Tingnan ang wikitext ng Tamaraw

Wala kang pahintulot na baguhin ang pahinang ito dahil sa sumusunod:
Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.
The block was made by ‪EPIC‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Start of block: 08:48, 2 Hulyo 2024
Expiry of block: 08:48, 2 Hulyo 2025
Your current IP address is 206.189.44.186. The blocked range is 206.189.32.0/20.
Pakisama ang lahat ng mga detalye sa taas sa kahit anong mga katanungan na gagawin mo. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy.
Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.
Makikita at makokopya mo ang wikitext ng pahinang ito.
{{napiling artikulo}}
{{Speciesbox
| name = Tamaraw
| image = Bubalus mindorensis by Gregg Yan 01.jpg
| image_width = 250px
| status = CR
| trend = down
| status_system = iucn2.3
| range_map=Tamaraw distribution map.PNG
| range_map_caption=Lugar na tinitirhan ay kulay luntian
| taxon = Bubalus mindorensis
| authority = (Heude, 1888)
}}
[[Image:Philbullpisolgrev.jpg|right|thumb|300px|Baryang piso noong 1983-1994, may diyametro na 29mm at may tamaraw sa likuran]]
Ang '''tamaraw''' (''Bubalus mindorensis''; dating ''Anoa mindorensis'') ay isang ''[[bovine]]'' (wangis-baka).  Kabilang ang [[Ungulata|ungguladong]] [[mamalya]]ng ito sa pamilyang [[Bovidae]]<ref name="ITISBM">{{ITIS | ID = 625123 | taxon = Bubalus mindorensis |date = 17 Marso 2007}}</ref> na endemiko sa pulo ng [[Mindoro]] sa [[Pilipinas]], bagaman pinaniniwalaan din na namuhay ito sa pulo ng [[Luzon]]. Unang natagpuan ang hayop na ito sa buong Mindoro, mula kapatagan hanggang sa kabundukan (2000&nbsp;metro sa ibabaw ng antas ng dagat), ngunit dahil sa paglawak ng tirahan ng mga tao, pangangaso at pagtrotroso, iilan na lamang ang natira sa mga walang nakatira at madamong lugar, kaya kritikal na nanganganib na ngayon ito.<ref name="IUCN2006">IUCN2006</ref>

Salungat sa karaniwang paniniwala at nakaraang klasipikasyon, hindi [[uri|sub-uri]] ang tamaraw ng [[kalabaw]], na mas malaki lamang ng kaunti. May mga ilang pagkakaiba ito sa kalabaw: ang tamaraw ay mas mabuhok ng kaunti, may mga maliwanag na marka sa kanyang mukha at may mas maikling mga sungay na hugis titik [[V]].<ref name="haribon">{{cite web | last =Fuentes | first =Art | authorlink =Art Fuentes | title =The Tamaraw: Mindoro's endangered treasure | work =Haribon | publisher =Haribon Foundation for the Conservation of Natural Resources | date =2005-02-21 | url =http://www.haribon.org.ph/index.php?q=node/view/130&PHPSESSID=f07b7a39774972130ec811e029e12f5d | accessdate =2007-03-17 | archive-date =2007-09-27 | archive-url =https://web.archive.org/web/20070927184137/http://www.haribon.org.ph/index.php?q=node%2Fview%2F130&PHPSESSID=f07b7a39774972130ec811e029e12f5d | url-status =live }}</ref> Ito ang ikalawang pinakamalaking katutubong panlupang [[mamalya]] sa bansa pagkatapos ng kalabaw.

Tinuturing na [[Mga pambansang sagisag ng Pilipinas|pambansang simbolo ng Pilipinas]] ang tamaraw subalit hindi opisyal. Makikita ang larawan ng tamaraw sa mga baryang [[Piso sa Pilipinas|piso]] noong 1980 hanggang sa unang bahagi ng 1990.

