Татарстан руслары исемле битнең чыганагын карау

Түбәндәге сәбәпкә бәйле сезнең бу битне үзгәртергә хакыгыз юк:

Ваш IP-адрес находится в диапазоне, который был заблокирован на всех вики-сайтах Фонда Викимедиа.

Блокировка наложена участником ‪EPIC‬ . В качестве причины указана Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected .

Начало блокировки: 2 июл 2024, 08:48
Конец блокировки: 2 июл 2025, 08:48

Ваш текущий IP-адрес: 206.189.44.186 . The blocked range is 206.189.32.0/20.

Зинһар, бу мәгълүматларны барлык мөрәҗәгатьләрегездә дә күрсәтегезче. Если вы считаете, что вас заблокировали по ошибке, вы можете найти дополнительную информацию на странице Недопустимость использования открытых прокси-серверов.

Для обсуждения блокировки, пожалуйста, оставьте запрос на Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.

Сез бу битнең башлангыч текстын карый һәм күчерә аласыз.

{{Халык
|халык               = руслар
|Räsem               = 
|коммент             = 
|үз аталышы          = 
|гомуми сан          = 1.5 млн<ref name="ТЭ" />
|яшәү җире           = [[Татарстан]]
|үлеп беткән         = 
|арх                 = 
|тел                 = [[рус теле]], [[татар теле]]
|раса                = 
|дин                 = [[христианлык]], [[ислам]]
|тамырдаш            = 
|бүтән халыкка керүе = [[руслар]]
|кертә               = 
|чыгуы               = 
}}
[[Файл:Этнический_состав_Республики_Татарстан_по_послениям.png|200px|thumb|right|Руслар кызыл төс белән бирелгән]]
'''Татарстан руслары'''  — [[рус халкы]]ның бүгенге [[Татарстан Республикасы]] территориясендә яши торган территориаль төркеме. 

== Таралышы ==
2010 елга Татарстан территориясендә 1.5 млн чамасы рус кешесе яши.<ref name="ЭтноЯз.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/results2.html Всероссийская перепись населения 2010 года. Официальные итоги с расширенными перечнями по национальному составу населения и по регионам.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200513001819/https://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/results2.html |date=2020-05-13 }}: [http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Materials/doklad2.rar см.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121018030348/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Materials/doklad2.rar |date=2012-10-18 }}</ref>

Русларның күбесе Татарстан Республикасы шәһәрләрендә, Казанда һәм якын-тирә районнарда, шулай ук Идел, Кама һәм Нократ елгалары үзәннәренә якын районнарда яши.

Татарлардан соң руслар республиканың иң күп санлы халкы, ләкин 1950 еллар азагыннан аның авыл җирлегендәге өлеше бик тиз кимүгә таба бара.<ref name="ЭтноЯз.2010" /> Халык санын алу нәтиҗәләре буенча республика халкында русларның өлеше:
{| class="standard"
! 1926<ref name="перепись 1926">[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_26.php?reg=536 Всесоюзная перепись населения 1926 года]</ref>, %
! 1939<ref name="перепись 1939">[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_39.php?reg=74 Всесоюзная перепись населения 1939 года]</ref>, %
! 1959<ref name="перепись 1959">[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_59.php?reg=87 Всесоюзная перепись населения 1959 года]</ref>, %
! 1970<ref name="перепись 1970">[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_70.php?reg=58 Всесоюзная перепись населения 1970 года]</ref>, %
! 1979<ref name="перепись 1979">[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_79.php?reg=59 Всесоюзная перепись населения 1979 года]</ref>, %
! 1989<ref name="перепись 1989">[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_89.php?reg=55 Всесоюзная перепись населения 1989 года]</ref>, %
! 2002<ref name="перепись 2002">[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_02.php?reg=47 Всероссийская перепись населения 2002 года]</ref>, %
! 2010, %
|-
| align="right" | 43,1 || align="right" | 42,9 || align="right" | 43,9 || align="right" | 42,4 || align="right" | 44,0 || align="right" | 43,3 || align="right" | 39,5 || align="right" | 39,7
|}

