Şapsığ Ulusal rayonu

Şapsığ Ulusal Rayonu^[1] (Adigece: Шапсыгъэ Националнэ Район, Rusça: Шапсугский национальный район), Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti'nde Krasnodar Krayı'na bağlı olarak 1924-1945 yılları arasında varlığını sürdürmüş olan etnik-bölgesel bir yönetim birimi.

1864 Çerkes Sürgünü sonrasında geriye kalan Şapsığ nüfus, dağlarda yaşayan ve Ruslara boyun eğmeyen Hak'uçlara katılmış, bazıları ise iç sürgün yoluyla Kuban Oblastı'nda Kuban ve Laba ırmaklarının doğusundaki düzlük yerlere yerleştirilmişti. Bunların bir bölümü daha sonraları dağlardan indi, bir bölümü ise 1870-1880'li yıllarda Rusların izin vermesi üzerine, sivil yerleşime açılmış olan Karadeniz kıyısındaki eski yerlerine döndü. Böylece, 1870'li ve 1880'li yıllarda yeni yeni Şapsığ köyleri oluşmaya başladı. Bu yerleri içine alan Karadeniz ili'nde pek de güvenilir olmadığı kabul edilen^{[kaynak belirtilmeli]} Rus belgelerine göre, 1897'de 1939 Çerkes (Şapsığ) yaşıyordu. Burada yaşayan Şapsığlar, 25 yıl sonra —1922'de— Karadeniz kıyısında, kuzeyde Pşada Irmağı'ndan başlayıp güneyde Abhazya Cumhuriyeti'ne değin uzanan, yani şimdiki Rusya'nın Krasnodar Krayına bağlı olan Tuapse rayonu ile Soçi'yi (Saçe) içine alan bir bölgede, Rusya SFSC'ye katılmak üzere,4 Eylül 1922'de Şapsığ Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ni kurdular. Kuruluş, onanmak üzere 1922'de Moskova'ya, Rus yetkili makamlarına götürüldü. Üst makamlar, Şapsığlara özerklik verilmesini ilkesel olarak benimsediler.

Şapsığların güçlenmelerini istemeyen^{[kaynak belirtilmeli]} o zamanki Kuban-Karadeniz oblastı yerel makamları öncülüğünde Şapsığ aleyhtarı bir kampanya başlatıldı. Şapsığ Cumhuriyeti'nin kurulmasına önderlik edenlerden, İstanbul'da yayınlanan Ğuaze (Гъуазэ) gazetesinin bir ara başyazarı da olan Avukat Yusuf Suat Neğuç (1877-1930) ve kardeşi Ali Neğuç, Türk ajanı olmak ve halkı milliyetçi duygularla kışkırtmakla suçlanarak Sibirya'ya sürüldüler. Bu arada cumhuriyet kuruluşu da, daha alt düzeyde bir statüye indirilerek 23 Eylül 1924'te Şapsığ Ulusal Rayonu (ilçe) biçimine dönüştürüldü.

Rayonun merkezi ilkin Karadeniz kıyısındaki Tuapse kenti idi. Ardından, merkez 1930'da kıyıdan alınıp içeride Aşe Irmağı boyundaki Kalej köyüne (Rusça: Krasnoaleksandrovskiy II) taşındı ve rayonun denizle bağlantıları kesilerek idari ve ekonomik tecrit yoluna gidildi. Tepkiler üzerine merkez, 1931'de kıyıdaki Sovyet Kvace köyüne taşındı ve deniz kıyısından toprak verildi. 1934'te yönetim merkezi yine kıyıda bulunan ve şimdilerde Şapsığların en yoğun olduğu Psışuape (Псыш1уапэ, Rusça: Lazarevsk) beldesine taşındı. Rayon toprakları da, Şapsığ köylerinin çoğunu kapsayacak biçimde genişletildi.

İlkin 5 köy Sovyet birimini (bucak yönetimi) içine alan, yüzölçümü 746 km², Şapsığ nüfusu da 6.500 kadar olan Şapsığ Ulusal Rayonu'nun toprakları, 1925-26'da daraltıldı.^{[kaynak belirtilmeli]} Yeni durumda, rayonun nüfusu 3.336'sı Şapsığ, 361'i de Rus olmak üzere 3.730 idi.^[2] 1934'te rayon toprağı yeniden genişletildi. Sonuç olarak, yönetim merkezi nakilleri gibi, rayonun sınırları da sık sık değiştirildi: 1940'ta yeniden küçültme yoluna gidildi, Şapsığ köylerinin yarısı kadarı yeni oluşturulan Tuapse rayonuna bağlandı. 1942'de bu biçimde küçültülmüş olan Şapsığ rayonunun yüzölçümü 1.500 km², nüfusu da 4.000 kadarı (%22.8) Şapsığ olmak üzere 17.500 idi.