== Anatomiya at morpolohiya ==
[[File:Bubalus mindorensis by Gregg Yan 02.jpg|thumb|Malapitang kuha ng tamaraw.]]
May anyong pangkaraniwan sa [[Bovidae|pamilyang]] kinabibilangan nito ang ''Bubalus mindorensis''. May siksik, mabigat na kayarian, [[bovine|wangis-bakang]] katawan, apat na mga hitang nagtatapos sa mga unguladong paa at isang maliit, nasusungayang ulo sa hangganan ng maliit na leeg. May maliit ito at masiksik kung ihahambing sa Asyatikong pantubig na kalabaw (''Bubalus bubalis''). Maliit lamang ang pagkakaroon ng dimorpismong sekswal sa [[uri]] bagaman naipahayag na may makakapal na mga leeg ang mga lalaki.<ref>{{cite web |url=http://www.wildcattleconservation.org/SpeciesFactSheets/bubalus-mindorensis.htm |title=Tamaraw ''bubalus mindorensis'' Heude, 1888 |accessdate=2007-07-12 |last= |first= |authorlink= |author2= |date= |year= |format= |work= |publisher=wildcattleconservation.org |pages= |language= |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071008173448/http://www.wildcattleconservation.org/SpeciesFactSheets/bubalus-mindorensis.htm |archivedate=2007-10-08 |quote= |url-status=live }}</ref>  May karaniwang taas na 100 hanggang 105&nbsp;sentimetro ang balikat ng tamaraw.  220&nbsp;sentimetro ang haba ng katawan habang 60&nbsp;sentimetro ang buntot.  Nasa pagitan ng 200 hanggang 300&nbsp;kilogramo ang timbang ng mga babae.  May madilim na pagkakayumanggi hanggang abuhing kulay ang mga nasa hustong gulang na mga tamaraw at mas mabuhok kaysa ''Bubalus bubalis''.  Maiikli at matipuno ang mga paa.  May makikitang mga mapuputing mga marka sa mga ungguladong paa at sa loob ng mga pang-ibabang binti.  Katulad ng sa Anoa ''Bubalus depressicornis'' ang mga palatandaang ito.  Magkatulad ng kulay ang mukha at katawan.  Karamihan sa mga kasapi ng sari ang mayroon magkatambal na mga abuhing-puting guhit na nagsisimula mula sa panloob na sulok ng mata hanggang sa mga sungay.  May maitim na balat ang ilong at mga labi.  May habang 13.5&nbsp;sentimetro ang mga tainga na may mapuputing marka sa mga loob. Kapwa nagkakaroon ng maiikling maiitim na mga sungay ang mga lalaki at babae, na sumusunod sa hugis ng titik na V, kung ikukumpara sa hugis C na mga sungay ng ''Bubalus bubalis''.  Mga lapad na kapatagan ang mga sungay at tatlusok ang hugis sa pinakapuno.  Dahil sa palagian pagkiskis, may gasgas ang panlabas na anyo ang mga sungay ng tamaraw ngunit may magaspang na panloob na mga gilid.  Sinasabing may habang mga 35.5 hanggang 51.0&nbsp;sentimetro ang mga sungay.<ref name="UltimateUngulate">{{cite web | last =Huffman | first =Brent | authorlink =Brent Huffman | title =''Bubalus mindorensis'': Tamaraw | work =www.ultimateungulate.com | publisher =Ultimate Ungulate.com | date =2 Enero 2007 | url =http://www.ultimateungulate.com/Artiodactyla/Bubalus_mindorensis.html | format =html | doi = | accessdate =17 Marso 2007 | archive-date =10 Pebrero 2007 | archive-url =https://web.archive.org/web/20070210131707/http://www.ultimateungulate.com/Artiodactyla/Bubalus_mindorensis.html | url-status =live }}</ref>

== Pamamahagi ==
Unang naitala ang tamaraw noong 1888 sa pulo ng [[Mindoro]].  Bago sumapit ang 1900, walang naninirahan sa Mindoro dahil sa [[malaria]].  Subalit nang malikha ang mga gamot laban sa malaria, mas maraming mga mamamayan ang nanirahan sa pulo.  Lubhang nakapagpababa sa bilang ng mga tamaraw ang pagtaas na gawaing ito ng mga tao.

Pagdating ng 1966, naging tatlong pook na lamang ang nasasakupan ng tamaraw: Bundok Iglit, Bundok Calavite at iba pang mga lugar na malapit sa Pamayanang Penal ng Sablayon.  Noong 2000, mas lalong nabawasan ang kanilang nasasakupan sa dalawang pook: ang mga Liwasang Pambansa ng Bundok Iglit-Baco at Aruyan.<ref name="AnimalInfo">{{cite web | last =Massicot | first =Paul | authorlink =Paul Massicot | title =Impormasyon ng Hayop - Tamaraw | publisher =Animal Info | date =5 Marso 2005 | url =http://www.animalinfo.org/species/artiperi/bubamind.htm | format =htm | accessdate =18 Marso 2007 | archive-date =4 Marso 2007 | archive-url =https://web.archive.org/web/20070304021613/http://www.animalinfo.org/species/artiperi/bubamind.htm | url-status =live }}</ref>

Noong mga unang panahon ng mga dekada ng 1900, nasa 10,000 mga indibidwal ang unang mga tayang bilang ng ''Bubalus mindorensis'' sa [[Mindoro]].  Makalipas ang may mga limampung taon pagkatapos, bumaba ang populasyon sa may mga sanlibong indibidwal.  Noong 1953, kulang sa 250 mga hayop ang tinatayang nabubuhay pa.<ref name="OryxKuehn1977">{{cite journal | last =Kuehn | first =David W. | authorlink = David Kuehn| title =''Increase in the tamaraw'' | journal =Oryx | volume =13 | issue = | pages =453 pp. | date =1977 | url = | doi = | id = ISSN: 0030-6053 / EISSN: 1365-3008 | accessdate =  }}</ref>  Lumiit pa ang mga tayang bilang na ito hanggang sa paglalathala ng IUCN ng kanilang ''1969 Red Data Book'' (Aklat ng Pulang Data ng 1969), kung saan itinala na ang bilang ng tamaraw sa nakababahalang bilang na mababa sa 100 mga ulo.<ref name="IUCN1969">{{cite book | author=''International Union for the Conservation of Nature and Natural Resources'' | authorlink = IUCN| title =''1969 IUCN 1969 Red Data Book''. Vol. 1 - Mammalia | publisher =IUCN | date =1969 | location =Morges, Switzerland| pages = }}</ref>  Tumaas ang bilang ng ulong ito sa 120 mga hayop noong 1975.<ref name="Oryx1989d">{{cite journal | last =| first = | authorlink = | title =''Major effort to save the tamaraw'' | journal =Oryx | volume =23 | issue = | pages =126 pp. | date =1989 | url =https://archive.org/details/sim_oryx_1989-07_23_3/page/126| doi = | id = ISSN: 0030-6053 / EISSN: 1365-3008 | accessdate =  }}</ref> Nilalagay mula sa mga tatlumpo hanggang dalawandaang indibidwal ang kasalukuyang tayang bilang ng mga tamaraw na nasa kalikasan.<ref name="IUCN2006"/>

