) туу, куу сүзләренә Диалиф-2 буенча tuu, quu — дөрес түгел кү, тү туры килә, шуңа күрә шул очракта tuwu-туу, quwu-куу язырга кирәк.  2) рәсми әлифба буенча y хәрефе урынына j кулланышы кайбер буталышны тудыра, ләкин тәҗрибәле, белемле кулланучыларда түгел.

Яхшы як: 1) ы-ee, й-y  урынына ы-y, й-j кулланганда сүзләр кыскарак языла һәм бөтен инглиз төзмәсе ( j хәрефе белән) актив кулланыла 2) көнбатыш транскрипциядә ы-y тәңгәллеге еш кулланыла.

Диалифнең (ике төренең) һичшиксез яхшылыгы — һәрбер санакта татар телендә язу һәм рәсми әлифбага күчерү мөмкинлеге.

===Иналиф===
 
Гади латин клавиатурасы куллану өчен Иналиф (Интернет әлифбасы) 2002 елда килеп чыкты. Бу имлә дифтонг әлифбасы тәҗрибәсе күзгә тотып санак белгечләре тарафыннан эшләнгән {{Чыганак юк}}. Апостроф ' билгесе кулланып татар хәрефләре билгеләнә:

'''ә=a'  ө=o'  ү=u'  ы=i'  ый=i'y'''

һәм инглиз телендә шикелле хәрефе кулланып:
'''ч=ch  ш=sh  гъ(ğ)=gh  ң=n' '''

Язу мисалы:
{| class="wikitable"
|-
! Diftong imlaese !! Inalif !!Yaꞑalif-2 !!Хäzerge Latin imläse !! Кирил имләсе
|-
|Barleeq keshelaer dae azat haem uez abruylaree haem xoquqlaree yagheennan tinh buleep tualar. Alargha aqeel haem woecdan birelgaen haem ber-bersenae qarata tughannarcha moenasaebaettae buleergha tieshlaer.||Barli'q keshela'r da' azat ha'm u'z abruylari' ha'm xoquqlari' yaghi'nnan tin' buli'p tualar. Alargha aqi'l ha'm wo'cdan birelga'n ha'm ber-bersena' qarata tughannarcha mo'nasa'ba'tta' buli'rgha tieshla'r.||Barlıq keşelər də azat həm üz abruyları həm xoquqları yağınnan tiꞑ bulıp tualar. Alarğa aqıl həm wɵcdan birelgən həm ber-bersenə qarata tuğannarça mɵnasəbəttə bulırğa tieşlər.||Barlıq keşelär dä azat häm ��z abruyları häm xoquqları yağınnan tiñ bulıp tualar. Alarğa aqıl häm wöcdan birelgän häm ber-bersenä qarata tuğannarça mönasäbättä bulırğa tieşlär.||Барлык кешеләр дә азат һәм үз абруйлары һәм хокуклары ягыннан тиң булып туалар. Аларга акыл һәм вөҗдан бирелгән һәм бер-берсенә карата туганнарча мөнасәбәттә булырга тиешләр.
|}

Иналиф нигезендә [http://www.suzlek.ru/suzlek/main.show Татар Онлайн Сүзлеге] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130127053706/http://www.suzlek.ru/suzlek/main.show |date=2013-01-27 }} ясалган. Дифтонг һәм аеруча Иналиф имләсе — техник әлифбалары булып торалар, гади латин клавиатурасында нигезләнгән Дифтонг һәм Иналиф имләсе компьютер технологияләрендә киң кулланып була (Эзләү, операцион системалары, SQL, Perl, PHP, Oracle санак телләрендә, һәр яңа гаҗетләрдә).