Özerklik döneminde Şapsığca eğitim, radyo ve gazete yayını olanağı sağlanmış, Şapsığcanın bir edebiyat dili olması için adımlar atılmıştı. Ne var ki; Şapsığ Ulusal Rayonu, 1943'te fiilen kaldırıldı, kararın onanması ve açıklanması da 24 Mayıs 1945'e kaldı.

Şapsığlar Gorbaçov'un getirdiği demokratikleşme ortamı sonucu yeniden örgütlenip eski özerk yönetimin iadesi için Rusya üst makamları, Krasnodar Krayı ve Adigey Cumhuriyeti katlarında art arda girişimlerde bulundular. Şapsığ taleplerini dikkate alan AC Devlet Parlamentosu-Khase, Karadeniz kıyısında yaşayan Şapsığların bir özerk bölge yönetimi kurulması yönündeki taleplerinin ilgili yerlere ulaştırılması, ayrıca AC sınırlarının doğudaki Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti'ne, güneyde de Abhazya'ya değin uzatılması isteğinde bulundu. Buraları zaten binlerce yıl boyunca 1864 yılına değin Adıge egemenliğinde bulunmuş olan tarihsel Adıge topraklarıdır.^{[kaynak belirtilmeli]} Ne var ki, 15 Nisan 1995'te, Krasnodar Krayı Valisi Y. M. Haritonov, Şapsığlara özerklik verebilecek makamın Moskova (RF) olduğunu açıkladı. Ayrıca, Krasnodarlı Kazaklar da Şapsığlara ve AC'ye karşı harekete geçtiler.^[3] Sonuç olarak, RF üst yönetimi 1999'da Şapsığların bölgesel özerklik, AC'nin de sınır değişikliği taleplerini dikkate almadı; sadece Şapsığlara en alt statüde, yani topraksız "küçük bir yerli toplumu" statüsü verildi. Şapsığ adı da RF'deki küçük etnik halklar listesine eklendi. Bu yeni oluşuma da, Krasnodar Krayından yoğun itirazlar geldi, ancak yine de, Şapsığlara kültürel anlamda bazı haklar tanındı. Örneğin, bazı okullarda 1-10. sınıflarda sınıfına göre değişmek üzere haftada 1 ya da 2 ders saati tutarında seçmeli Adigece dersi okutulması, Maykop'taki Adigey Devlet Üniversitesi'ne (ADÜ) bağlı olarak Psışuape'de (Lazarevsk) Adıgece okutacak öğretmenleri yetiştirmek üzere bir fakülte ve bu fakülte içinde bir bölüm açıldı (Psışuape'de değişik bilim dallarında eğitim veren, ADÜ'ye bağlı 5 fakülte daha vardır).

Rayonun kaldırılmasına ilişkin olarak toplanan Şapsığ Ulusal Rayonu Yürütme Komitesi'nin 1943'teki bir toplantısında komitedeki 2 Şapsığ üyenin red oyuna karşın, çoğunluğu oluşturan Rus üyelerin oyuyla rayonun lağvedilmesi kararı alındı. Karar, uzunca bir süre beklemede bırakıldıktan sonra 24 Mayıs 1945'te Rus SFSC Yüksek Prezidyumu tarafından da onarak kesinleşti. Şapsığların bir bölümü de sürgüne yollandı.^{[kaynak belirtilmeli]} Rayon toprakları da Soçi ve Tuapse rayonları arasında bölüşüldü. Bu konularda bastırılmış bir sessizlik dönemi açıldı. Şapsığ rayonu "Karadeniz Kıyısı Şapsığları Toplumsal Parlamentosu Adıge-Khase"nin ilk başkanı Murdin Teşu'nun (Т1эшъу М��рдин), Şapsığ aydını Ruslan Nıbe'nin, ayrıca ünlü tarihçi, bilim insanı T. V. Polovinkina'nın verdiği bilgilere göre stratejik bir bölgede bulunması, ileride bir tehlike oluşturabileceği gibisine güvenlik kaygıları nedeniyle lağvedilmiştir.

1864 yılı öncesine ait Şapsığ ve Natuhay bayrakları günümüze erişmiştir.

• İslam Ansiklopedisi, Çerkesler, Mirza Bala.
• Teşu Murdin, Kafdağı dergisi, sayı 49-50, Ankara, 1991, s.29-31
• Genrikh Ananenko, Şapsığ Ulusal Rayonu'nun Tarihçesi, Kafkasya Gerçeği dergisi, sayı 5, Samsun, 1991, s. 8-9; Şapsığya, Jineps gazetesi, Kasım 2006; Sefer E.Berzeg, Yusuf Suad Neğuç
• Mehdi Nüzhet Çetinbaş, Şapsığların Hikayesi
• Doç. Dr. Ufuk Tavkul, Kafkasya'da bir tehdit unsuru "Kazaklar", Birleşik Kafkasya dergisi, Ankara,2007, sayı 6-7, s.33.
• Tamara V. Polovinkina, Çerkesya, Gönül Yaram, Ankara, 2007, s. 289-308