== Ekolohiya at kasaysayan ng buhay ==
Bilang isang bihira at endemikong mamalya na nasa isang pulong tila nahihiwalay at malayo, hindi gaanong malaki ang gawaing pagaaral at pagtatala hinggil sa ekolohiya ng tamaraw.  Malaking dahilan nito ang katotohanang palatago at mahiyain sa tao ang mga indibidwal na kasapi ng uri.  Bilang karagdagan, ang mga maliliit na bilang ng subpopulasyon ng uri, na manipis na ang pagkakakalat sa kabuoan ng nahahating mga nasasakupan (noong 1986, may natagpuang mga 51 indibidwal sa loob ng isang 20 kilometrong-parisukat na pook),<ref name="Walker 1">{{cite book |last=Nowak |first=Ronald M. |authorlink= |author2= |editor= |others= |title=''Walker's Mammals of the World'' |origyear= |url=http://books.google.com/books?id=7W-DGRILSBoC&pg=PA1149&dq=tamaraw+solitary&sig=WIQZJ3tj64zpLDMkLoPnyNL890E |format= |accessdate= |edition= |series= |date= |year=1999 |publisher=JHU Press |location= |language= |isbn=0801857899 |oclc= |doi= |id= |pages=1149 |chapter= |quote= }}</ref> ang nakapagpapahirap at nakapagpapabihira pa sa maaaring pagkakatagpo ng higit man sa isang nag-iisang indibidwal.

=== Tirahan ===
Ibig ng ''Bubalus mindorensis'' ang manirahan sa mga lugar na tropikal, mataas at magubat. Karaniwan itong matatagpuan sa mga makakapal na talahiban o palumpungan na malapit sa mga bukas ngunit nasisilungang mga damuhan kung saan maaari itong manginain ng damo.  Dahil sa mga tirahan ng mga tao at ang mga sumusunod na mga hati-hating kagubatan sa kanilang tahanang pulo sa [[Mindoro]], ang ginugustong tirahan ng tamaraw ay tila lumawak sa mga mas mababang kapatagang may damo.  Sa loob ng kanilang bulubunduking kapaligiran, kadalasang matatagpuan ang mga tamaraw hindi malayo sa mga pinagkukunan ng tubig.<ref name="IUCN2006"/><ref name="AnimalInfo"/>

=== Ekolohiya ng panginginain (ekolohiyang trophiko) ===
Ang tamaraw ay isang tagapanginain ng mga damo at mga murang usbong ng mga kawayan bagaman kilala ito bilang mahilig sa damong kogon at talahib (''[[Saccharum spontaneum]]'').  Likas silang mga organismong diurnal, na nanginginain tuwing sa mga oras na may liwanag.  Subalit, kamakailan lamang ang mga gawain ng mga tao ang nakapuwersa sa mga piling indibidwal na ''B. mindorensis'' na maging mga nokturnal upang maiwasan ang mga tao.<ref name="haribon"/>

=== Kasaysayan ng buhay ===
Nalalaman na ang tamaraw ay nabubuhay ng hanggang 300 araw lamang matapos ipagdalang-hayop sa loop ng sinapupunan.<ref>[http://genomics.senescence.info/species/entry.php?species=Bubalus_mindorensis Ageing, longevity, and life history of Bubalus mindorensis] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100212033211/http://genomics.senescence.info/species/entry.php?species=Bubalus_mindorensis |date=2010-02-12 }}. Tiningnan noong 5 Marso 2007</ref>  Mayroong dalawang taong pagitan sa bawat pagluluwal bagaman napagmasdang ang isang babaeng tamaraw na may tatlong batang mga supling.  Namumuhay na kasama ng kaniyang ina ang batang baka sa loob ng mga 2-4 taon at namumuhay nang mag-isa pagkatapos.<ref name="haribon"/>

== Ekolohiya ng pag-uugali ==
[[File:Bubalus mindorensis by Gregg Yan 03.jpg|thumb|left|Maliit na pangkat ng mga tamaraw.]]
Ang tamaraw ay isang mapag-isang hayop at hindi tulad ng kalabaw. Ang mga matatandang miyembro ay hindi napapabilang sa mga malalaki o maliliit na grupo at nakikita lamang na mag-isa. Ang mga bata o ''juvenile'' lamang ang nagpapakita ng ugaling nakikita sa mga kalabaw tulad ng pagrugrupo at hiyararkiya.<ref name="Kuehn1986">{{cite journal | last =Kuehn | first =David W. | authorlink =David Kuehn | title =Population and Social Characteristics of the Tamarao (Bubalus mindorensis) | journal =Biotropic | volume =18 | issue =3 | pages =263-266 | publisher = | date =Setyembre 1986 | url =http://links.jstor.org/sici?sici=0006-3606(198609)18%3A3%3C263%3APASCOT%3E2.0.CO%3B2-C#abstract | doi =10.2307/2388495 | id = | accessdate =2007-03-17 | archive-date =2021-09-05 | archive-url =https://web.archive.org/web/20210905131532/https://www.jstor.org/stable/2388495#abstract | url-status =live }}</ref> Ang mga babae at lalaking tamaraw ay nagsasama sa buoung taon ngunit ang pagsasamang ito ay tumatagal lamang ng kaunting oras lamang. Maaring ang pag-iisang ito ay isang kasanayan na sa magubat nitong tahanan.<ref name="haribon"/>  Ang mga matatandang lalaki ay mapg-isa at mukhang agresibo at ang mga babae naman ay maaring nagiisa, may kasamang lalaki o mayroong tatlong anak na magkakaiba ang edad.<ref name="Walker 1"/>