== Румыниядә әлифба ==
[[File:Alphabet of the Tatars in Romania.jpg|thumb|Румыниядә кулланылучы татар латин әлифбасы]]
[[Румыния]]дә татарлар латин әлифбасы куллана, 1956 елдан башлап латин әлифбасы рәсми булып тора.<ref>{{Cite web|автор=О. В. Бекирова|title=Литература крымских татар в румынской эмиграции: история становления и развития|издание=Ученые записки Крымского федерального университета|год=2017|номер=3|том=3 (69)|url=https://docplayer.ru/116747888-Krymskogo-federalnogo-universiteta-imeni-v-i-vernadskogo-filologicheskie-nauki-nauchnyy-zhurnal-tom-3-69-3.html|страницы=3—16|accessdate=2023-03-16|archivedate=2020-02-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200201090123/https://docplayer.ru/116747888-Krymskogo-federalnogo-universiteta-imeni-v-i-vernadskogo-filologicheskie-nauki-nauchnyy-zhurnal-tom-3-69-3.html}}</ref><ref>{{Cite web|автор=Nilgün İsmail|title=Romanian Tatar language communicationin the multicultural space|место=Элиста|год=2014|isbn=978-5-91458-136-5|язык=en|издание=Материалы международной конференции «Актуальные проблемы современного монголоведения и алтаистики»|url=https://www.academia.edu/19984869/Romanian_Tatar_language_communication_in_the_multicultural_space|страницы=41—53|accessdate=2023-03-16|archivedate=2020-02-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200201090115/https://www.academia.edu/19984869/Romanian_Tatar_language_communication_in_the_multicultural_space}}</ref><br/> '''A a, Á á, B b, Č č/Ç ç, D d, E e, F f, G g, Ğ ğ/C c, H h, I i, Í í/Ĭ ĭ, Î î/I ı, J j, K k, L l, M m, N n, Ñ ñ, O o, Ó ó/Ö ö, P p, R r, S s, Ș ș, T t, Ț ț/Ts ts, U u, Ú ú/Ü ü, V v, W w, Y y, Z z'''

