Fiilimsi

Fiilimsi ya da eylemsi, fiillerden türemelerine karşın fiilin bütün özelliklerini göstermeyen; cümle içerisinde isim soylu sözcükler gibi kullanılan fiil soylu kelimelerdir. Türkçede fiilimsiler, fiillere yapım ekleri ekleyerek oluşturulur. Fiilimsi aldığı yapım ekine göre cümlede isim, sıfat ya da zarf olarak kullanılabilir.^[1]

Türkçede isim-fiil (mastar), sıfat-fiil (ortaç) ve zarf-fiil (ulaç) olmak üzere üç fiilimsi türü vardır. Bunların ortak özellikleri şöyle sıralanabilir:

• Fiil, anlamını tamamıyla yitirmez.
• Fiile gelen, olumsuzluk eki hariç, zaman ve şahıs ekleri gibi fiile özel ekleri almaz, yani fiil çekimine girmezler.
• Fiil cümlelerinde yüklem olamazlar. Ancak isim cümlelerinde ek-fiil eki alarak yüklem olabilirler.
• Fiilimsi olan kelimeler veya fiilimsi ile oluşan kelime grupları cümlede yan cümlecik oluşturabilirler.
• Fiilimsiler bulundukları cümleyi birleşik yapılı hâle getirebilirler.
• Fiilimsi ekleri yapım eki olarak da tanımlanabilir.
• Fiilimsileri niteleyen kelimeler zarf görevinde olurlar.

Ek-fiillerle karıştırılmamalıdır.

Fiillerin kök veya gövdelerine -ma, -ış ve -mak eklerinin (veya ses uyumlarına göre düzenlenmiş hallerinin) getirilmesiyle yapılan ve cümlede isim görevinde kullanılan sözcüklerdir:

• Kardeşim okumayı öğrendi.
• Bu bakışından hoşlanmadım.
• Ülküm: Yükselmek, ileri gitmektir. - Andımız

İsim-fiil eki -iş ile işteşlik eki -iş karıştırılmamalıdır. İsim-fiiller isim görevinde kullanılırken işteşlik eki fiilden fiil üretir:

• Ayrılmadan önceki son bakışı hepimizi derinden etkiledi. (isim-fiil, isim görevinde)
• Işıklı bir ağaç gibi bakışıyor gözlerin. - İlhan İrem, Sevecen (bakmak fiilinden türetilmiş fiil)

İsim-fiil eki olan -me ile olumsuzluk eki olan -me birbirine karıştırılmamalıdır:

• Sevgi sabahları koşmayı sever. (isim-fiil)
• Koridorlarda koşmayın! (-ma olumsuzluk ekidir. Sözcük fiil hâlindedir.)

Ancak olumsuzluk ekinin ardından isim-fiil eki gelebilir:

• Yarın sizinle gelmemeyi tercih ederim. (ilk -me olumsuzluk eki, ikincisi isim-fiil eki)

İsim-fiiller fiilimsi olmaktan çıkıp kalıcı birer isim halini alabilir:

• Ocağın yanındaki çakmağı kullanabilirsin. (İsim olmuştur. Fiilimsi sayılmaz.)
• Yazları her akşam dondurma yeriz. (İsim olmuştur. Fiilimsi sayılmaz.)

Fiillerin cümlede sıfat görevinde kullanılan hâlleridir. Fiillerin sonuna sıfat-fiil ekleri getirilerek oluşturulurlar.^[2] Fiillere -an, -ası, -mez, -ar, -di(k), -ecek, -miş ve -di(ği) eklerinin getirilmesiyle türemişlerdir.

• Ne mutlu Türk'üm diyene! - Mustafa Kemal Atatürk
• Gelecek yıl işe başlayacak.
• Polisler olası kazaları önlemek için kar zinciri kontrolü yapıyorlardı.
• Dönülmez yollara girdik.
• Salonda hep tanıdık yüzler vardı.
• Bastığın yerleri "toprak" diyerek geçme, tanı! - Mehmet Akif Ersoy
• Haşladıktan sonra, suyu iyice süzülmüş sebzeleri kâseye boşaltıyoruz.
• Okuldan sonra koşar adım yanıma geldi.

Sıfat-fiiller, ardından bir isim gelmiyorsa adlaşır:^[3]

• Sinirli olduğu her halinden anlaşılıyor.^[3]
• Toplantıya gelmeyeceğini biliyordum.
• Yoldan geçenleri gözlüyordu.
• Eve gelirken bir tanıdığa rastladım.

Fiil kök ve gövdelerine getirilen eklerle geçici zarf oluşturan yapılara zarf fiil denir.^[4] Çekim eki almazlar.^[2] Fiillere -esiye, -ip, -meden, -ince, -ken, -eli, -dikçe, -erek, -r ... -mez, -diğinde, -e ... -e, -meksizin, -cesine eklerinin getirilmesiyle türemişlerdir.

• Önce eve uğrayıp, daha sonra bize gelecekmiş.
• Ancak çok çalışarak başarılı olabilirsin.
• Yemeğimi bitirir bitirmez gelirim.
• Gidiyordum, gurbeti gönlümde duya duya

Ulukışla yolundan Orta Anadolu'ya - Faruk Nafiz Çamlıbel