== Дин ==
Диндар руслар, нигездә православие динендә булсалар да, шул ук вакытта рус мөселманнары саны, полиция һәм мөселман руханилары мәгълүматлары буенча, сизелерлек арта бара.<ref>Иванов В. В. Распространение радикальных течений ислама в среде русского населения Поволжья и его последствия // Ислам и государство в России: Сборник материалов Международной научно-практической конференции, посвящённой 225-летию Центрального духовного управления мусульман России — Оренбургского магометанского духовного собрания. Уфа, 22 октября 2013 г / Сост. Р. М. Мухаметзянова-Дуггал, А. Т. Ахатов, И. В. Фролова, В. С. Хазиев / под общей ред. А. Б. Юнусовой. — Уфа: ГУП РБ Уфимский полиграфкомбинат, 2013. — С. 219—225.</ref>

== Тарих ==
Татарстан территориясендә рус халкы X гасырда барлыкка килә башлый, моңа Балтыйк-Идел сәүдә юлы урнаштыруга ярдәм итә. Нигездә, сәүдә-һөнәрчелек эшчәнлеге белән бәйле зур булмаган рус төркемнәренең булуы кайбер археологик һәйкәлләр территориясендә билгеләп үтелә.<ref name="ТЭ">[https://tatarica.org/ru/razdely/narody/russkie/russkie Tatarica Онлайн-энциклопедиясе]</ref>

Урта Идел буенда русларның беренче җирлекләре Алтын Урда (XIII–XV гасырлар) чорына карый. Казан ханлыгы чорында Идел алды һәм Кама алды җирләрендә беренче рус авыллары барлыкка килә.<ref name="ТЭ" />

1556 елдан Рус дәүләте Идел буен яулап алганнан соң, русларны элеккеге [[Казан ханлыгы]] җирләренә күчерү процессы башлана. Массакүләм колонизация өлешчә рус хөкүмәте сәясәтеннән канәгать булмаган җирле халыкның баш күтәрүе белән тоткарлана<ref name="ТЭ" />.

XVI гасырның икенче яртысында-XVII гасыр башында рус колонизациясе чикләнгән характерда башлана, зур елга (Идел, Кама) ярлары буенча рус авыллары барлыкка килә.<ref name="ТЭ" /> Урта Идел буенда русларның саны арту шулай ук рус булмаган халыкларны христианлаштыру һәм руслаштыру сәясәтен үткәрү хисабына бара.<ref name="ТЭ" />

XX гасырдда халык хуҗалыгын индустриальләштерү, гомумсоюз төзелешләре нәтиҗәсендә (КамАЗ, «Түбән Кама Нефтехим» һ.б.) Татарстан территориясендә рус халкының яңа төркемнәре урнашкан. Шул ук вакытта бу чорда, Куйбышев сусаклагычын төзү барышында җирләрне су басу аркасында, рус авыл торак пунктларының күбесе юкка чыга.<ref name="ТЭ" />

== Хуҗалык итү рәвеше ==
Рус халкының төп шөгыле игенчелек булган. Хуҗалыкта терлекчелек, балыкчылык, яшелчәчелек, йорт кәсепләре зур роль уйный. Татарстанның төньяк районнарында урман кәсепләре киң таралган: урман кисү, сумала һәм дегет ясау, күмер яндыру һ. б.<ref name="ТЭ" />

== Мәдәният ==
Татарлар белән тыгыз күршелек рус халкының этномәдәни йөзен үзгәртүгә китерә. Идел буе русларының гореф-гадәтләренә татарлар өчен хас спорт ярышлары, уеннар, бәйрәмнәр ([[Сабантуй]], [[Җыен]] һ.б.) кертелә.<ref name="ТЭ" />

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Әдәбият ==
* Происхождение и этническая история русского народа по антропологическим данным. М., 1965.
* Бусыгин Е.П., Зорин Н.В., Михайличенко Е.В. Общественный и семейный быт русского сельского населения Среднего Поволжья. Казань, 1973.
* Зорин А.Н. Города и посады дореволюционного Поволжья: историко-этнографическое исследование населения и поселенческой структуры городов российской провинции второй половине ХVI – начале ХХ вв. Казань, 2001.
{{Татарстан халыклары}}

[[Төркем:Руслар]]
[[Төркем:Татарстан халыклары]]
[[Төркем:Славян халыклары]]
{{MyTatarstan2020}}

Бу биттә кулланылган калып:

Татарстан руслары битенә кайтыгыз.

Чыганак — https://tt.wikipedia.org/wiki/Татарстан_руслары