Mahilig magtampisaw ang tamaraw sa putik tulad ng ibang bovine. Sinasabing ang ugaling ito ay gingamit upang matanggal ang mga nangagagat na kulisap.<ref name="McMillan2000">{{cite journal | last =McMillan | first =Brock R. | authorlink =Brock McMillan | author2 =Michael R. Cottam, Donald W. Kaufman | title =Wallowing Behavior of American Bison (''Bos bison'') in Tallgrass Prairie: An Examination of Alternate Explanations | journal =American Midland Naturalist | volume =144 | issue =1 | pages =159-167 | publisher =The University of Notre Dame | date =Hulyo 2000 | url =http://links.jstor.org/sici?sici=0003-0031%28200007%29144%3A1%3C159%3AWBOAB%28%3E2.0.CO%3B2-O&size=LARGE | doi = | id = | accessdate =2007-03-17 | archive-date =2021-09-05 | archive-url =https://web.archive.org/web/20210905131532/https://www.jstor.org/stable/3083019 | url-status =live }}</ref>

Isa pang natatanging ugali ng ''B. mindorensis'' ay ang kanilang pagiging mabangis. May mga ulat ukol sa kanilang kabangisan lalo na pap pinuwersa sa isang sulok subalit hindi mapatunayan ang karamihan sa mga ito. Maraming makikitang palatandaan sa paghahanda ng tamaraw sa pag atake. Una dito ay ang pagbaba ng ulo at paglagay ng mga sungay sa isang nakatayong posisyon. Sinasamahan din ito ng pagwasiwas ng ulo.<ref name="UltimateUngulate"/>

== Kasaysayang pang-ebolusyon ==
Ang presensiya ng ''B. mindorensis'' sa isla ng [[Mindoro]], kasama ng pagkatuklas ng fossil na bubalid sa iba pang bahagi ng [[kapuluan]] ay nagsasabing ang pamilya ng tamaraw ay matatagpuan sa malaking bahagi ng [[Pilipinas]] noong sinaunang panahon.<ref name="Croft2006">{{cite journal | last =Croft | first =Darin A. | authorlink =Darin Croft | author2 =Lawrence R. Heaney | author3 =John J. Flynn | author4 =Angel P. Bautista | title =Fossil remains of a new, diminutive Bubalus (Artiodactyla: Bovidae: Bovini) from Cebu island, Philippines | journal =Journal of Mammalogy | volume =87 | issue =5 | pages =1037 | publisher =American Society of Mammalogists | date =2006-03-08 | url =http://www.bioone.org/perlserv/?request=get-abstract&doi=10.1644%2F06-MAMM-A-018R.1 | doi =10.1644/06-MAMM-A-018R.1 | id = | accessdate =2007-03-17 | archive-date =2021-09-05 | archive-url =https://web.archive.org/web/20210905131542/https://bioone.org/journals/journal-of-mammalogy/volume-87/issue-5/06-MAMM-A-018R.1/FOSSIL-REMAINS-OF-A-NEW-DIMINUTIVE-BUBALUS-ARTIODACTYLA--BOVIDAE/10.1644/06-MAMM-A-018R.1.full | url-status =live }}</ref><ref name="Burton2005">{{cite journal | last =Burton | first =J. A. | authorlink = | author2 =S. Hedges, A. H. Mustari | title =The taxonomic status, distribution and conservation of the lowland anoa ''Bubalus depressicornis'' and mountain anoa ''Bubalus quarlesi'' | journal =Mammal Review | volume =35 | issue =1 | pages =25-50 | publisher = | date =2005 | url =https://doi.org/10.1111/j.1365-2907.2005.00048.x?journalCode=mam | doi =10.1111/j.1365-2907.2005.00048.x | id = | accessdate =2007-03-17 | archive-date =2021-09-05 | archive-url =https://web.archive.org/web/20210905131536/https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-2907.2005.00048.x | url-status =live }}</ref> Ang mga fossil na nakita noong ika-20 na siglo ay nagpapakita na ang ''B. mindorensis'' ay matatagpuan sa isla ng [[Luzon]] noong [[Pleistocene Epoch|Panahon ng Pleistocene]].<ref name="Beyer1957">{{cite journal | last =Beyer | first =H. O. | authorlink = | title =New finds of fossil mammals from the Pleistocene strata of the Philippines | journal =Bulletin of the National Research Council of the Philippines | volume =41 | issue = | pages =220-238 | publisher =National Research Council of the Philippines | date =1957 | url = | doi = | id = | accessdate =  }}</ref>