== Татар әлифбалары  ==
{| class="standard Unicode" style="font-family:Quivira; text-align:center"
|+ Татар әлифбалары
! № !! [[Jaꞑalif]]
!Иске имлә!![[Яңа имлә]]<br>Хәзерге<br/>гарәп<br/>әлифбасы!!Дифтонг<br/>имләсе!! Иналиф !! Яңалиф-2 !! Хәзерге<br/>латин<br/>әлифбасы (Заманалиф-2)!! [[Кирилл язуы]]<br/> нигезендәге<br/>татар<br/>әлифбасы
|-
! 1
| [[A (латиница)|A a]] 
|ا ,آ|| style="font-size: 135%" | ﯪ || A a || A a ||A a ||A a || А а
|-
! 2
| [[B (латиница)|B ʙ]] 
|ب|| style="font-size: 135%" | ﺏ ||B b || B b ||B b ||B b || Б б
|-
! 3
| [[C (латиница)|C c]] 
|چ|| style="font-size: 135%" | ﭺ || Ch ch || Ch ch ||Ç ç || Ç ç || Ч ч
|-
! 4
| [[Ç (латиница)|Ç ç]] 
|ج|| style="font-size: 135%" | ﺝ || C c || C c ||C c || C c ||Җ җ
|-
! 5
| [[D (латиница)|D d]] 
|د|| style="font-size: 135%" | ﺩ || D d || D d ||D d || D d || Д д
|-
! 6
| [[E (латиница)|E e]] 
|ي|| style="font-size: 135%" | ﺋ || E e || E e || E e || E e || Е е (э)
|-
! 7
| [[Ə|Ə ə]] 
|ا ,ه|| style="font-size: 135%" | ﺋﻪ || Ae ae || A' a' || Ә ә || Ä ä || Ә ә
|-
! 8
| [[F (латиница)|F f]] 
|ف|| style="font-size: 135%" | ﻑ ||F f || F f || F f || F f || Ф ф
|-
! 9
| [[G (латиница)|G g]] 
|گ|| style="font-size: 135%" | ﮒ || G g || G g || G g || G g || Г г (гь)
|-
! 10
| [[Ƣ|Ƣ ƣ]] 
|ع ,غ|| style="font-size: 135%" | ﻉ || Gh gh || Gh gh || Ğ ğ || Ğ ğ || Г г (гъ)
|-
! 11
| [[H (латиница)|H h]] 
|ه|| style="font-size: 135%" | ﻩ || H h || H h || H h || H h || Һ һ
|-
! 12
| [[I (латиница)|I i]] 
|ي|| style="font-size: 135%" | ئی || I i || I i || İ i || İ i || И и
|-
! 13
| [[J (латиница)|J j]] 
|ي|| style="font-size: 135%" | ﻯ || Y y || Y y || Y y || Y y || Й й
|-
! 14
| [[K (латиница)|K k]] 
|ﮎ|| style="font-size: 135%" | ﮎ || K k || K k || K k || K k || К к (кь)
|-
! 15
| [[L (латиница)|L l]] 
|ل|| style="font-size: 135%" | ﻝ || L l || L l || L l || L l || Л л
|-
! 16
| [[M (латиница)|M m]] 
|م|| style="font-size: 135%" | ﻡ || M m || M m || M m || M m || М м
|-
! 17
| [[N (латиница)|N n]] 
|ن|| style="font-size: 135%" | ﻥ || N n || N n || N n || N n || Н н
|-
! 18
| [[Ꞑ ꞑ]] 
|نک ,ڭ
| style="font-size: 135%" | ﯓ || Nh nh || N' n' || Ꞑ ꞑ ||  Ñ ñ || Ң ң
|-
! 19
| [[O (латиница)|O o]] 
|و|| style="font-size: 135%" | ﯰ, || O o ||  O o || O o || O o || О о
|-
! 20
| [[Ɵ|{{unicode|Ɵ ɵ}}]] 
|و|| style="font-size: 135%" | ﯰ || Oe oe || O' o' || Ө ө ||  Ö ö || Ө ө
|-
! 21
| [[P (латиница)|P p]] 
|پ|| style="font-size: 135%" | ﭖ || P p || P p || P p || P p || П п
|-
! 22
| [[Q (латиница)|Q q]] 
|ق|| style="font-size: 135%" | ﻕ || Q q || Q q || Q q || Q q || К к (къ)
|-
! 23
| [[R (латиница)|R r]] 
|ﺭ|| style="font-size: 135%" | ﺭ || R r || R r || R r || R r || Р р
|-
! 24
| [[S (латиница)|S s]] 
|ﺱ|| style="font-size: 135%" | ﺱ || S s || S s || S s || S s || С с
|-
! 25
| [[Ş|Ş ş]] 
|ش|| style="font-size: 135%" | ﺵ || Sh sh || Sh sh || Ş ş || Ş ş || Ш ш
|-
! 26
| [[T (латиница)|T t]] 
|ت|| style="font-size: 135%" | ﺕ || T t || T t ||  T t ||  T t || Т т
|-
! 27
| [[U (латиница)|U u]] 
|و|| style="font-size: 135%" | ﯮ, ||  U u || U u || U u ||  U u || У у
|-
! 28
| [[V (латиница)|V v]] 
|و|| style="font-size: 135%" | ﻭ || W w || W w || W w || W w || В в (в, у)
|-
! 29
| [[X (латиница)|X x]] 
|خ ,ﺡ|| style="font-size: 135%" | ﺡ || X x || X x || X x || X x || Х х
|-
! 30
| [[Y (латиница)|У y]] 
|و|| style="font-size: 135%" | ﯮ || Ue ue || U' u' || Ü ü || Ü ü || Ү ү
|-
! 31
| [[Z (латиница)|Z z]] 
|ز|| style="font-size: 135%" | ﺯ || Z z || Z z || Z z || Z z || З з
|-
! 32
| [[Ƶ|Ƶ ƶ]] 
|ژ|| style="font-size: 135%" | ﮊ || J j || J j || J j || J j || Ж ж
|-
! 33
| [[Ƅ|Ƅ ƅ]] 
|ي|| style="font-size: 135%" | ﺋ, || Ee ee || I' i' ||I ı || I ı || Ы ы
|-
! (34.1)
| [[Апостроф|']] 
|ء|| style="font-size: 135%" | ء || ' || ' || ' || ' || ъ, ь, э
|-
! (34.2)
| ƅj 
|?|| style="font-size: 135%" | ئی, || ei || i'y || ıy || ıy || ый
|}

