1755 Lizbon depremi
 Depremin merkezinin tahmini noktası | |
| Yerel tarih | 1 Kasım 1755 |
|---|---|
| Büyüklük | 8.5–9.0 |
| Maks. şiddet | XI (Aşırı) |
| Tsunami | Tsunami, Fas'ın Atlas kıyılarını, İngiltere'nin İrlanda'nın güney kıyılarını etkiledi. |
| Etkilenen ülkeler/bölgeler | Portekiz Krallığı, İspanyol İmparatorluğu, Fas Sultanlığı. |
| Kayıplar | 10.000 ilâ 100.000 ölü |
1755 Lizbon Depremi ya da Büyük Lizbon Depremi, 1 Kasım 1755 günü saat 9.40'ta Portekiz'de meydana gelen depremdir.
Tarihteki en yıkıcı depremlerden biri olan Lizbon Depremi sırasında 60.000 ile 100.000 kişi arasında tahmini ölü vardır. Depremi bir tsunami ve kentin pek çok yerinde başlayan yangınlar takip etmiş ve o dönemde Avrupa'nın en büyük dördüncü şehri olan Lizbon'un neredeyse tüm yerleşim alanları kullanılmaz hâle gelmiştir. Bu deprem sonucu Portekiz'i son derece olumsuz etkileyen bu afet, Portekiz'de politik tansiyonun yükselmesine, ekonominin çökmesine ve zaten gerileyen koloni imparatorluğunun 18. yüzyılda büyük ölçüde yıkılmasına yol açmıştır. Jeologlar günümüzde Lizbon Depremi'nin Atlas Okyanusu'nda Cabo de São Vicente'den 200 km batıda meydana gelmiş 9 Richter ölçeğinde olduğunu tahmin etmektedir.
Yıkımın boyutu
[değiştir | kaynağı değiştir]
Ekonomi tarihçisi Álvaro Pereira, Lizbon'un o esnada nüfusunun yaklaşık 200 bin kişi olduğunu ve bunun 30 bin ila 40 bin civarının depremde can verdiğini hesaplamaktadır. Pereira, depremin yol açtığı bina yıkımından ayrıca, sebep olduğu yangınlar ve tsunamiden dolayı Portekiz’de, İspanya’da ve Fas’ta toplamda 50 bin civarında insanın öldüğünü tahmin etmektedir.[1] Bununla birlikte, 2009 yılında yapılan bir çalışma, toplam ölü sayısındaki yüksekliğin sadece 1 Kasım'daki depremden kaynaklanmadığını, daha sonra meydana gelen artçı depremlerle ölü sayısının yükselmiş olduğunu göstermektedir.[2]
Deprem'de, Lizbon'daki binaların %85'i harap oldu. Yıkılan yerlerin içerisinde, bazı köşkler ve kütüphaneler de vardır. 16. yüzyılda Portekiz'de başlayan Manuelin tarzı mimarinin örneğini teşkil eden birçok bina bu depremde yıkıldı. Depremden sağ çıkabilen bazı binalar ise ardından başlayan yangınlarla harap oldu. Lizbon'un altı ay önce hizmete açılmış olan opera binası Ópera do Tejo tamamen yanarak yerle yeksan oldu. Titian, Rubens ve Corregio'nun birçok tablosunun da dâhil olduğu birçok sanat eserini, ayrıca yaklaşık 70 bin cilt kitaptan oluşan kraliyet kütüphanesini barındıran, günümüzde Terreiro do Paço meydanının olduğu yere denk düşen, Tejo nehrinin kıyısında inşa edilmiş Ribeira Kraliyet Sarayı, depremde ve ardından gerçekleşen tsunamide yıkıldı. Vasco da Gama ve diğer coğrafi keşif öncülerinin keşif notları yok oldu. 3. Louriçal markisi Henrique de Meneses’in, içinde 18 bin cilt kitabın bulunduğu kütüphanesini barındıran sarayı depremde harap oldu. Deprem, Lizbon'daki bazı önemli kiliselere de zarar verdi. Bunlar Lizbon Katedrali, São Paulo, Santa Catarina ve São Vicente de Fora bazilikaları ve Misericórdia Kilisesi’dir. Rossio meydanında yer alan ve devrinin en büyük hastanelerinden birisi olan Bütün Azizler Kraliyet Hastanesi yangınla yok oldu. Halk kahramanı Nuno Álvares Pereira’nın mezarı kayboldu. Depremde harabeye dönen bir başka yer olan Carmo Rahibe Manastırı’nın çatısı çökmüş kalıntısı, depremi hatırlatması için korunmuş durumdadır.