Ang tamaraw, bilang miyembro ng pamilyang [[Bovidae]], ay pinakamalapit sa wangis sa ''Bubalus bubalis'' at ito ay napatunayan na sa iba't ibang panahong nakalipas. Tinukoy rin ito bilang ''Anoa bubalis mindorensis'', isang suburi ng ''B. bubalis'' (na tinawag ring ''Anoa bubalis'').<ref name="Bohlken1958">{{cite journal | last =Bohlken | first =H. | authorlink = | author2 = | title =Vergleichende Untersuchungen an Wildrinden (Tribus Bovini Simpson, 1945) | journal =Zoologische Jahrb cher (Physiologie) | volume =68 | issue = | pages =113-202 | publisher = | date =1958 | url = | doi = | id =
  | accessdate =  }}</ref> Isang pag-aaral sa Henetiks ng iba pang miyembro ng pamilya ay nagpapalakas sa ideyang ito.<ref name="Wall1992">{{cite journal | last =Wall | first =David A. | authorlink =David Wall | author2 =Scott K. Davis, Bruce M. Read | title =Phylogenetic Relationships in the Subfamily Bovinae (Mammalia: Artiodactyla) Based on Ribosomal DNA | journal =Journal of Mammalogy | volume =73 | issue =2 | pages =262-275 | publisher =American Society of Mammalogists | date =Mayo 1992 | url =http://links.jstor.org/sici?sici=0022-2372(199205)73:2%3C262:PRITSB%3E2.0.CO;2-I | doi =10.2307/1382056 | id = | accessdate =2007-03-17 | archive-date =2021-09-05 | archive-url =https://web.archive.org/web/20210905131535/https://www.jstor.org/stable/1382056 | url-status =live }}</ref>

== Etimolohiya at kasaysayang pang-taksonomiya ==
Ang tamaraw as dating tinawag na ''Anoa mindorensis'' ng [[France|Pranses]] na [[soologo]]ng si [[Pierre Marie Heude]] noong 1888. Tinawag rin itong ''Anoa bubalis mindorensis'', suburi ng pantubig na buffalo ''Anoa bubalis''  noong 1958.<ref name="Bohlken1958"/> Ang tamaraw ay itinaas sa pagiging uri bilang ''Anoa mindorensis'' noong 1969.<ref name="Groves1969">{{cite journal | last =Groves | first =C. P. | authorlink = | author2 =
  | title =Systematics of the anoa (Mammalia, Bovidae) | journal =Beaufortia | volume =223 | issue =
  | pages =1-12 | publisher = | date =1969 | url = | doi = | id = | accessdate =  }}</ref>

Ang mga karagdagang pag-aaral ay nagpakita na ang saring ''Anoa'' ay napapaloob sa saring ''Bubalus''. Dahil dito ang paguuring pang-agham ng tamaraw ay napalitan ng ''Bubalus mindorensis'' (sometimes referred to as ''Bubalus (Bubalus) mindorensis'').<ref name="MSWBM">{{cite web | last = | first = | authorlink = | title ='''Bubalus mindorensis''' | work =Mammal Species of the World (MSW) | publisher =Smithsonian National Museum of Natural History | date =1993 | url =http://nmnhgoph.si.edu/cgi-bin/wdb/msw/names/query/14224 | accessdate =2007-03-17 | archive-date =1996-10-19 | archive-url =https://web.archive.org/web/19961019003222/http://nmnhgoph.si.edu/cgi-bin/wdb/msw/names/query/14224 | url-status =live }}</ref>

Ang pangngalang ''tamaraw'' ay may iba't ibang pagbigkas tulad ng ''tamarau'', ''tamarou'' at ''tamarao''. Sinasabi ring ang salitang ''tamaraw'' ay galing sa ugat na ''tamadaw'' na maaring isa pang pangalan para sa [[Banteng]] (''[[Bos javanicus]]'').<ref name="Blust2005">{{cite journal | last =Blust | first =Robert | authorlink =Robert Blust | title =The History of Faunal Terms in Austronesian Languages | journal =Oceanic Linguistics | volume =41 | issue = | pages =89-140 | publisher = | date =2005 | url =http://muse.jhu.edu/journals/oceanic_linguistics/v041/41.1blust.pdf | doi = | id = | accessdate = 2007-03-19 }}</ref>

== Konserbasyon at pangangalaga ==
[[Talaksan:Mindorensis.jpg|thumb|Paglalarawan ng isang tamaraw]]
[[Talaksan:Tamaraw (Inside Philippine National Museum of Natural History).jpg|thumb|Paglalarawan ng mga tamaraw (''Pambansang Museo ng Likas na Kasaysayan)'']]