===Латин әлифбасы [[2012]]===

[[2012]] елның 24 декабрендә [[Татарстан]] дәүләт шурасы депутатлары “Татарстанда татар телен дәүләт теле буларак куллану турында” канун өлгесен кабул итте. [[2012]] елгы татар латин әлифбасы  í хәрефсез Заманалиф була, шуңа күрә '''Заманалиф-2''' дип йөртелә.

[[Файл:TLG.jpg|600px|мини|үзәк|Татар телендә кирил хәрефләренең латин һәм гарәп графикасында язылышы (канунга кушымта):

(*) Татар телендә "в" хәрефе ике авазны белдерә: тарихи татар сүзләрендә "w", ә алынма сүзләрдә "в" авазы кулланыла.

(**) Татар телендә "г" һәм "к" хәрефләре ике төрле авазны белдерү өчен кулланыла: йомшак "г", "к" һәм калын "гъ", "къ". Латин һәм гарәп графикасында һәр аваз өчен дә аерым хәреф кулланыла.]]

== Кирилл әлифбасы нигезендә ==
{{Төп мәкалә|Кирилл графикасы}}

=== Ильминский алфавиты ===
XVIII — XIX гасырларда кирилл хәрефләре белән Чуаш һәм Татар язма чиркәү телен булдыра башлыйлар. [[Николай Ильминский|Н.И. Ильминский]] миссионер, библиист һәм шәрыкъ өйрәнүче [[татарлар]] һәм [[Чуашлар]] өчен инде [[XIX гасыр]]да рәтләнгән Керәшен әлифбасын булдырган.<ref name=":0">М.З. Закиров Төрки-татар язуы. Тарихы, шартлары, мөстәкъбәлеләре.(Тюрко-татарское письмо. История, состояние, перспективы Инсан-нәшрият йорты Мәскәү 2005.</ref> Ошбу әлифба кирилл графикасының башлангыч варианты булып тора.<ref>Курбатов Х. Татар теленең алфавит һәм орфография тарихы Казан 1999.-С. 109</ref> Үзенең Татар теленең камиллеген артыру өчен Казанның Иске татар бистәсе мәдрәсәсендә дәресләргә йөргән.<ref>''Сабирзянов Г. С.'' Ильминский Николай Иванович // Татарская энциклопедия : В 5 т. / гл. ред. М. Х. Хасанов, ответ. ред. Г. С. Сабирзянов. — Казань: Ин-т Тат. энциклопедии АН РТ, 2005. — Т. 2. — С. 557.</ref> Әмма ошбу әлифбалар киң кулланмаган татар халкында.
{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ӓ]] ӓ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | (В в)
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ё ё
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | З з
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | И и
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | К к
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | М м
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ҥ]] ҥ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | О о
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ӧ]] ӧ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | П п
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | С с
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | У у
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ӱ]] ӱ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | (Ф ф)
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | (Х х)
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | (Ц ц)
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | (Щ щ)
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | (Ъ ъ)
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | (Ь ь)
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Э э
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Я я
|-
|}