Topluma ve bilime etkileri
[değiştir | kaynağı değiştir]Lizbon depremi Avrupa tarihinde hem teolojik hem felsefi hem de doğa bilimleri açısından bir dönüm noktası teşkil etmektedir; Leibniz'in iddia ettiği dünyanın yaşanılacak en güzel yer olduğu, Tanrı'nın bütün kötülüklere rağmen en iyi tanrı olduğu inancı yara almıştır. Yaşanan felaket sonrası Voltaire bu fikirleri absürd olarak gördüğünü açıklamıştır.
Deprem sonrası olayı farklı bir biçimde açıklamaya çalışan filozof ise Immanuel Kant'tı. Felaketten kısa bir süre sonra depremle alakalı mümkün olan tüm bilgileri toplayan Kant, konuya ilişkin bir metin yayımladı. Metinde dikkati çeken ise onun olayları dinî olarak açıklama kaygısından uzak, bilimsel bir temele oturtma girişimidir. Bugün Kant'ın depremlerin oluşumuna yönelik iddialarının yanlış olduğu bilinse de bu çeşit bir açıklama girişimi depremleri doğal sebeplere bağlamak yönündeki ilk girişimdir. Kant bu çalışmalarıyla dönemde yaygın olan depremlerin Tanrı tarafından gönderilen cezalar olduğu yönündeki batıl inanışa bir son hazırlamıştır.
Bu fikirler düşünce tarihini kökten değiştirdi. Eğer depremler Tanrı tarafından gönderilen cezalar değilse, onları araştırmak, incelemek ve hatta anlamak mümkün olabilirdi. Bu nedenle Lizbon depreminin araştırılması girişimi yer bilimlerinin doğuşu olarak kabul edilebilir.[3][4]
Galeri
[değiştir | kaynağı değiştir]-
1755 Lizbon Depremi'ni ve sonrasındaki tsunamiyi tasvir eden bir bakır kabartma çizim. -
Tejo nehrinin diğer kıyısından Lizbon'daki depremin görüntüsünü tasvir eden bir tablo. -
João Glama Strobërle'nin bu tablosunda elinde kılıç taşıyan melekler, depremin Tanrı'nın gazabı olduğu anlamındadır. -
Depremde yıkılan Bütün Azizler Kraliyet Hastanesi, 1572'de yapılmış olan bu resimde, resimdeki Rossio meydanının sağ tarafındaki büyük binadır. -
Bu tabloda, yıkılmasından az önceki hâliyle Ribeira Kraliyet Sarayı tasvir edilmiştir. -
1755 senesinde yapılmış bu gravürde depremden sonra Lizbon'da yaşanan kaos ve yağmacıların infazı resmedilmektedir.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Álvaro Pereira; The Opportunity of a Disaster: The Economic Impact of the 1755 Lisbon Earthquake 22 Şubat 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.; Centre for Historical Economics and Related Research 19 Nisan 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.; York Üniversitesi, 2006
- ^ P.-L. Blanc; "Earthquakes and tsunami in November 1755 in Morocco: adifferent reading of contemporaneous documentary sources 9 Kasım 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi."; Natural Hazards and Earth System Sciences 22 Eylül 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.; 14 Mayıs 2009; Erişim Târihi: 17 Eylül 2016
- ^ "Alte Erde, neuer Irrglaube Was uns das Beben von... - F.A.Z. Frankfurter Allgemeine Zeitung". 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2020.
- ^ Horst Rademacher, Alte Erde, neuer Irrglaube. Was uns das Beben von Lissabon vor 250 Jahren noch heute lehren sollte. (FAZ, 31. 10. 2005)
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- 1755 Lizbon depremine ait bilgiler (İngilizce)
- 1755 Lizbon Depremi (İngilizce)