Ang tamaraw ay nangaganib dahil sa [[endemiko]] at bihirang panlupang mammal ito. Sa ngayon, ito ay nakalista bilang [[labis na nanganganib na uri]] mula pa noong taong 2000 sa [[Pulang Listahan ng IUCN]] ng nangaganib na uri. Ang pagkakaalam ng konserbasyon ng pangagalaga ng ''Bubalus mindorensis'' ay nagmula pa noong 1965 kung saang inuri ito bilang ''Status inadequately known'' ng IUCN. May sapat na datos na tungkol sa dami ng tamaraw noong 1986.<ref name="IUCN1986">{{cite book | author=IUCN Conservation Monitoring Centre | authorlink = IUCN| title =1986 IUCN Red List of Threatened Animals. | publisher =IUCN | date =1986 | location =Gland, Switzerland and Cambridge, UK.| pages = }}</ref> Ang Sentro ng pagmanman ng konserbasyon ng IUCN ay nagsabi na ang uri ay labis na nanganganib. Nakita sa mga sumusunod na mga survey noong 1988,<ref name="IUCN1988">{{cite book | author=IUCN Conservation Monitoring Centre | authorlink = IUCN| title =1988 IUCN Red List of Threatened Animals. | url=https://archive.org/details/1988iucnredlisto88wilc | publisher =IUCN | date =1988 | location =Gland, Switzerland and Cambridge, UK.| pages = }}</ref> 1990,<ref name="IUCN1990">{{cite book | author=IUCN | authorlink = IUCN| title =1990 IUCN Red List of Threatened Animals. | publisher =IUCN | date =1990 | location =Gland, Switzerland | pages = }}</ref> 1994<ref name="IUCN1994">{{cite book | last =Groombridge | first =B. | authorlink = | title =1994 IUCN Red List of Threatened Animals. | publisher =IUCN | date =1994 | location =Gland, Switzerland | pages = }}</ref> at 1996 na ang uri ay patuloy na nasa Pulang listahan ng mga uring nanganganib. Ang pagtala noong 1996 ay nakamit ang mga krayteryang ''B1+2c'' at ''D1'' ng IUCN. Ang Krayteryang ''B1'' ay nagsasabi na ang uri ay nakatira lamang sa isang lugar na mas maliit pa sa 500 sq. km. at makikita lamang sa mga lugar na hindi hihigit sa lima. Ang kapansinpansin sa pagbaba ng populasyon ay ang nagkamit sa sub-krayteryon na ''2c'', naipapakita rin ito ng nagiisang habitat ng population. Ang Krayteryon ''D1'' ay nagsasabi na dapat ang populasyon ay mas mababa pa sa 250 na mga matatandang miyembro. Ang talaan ng dami ng populasyon ng ''B. mindorensis'' noong sinukat ito ay mas mababa kaysa ngayon.<ref name="IUCN1996">{{cite book | last =Groombridge | first =B. | author2=Baillie, J.| authorlink = | title =1996 IUCN Red List of Threatened Animals. | publisher =IUCN | date =1996 | location =Gland, Switzerland | pages = }}</ref> Nilista na mas malubha na Krayterya na ''C1'' ang tamaraw noong taong 2000. Ito ay dahil sa mga pagaaral na nagsasabing mas bababa pa sa 20% ang populasyon sa loob ng limang taon o kaya sa loob ng dalawang henerasyon.<ref name="IUCN2006" /><ref name="IUCN2000">{{cite book | last=Hilton-Taylor|first=C. | authorlink = | title =2000 IUCN Red List of Threatened Species. | publisher =IUCN | date =2000 | location =Gland, Switzerland and Cambridge, UK.| pages = }}</ref>

May maraming dahilan sa pagbaba ng populasyon ng tamaraw. Ang tamaraw ay napwepwersa ng mga gawain ng mga tao sa [[Mindoro]] sa loob ng siglong ito. Ang paglagay ng mga hindi native na mga baka noong dekada 30 ay nagdulot ng isang malubhang epidemiko ng [[rinderpest]] sa mga libo-libong tamaraw. Ang [[pangagaso]] ng mga tamaraw para sa pagkain ay nakabawas din ng dami nito. Subalit ang pinakamalubhang panganib sa buhay ng mga tamaraw ay ang [[habitat loss|pagkawala ng tirahan]]  dahil sa pagtayo ng imprastraktura, [[pagtrotroso]] at [[agrikultura]]. Dahil sa mga ito, ang dami ng mga tamaraw ay bumaba mula libo-libo noong dekada ng 1900 hanggang s 300 na lang noong 2007.<ref name="IUCN2006"/><ref name="haribon"/>

Maraming batas sa Pilipinas ang pinatupad at mga organisasyon ay ginawa upang tumulong sa konserbasyon ng mga uri. Ang Pagpapatupad Komonwelt bilang 73 noong 1936 ay pinatupad ng [[Komowelt ng Pilipinas]]. Ang akto ay nagbabawal sa pagpatay, pagsugat o pangagaso ng tamaraw maliban na lang kung inatake o dahil sa pang-agham na pagaaral. Ang parusa ay pagkakulong at pagbayad ng mabigat na multa.<ref name="CA73">{{cite web | last = | first = | authorlink = | author2 = | title =An act to prohibiting the killing, hunting, wounding or taking away of ''Bubalus mindorensis'', commonly known as tamaraw | work =Commonwealth Act No. 73 | publisher =National Assembly of the Philippines | date =1936-10-23 | url =http://www.lawphil.net/statutes/comacts/ca_73_1936.html | format =html | accessdate =2007-03-18 | archive-date =2007-06-26 | archive-url =https://web.archive.org/web/20070626230919/http://www.lawphil.net/statutes/comacts/ca_73_1936.html | url-status =live }}</ref>