=== М. Корбангалиев һәм Ш. Рамазанов орфографиясе ===
{{Төп мәкалә|М. Корбангалиев һәм Ш. Рамазанов орфографиясе}}
[[Иосиф Сталин|Й. Сталин]] боерыгы буенча бердәм совет халкын булдыру уңаеннан БөтенРүссия Комунистлар(большевиклар) фиркасе Җыенында(Съездында) "алфавит Октября"([[Яңалиф|ЯңаӘлиф]]) урынына бөтен халыкларны урыс графикасына күчүен тәләб итте. Августның 1938 елда беренче Кирил графикасында галимебез [[М. Файзулин]]ның беренче орфография кагыйдәләре дөнья күрде. Ошбу орфография проблемаларын чишелеше 1943 елга кадәр дәвам итте. Әммә күбесе кире кагылды.<ref name=":0" />
{| class="wikitable"
|+
М. Корбангалиев өстәргә тәкъдим иткән хәрефләр
!Хәрефе
!Ә
!Ө
!Ү
!Җ
!Ң
!Һ
|-
|1941 елгы орфография буенча язылышы
|Канәгать
|Өстенә
|Үрнәк
|Җәмгыять
|Юлчыларның
|һәм
|}
Ш. Рамазанов һәм Корбангалиев [w] авазын киләсе юллар белән тәкъдим итте:
{| class="wikitable"
|+[w] авазының орфография осуллары
!Хәзерге орфография
!М. Корбангалиев
!Ш. Рамазанов
|-
|Вакыт
|Уакыт
|Вакыт
|-
|Тавы
|Тауы
|Тавы
|-
|Тау
|Тау
|Тау
|-
|Дәү, дәве
|Дәү, Дәүе
|Дәү, Дәве
|}

=== Ғ, Қ, Ԝ Проблемасы ===
{{Төп мәкалә|Ғ, Қ, Ԝ Проблемасы}}
Күп кенә төрки халыклар Калын Гъ, Къ һәм W хәрефләрен кабул иткәч татар теле өчен кабул ителмәде.<ref name=":0" /> Татар җәмгыятендә канәгатьсезлек тудырды кабул ителгән орфография кагыйдәләре. 1955 елда ИЯЛИда хакимияттә коммисия җиела Татар әлифбасын һәм орфографиясен камиләштерү турында. Камилләштерү дискуссияләре 1960 елга кадәр давам итә.<ref name=":0" />

1989 елда ТАССР югары советы боерык чыгага алфавитка һәм орфографиягә Ғ, Қ, Ў хәрефләрен өстәр өчен

=== Хәзерге заманда кулланышта булган әлифба ===
1939 елның 5 маенда [[ТАССР]] Югары {{коммент|Шурасы|Советы}} Президиумы татар язуын [[лати�� алфавиты]]ннан [[кирилл язуы|рус графикасы]] нигезендә төзелгән алфавитка күчерү турында Указ чыгара.

[[2012]] елның 24 декабрендә [[Татарстан]] дәүләт шурасы депутатлары “Татарстанда татар телен дәүләт теле буларак куллану турында” канун өлгесен кабул итте. Бу канун кирил, латин һәм гарәп әлифбасын куллану мөмкинлеген дә бирә: төп мәкалә — [[Татар теле Кирил, Латин, Гарәп әлифбасы кануны]]

Кирил әлифбасы 
{| style="font-family:Microsoft Sans Serif; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[А]] а
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ә]] ә
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Б]] б
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[В]] в
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Г]] г
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Д]] д
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Е]] е
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ё]] ё
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ж]] ж
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Җ]] җ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[З]] з
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[И]] и
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Й]] й
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[К]] к
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Л]] л
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[М]] м
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Н]] н
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ң]] ң
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[О]] о
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ө]] ө
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[П]] п
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Р]] р
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[С]] с
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Т]] т
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[У]] у
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ү]] ү
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ф]] ф
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Х]] х
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Һ]] һ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ц]] ц
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ч]] ч
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ш]] ш
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Щ]] щ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ъ]] ъ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ы]] ы
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ь]] ь
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Э]] э
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ю]] ю
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Я]] я
|}

Латин әлифбасы:

{| style="font-family:Microsoft Sans Serif; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[A]] a
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ä]] ä
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[B]] b
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[C]] c
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ç]] ç
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[D]] d
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[E]] e
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[F]] f
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[G]] g
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ğ]] ğ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[H]] h
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[I]] ı
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[İ]] i
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[J]] j
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[K]] k
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Q]] q
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[L]] l
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[M]] m
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[N]] n
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ñ]] ñ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[O]] o
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |[[Ö]] ö
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[P]] p
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[R]] r
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[S]] s
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ş]] ş
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[T]] t
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[U]] u
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ü]] ü
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[V]] v
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[W]] w
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[X]] x
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Y]] y
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Z]] z
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | '
|}

Гарәп әлифбасы:

{| style="font-family:Microsoft Sans Serif; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ﺋﺎ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ﺋﻪ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ب 
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ﺝ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ﭺ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ﺩ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ئ 
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ف
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ﮒ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ع 
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ﻪ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ئِ 
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ﻯ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ﮋ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ﻛ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ق
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ل
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | م
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ن
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ڭ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ِﺋوُ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |ﺋوُ 
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ﭗ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ﺭ
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ﺱ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ش
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ﺖ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |  ِﺋو
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ﺋو
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ۋ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | و
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ﺡ
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ﻲ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ﺯ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ﺀ
|}

==Мисал==
[[Татар теле Кирил, Латин, Гарәп әлифбасы кануны]] буенча татар телендә  өч әлифба кулланып була. Киләсе текст мисал өчен Гарәп, Латин һәм Кирил әлифбасында язылган:
{| class="wikitable"
|-
! ﻋﻪﺭﻪﭗ ﺋﻳﻣﻟﻪﺳئ !! Latin imläse !! Кирил имләсе
|-
| ﺒﺎﺭﻟﺌِق ﻛﺌﺷﺌﻟﻪﺭ ﺩﻪ ﺋﺎﺯﺎﺖ ﻫﻪم ﺋوﺯ ﺋﺎﺒﺭِوﻴﻟﺎﺭئِ ﻫﻪم ﺣِوُﻘِوﻘﻟﺎﺭئِ ﯾﺎﻌﺌِﻧﻧﺎن ﺗﻳڭ ﺒِوﻟﺌِﭗ ﺗِوﺎﻟﺎﺭ. ﺋﺎﻟﺎﺭﻌﺎ ﺋﺎﻘﺌِل ﻫﻪم ووُﺟﺩﺎن ﺒﻳﺭﺌﻟﮔﻪن ﻫﻪم ﺒﺌﺭ-ﺒﺌﺭﺳﺌﻧﻪ ﻗﺎﺭﺎﺗﺎ ﺗِوﻌﺎﻧﻧﺎﺭﭼﺎ ﻣوُﻧﺎﺳﻪﺒﻪﺗﺗﻪ ﺒِوﻟﺌِﺭﻌﺎ ﺗﻳﺌﺷﻟﻪﺭ.  || Barlıq keşelär dä azat häm üz abruyları häm xoquqları yağınnan tiñ bulıp tualar. Alarğa aqıl häm wöcdan birelgän häm ber-bersenä qarata tuğannarça mönasäbättä bulırğa tieşlär.|| Барлык кешеләр дә азат һәм үз абруйлары һәм хокуклары ягыннан тиң булып туалар. Аларга акыл һәм вөҗдан бирелгән һәм бер-берсенә карата туганнарча мөнасәбәттә булырга тиешләр.
|}
== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Татар теле|Татар тарихы|Тел|Тел белеме|Татарстан}}
* [[Уртак төрки әлифба]]
* [[Шакирҗан Таһири]]

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Тышкы сылтамалар ==
* http://omniglot.com/writing/tatar.htm
* [http://www.azatliq.org/content/article/24807561.html Латин һәм гарәп әлифбасын куллану мөмкинлеге биргән канун кабул ителде]
* [http://talat.h19.ru/TatLat-My.php Татар теленең конверторы]

{{Татар әлифбасы}}
{{Татарлар}}
{{Яхшы мәкалә}}

[[Төркем:Татар теле]]
[[Төркем:Татар әлифбасы]]
[[Төркем:Татар гарәп язуын кулланган мәкаләләр]]
Бу биттә кулланылган калып:
Татар әлифбасы битенә кайтыгыз.
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/wiki/Татар_әлифбасы