Noong 1979, may isang executive order ang pinirmahan upang makagawa ng isang komite para sa konserbasyon ng tamaraw. Ang tamaraw ay tinawag na "source of national pride" sa E.O.<ref name="EO544">{{cite web| last = Marcos| first = Ferdinand E.| authorlink = Ferdinand Marcos| author2 = | title = Creating a presidential committee for the conservation of the tamaraw, defining its powers and for other purposes| work = Executive Order No. 544| publisher = Republic of the Philippines| date = 1979-07-09| url = http://www.lawphil.net/executive/execord/eo1979/eo_544_1979.html| format = html| accessdate = 2007-03-18| archive-date = 2007-09-29| archive-url = https://web.archive.org/web/20070929102911/http://www.lawphil.net/executive/execord/eo1979/eo_544_1979.html| url-status = live}}</ref> Ang [[Proyekto sa Konserbasyon ng Tamaraw]] ay ginawa rin noong 1979. Ang Organisasyon ay napasilang ng tamaraw na tinatawag na ''Kali'' noong 1999.<ref name="haribon"/> Noong 2001, pinatupad ang Republic Act 9147 o ''Wildlife Resources Conservation and Protection Act'' na nagbabawal ng pagbenta at pangagaso ng mga tamaraw at iba pang mga edimikong uri.<ref>{{cite web| last = | first = | authorlink = | author2 = | title = REPUBLIC ACT NO. 9147| work = | publisher = | date = | url = http://www.pcsd.ph/Related%20Laws/republic_acts/ra9147.htm| format = htm| accessdate = 2007-03-05| archive-date = 2007-04-25| archive-url = https://web.archive.org/web/20070425131035/http://www.pcsd.ph/Related%20Laws/republic_acts/ra9147.htm| url-status = live}}</ref> Nagtayo ng isang gene pool noong dekada '70 upang maparami ang dami ng mga tamaraw. Sa ngayon ay si Kali at ang nanay nitong si "Mimi" na lamang ang natitira sa proyektong ito. Hindi na ito pinalawig pa ng dahil ang Protected Areas and Wildlife Bureau ay nagsasabing dumadami na ang mga tamaraws sa labas ng proyekto. Ang [[clone|kloning]] ay gusto ring ipatupad ngunit ito ay pinigilan ng [[Kagawaran ng Kapaligiran at Likas na Kayamanan]] dahil bababa raw ang [[genetic diversity]] ng uring.<ref>{{Cite news |title=Philippines : Endangered Tamaraws breed in the wilds again |url=http://ecologyasia.com/news-archives/2005/oct-05/inq7_051023_1.htm |format=html |accessdate=2007-03-08 |archive-date=2012-03-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120318060447/http://ecologyasia.com/news-archives/2005/oct-05/inq7_051023_1.htm |url-status=dead }}</ref>

Mayroong subpopulasyon ng mga tamaraw sa [[Mt. Iglit Game Refuge and Bird Sanctuary]] sa isla ng Mindoro.<ref name="Kuehn1986"/>

Noong Mayo 2007, ang ''Bubalus mindorensis'' ay nasa ''Appendix I'' na ng [[CITES|Convention on International Trade in Endangered Species]] kung saan ang uri ay nilista pa noong 7 Enero 1975. Sinasabi sa listahan na ang uri ay lubhang nanganganib at maari nang [[extinction|mawala]]. Dahil dito, ang internasyonal na pagbebenta ng bahagi ng tamaraw tulad ng karne at sungay ay ilegal na. Ang pangkalakalan ''(commercial)'' na pagbenta ay bawal ngunit ang paglipat na di-pangkalakalan ''(commercial)'' tulad ng pang-agham na pag-aaral ay hindi pinagbabawal.<ref name="CITESAPP">{{cite web | author =CITES | authorlink = | title =Appendices | work = | publisher =Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Flora and Fauna | date =2007-05-03 | url =http://www.cites.org/eng/app/appendices.shtml | format =shtml | accessdate =2007-08-03 | archive-date =2007-05-19 | archive-url =https://web.archive.org/web/20070519090502/http://www.cites.org/eng/app/appendices.shtml | url-status =live }}</ref><ref name="CITES">{{cite web  | author =UNEP-WCMC  | authorlink =  | title =Bubalus mindorensis  | work =UNEP-WCMC Species Database: CITES-Listed Species  | publisher =United Nations Environment Programme - World Conservation Monitoring Centre  | date =  | url =http://sea.unep-wcmc.org/isdb/CITES/Taxonomy/tax-species-result.cfm?displaylanguage=eng&Genus=Bubalus&Species=mindorensis&source=animals&Country=PH  | id =A-119.009.004.003  | accessdate =2007-08-03  | archive-date =2007-09-30  | archive-url =https://web.archive.org/web/20070930204524/http://sea.unep-wcmc.org/isdb/CITES/Taxonomy/tax-species-result.cfm?displaylanguage=eng&Genus=Bubalus&Species=mindorensis&source=animals&Country=PH  | url-status =live  }}</ref>

== Kahalagahang pantao ==
=== Halaga sa kabuhayan at komersyalismo ===
Ang tamaraw ay hindi masyadong sinasamantala tulad ng ibang mga malalaki at nanganganib na mga mammal, subalit ang mga tamaraw sa Mindoro ay hinuhuli sa pangagaso bago pa nagkaroon ng [[Habitat conservation|konserbasyon ng tirahan]] nito sa huling limang dekada ng ika-20 na siglo. Ang ''B. mindorensis'' ay hinuhuli dahil sa karne ito. Sinasab ng [[IUCN]] na tuloy pa rin ang pangangaso ayon sa Ulat ng Pulang Listahan noong taong 2006.<ref name="IUCN2006"/>

=== Sa kalinangan ng Pilipinas ===
[[Talaksan:Tamaraw Falls, Mindoro, Philippines.jpg|right|thumb|100px|Ang Talon Tamaraw]]Ang kalabaw ay ang pambansang hayop ng [[Pilipinas]],<ref name="Independence">{{cite web | last = | first = | title =Philippines Independence Day Celebrations | work =National Symbol | publisher =123independenceday.com | date = | url =http://www.123independenceday.com/philippines/national/symbols/ | format = | accessdate =2007-03-29 | archive-date =2007-04-03 | archive-url =https://web.archive.org/web/20070403091340/http://www.123independenceday.com/philippines/national/symbols/ | url-status =live }}</ref> ngunit sinasabi ring ang tamaraw ay isang pambansang simbolo din ng Pilipinas. Ang tamaraw ay makikita sa isang [[Piso ng Pilipinas|piso]] noong dekada '80 at dekada '90.<ref name="EcoPort">{{cite web | last =Breithaupt | first =Jan | authorlink =Jan Breithaupt | title =Bubalus mindorensis, Philippines | work =EcoPort Picture Databank | publisher =EcoPort | date =2003-04-29 | url =http://ecoport.org/ep?SearchType=pdb&PdbID=32573 | accessdate =2007-03-29 | archive-date =2015-10-17 | archive-url =https://web.archive.org/web/20151017175653/http://ecoport.org/ep?SearchType=pdb&PdbID=32573 | url-status =live }}</ref>

Noong 2004, ginawa ng Proklamasyon Blg. 692 ang Oktubre 1 bilang isang pistang-opisyal na may trabaho sa probinsiya ng [[Occidental Mindoro]]. Ito ay kasama ng Buwan ng konserbasyon ng Tamaraw at nagpapaalala sa mga tao ng Mindoro ng kahalagahan ng pagpapanatili ng mga tamaraw at ang tirahan nito.<ref name="Proc692">{{cite press release | title =Proclamation No. 692 | publisher =Government of the Republic of the Philippines | date =2004-08-13 | url =http://www.ops.gov.ph/records/proc_no692.htm | accessdate =2007-07-28 | archive-date =2007-08-03 | archive-url =https://web.archive.org/web/20070803205109/http://www.ops.gov.ph/records/proc_no692.htm | url-status =live }}</ref>

Noong dekada '70, ang [[Toyota]] Motors, sa pamamagitan ng Delta Motors na sarado na ngayon, ay gumawa ng Tamaraw AUV (Asian Utility Vehicle).  Dahil sa tibay at simple nitong dibuho ay may natitira pang ganito hanggang ngayon. Kinopya rin ito ng iba pang mga kompanya tulad ng [[Ford]], [[General Motors]], sa pamamagitan ng Francisco Motors; at [[Nissan]], sa pamamagitan ng Universal Motors. Dahil sa AUV ito ng Toyota, ang dibuho nito ay nahahawig sa [[Toyota Kijang]] ng Indonesia. Ang Toyota ay may pangkat ng manlalaro ng basketball sa Philippine Basketball Association bilang [[Toyota Tamaraws]].

Ang AUV ay naging tanyang noong dekada '90 at pinalabas ng Toyota ang [[Toyota Kijang|Tamaraw FX]] sa Pilipinas. Ginagamit ito ngayon ng mga driber ng taxi. Ang FX ngayon ay naging [[Toyota Revo|Revo]].

Ang tamaraw ay mascot ng mga varsity teams ng [[Far Eastern University]] ([[FEU Tamaraws]]) sa [[University Athletic Association of the Philippines]], at ng [[Toyota Super Corollas|Toyota Tamaraws]] ng [[Philippine Basketball Association]].

Ang Talon ng Tamaraw (Tamaraw Falls) sa [[Barangay]] Villaflor, [[Puerto Galera]] ay pinangalang sa tamaraw.

== Mga sanggunian ==
{{reflist}}

== Bibliyograpiya ==
<div class="references-small">
* {{ITIS | ID = 625123 | taxon = Bubalus mindorensis | date = 17 Marso 2007}}
* {{cite journal | last =Callo | first =R. A. | authorlink = | author2 = | title =The tamaraw population: decreasing or increasing? | journal =Canopy International | volume =16 | issue =4 | pages =4-9 | publisher = | date =1991 | url = | doi = | id = | accessdate =  }}
* {{cite journal | last =Custodio | first =Carlo C. | authorlink =Carlo Custodio | author2 =Myrissa V. Lepiten, Lawrence R. Heaney | title =Bubalus mindorensis  | journal =Mammalian Species | volume =520
  | issue = | pages =1-5 | publisher = | date =1996-05-17 | url = | doi =10.2307/3504276 | id =
  | accessdate =  }}
* {{cite web | last =Gesch | first =P. | authorlink = | title ='''''Bubalus mindorensis''''' | work =Animal Diversity Web | publisher =University of Michigan Museum of Zoology | date =2004 | url =http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Bubalus_mindorensis.html | format =html | accessdate = 2007-03-17 }}
* {{cite book | last =Heaney | first =L. R. | authorlink = | author2 =J. C. Regalado, Jr. | title =Vanishing treasures of the Philippine rain forest | publisher =Field Museum, Chicago | date =1998 | location =Chicago, Illinois | pages = | url =https://archive.org/details/vanishingtreasur0000hean| doi = | id =  }}
* {{cite journal | last =Momongan| first =V. G. | authorlink = | author2 =G. I. Walde | title =Behavior of the endangered tamaraw (''Bubalus mindorensis huede'') in captivity | journal =Asia Life Sciences | volume =2 | issue =2 | pages =241-350 | publisher = | date =1993 | url = | doi =| id =
  | accessdate =  }}
</div>

== Mga panlabas na kawing ==
{{commons|Bubalus mindorensis}}
{{wikispecies|Bubalus mindorensis}}
* [http://www.haribon.org.ph/?q=node/view/130 Pahina ang tamaraw ng Haribon]

== Silipin din ==
* [[Bubalus bubalis]], ang [[water buffalo|buffalong pantubig]]
* [[Mindoro]]

{{Artiodactyla|R.4}}

[[Kategorya:Bovidae]]
[[Kategorya:Wangis-Baka]]
[[Kategorya:Pilipinas]]
[[Kategorya:Hayop ng Pilipinas]]
Mga padron na ginamit sa pahinang ito:
Magbalik sa Tamaraw.
Kinuha sa "https://tl.wikipedia.org/wiki/Tamaraw"