Tingnan ang wikitext ng Asirya

Wala kang pahintulot na baguhin ang pahinang ito dahil sa sumusunod:
Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.
The block was made by ‪EPIC‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Start of block: 08:48, 2 Hulyo 2024
Expiry of block: 08:48, 2 Hulyo 2025
Your current IP address is 206.189.44.186. The blocked range is 206.189.32.0/20.
Pakisama ang lahat ng mga detalye sa taas sa kahit anong mga katanungan na gagawin mo. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy.
Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.
Makikita at makokopya mo ang wikitext ng pahinang ito.
{{Infobox former country
| conventional_long_name = Asirya
| common_name            = Asirya
| image_flag             = Ashur symbol Nimrud.png
| flag_border            = no
| flag_size              = 150px
| flag_type              = Simbolo ng Diyos na si  [[Ashur]] na pambansang [[Diyos]] ng mga Asiryo 
| year_start             = {{circa}} 2025 BCE{{efn|This date refers to when [[Assur]] became an independent city-state, i.e. the beginning of the [[Old Assyrian period]]. The Old Assyrian period was preceded by the [[Early Assyrian period]] but Assur was not independent during this time and distinct Assyrian cultural and religious practices had not yet fully formed.{{Sfn|Düring|2020|p=39}}{{Sfn|Lambert|1983|pp=82–85}}{{Sfn|Roux|1992|p=187}}}}
| year_end               = 609 BCE{{efn|This date refers to the end of the [[Neo-Assyrian Empire]], when Assyria ceased to be a state. It omits the later [[Post-imperial Assyria|post-imperial period]] when there was no longer an independent Assyrian kingdom.}}
| p1                     = Ikatlong Dinastiya ng Ur
| s1                     = Imperyong Neo-Babilonya
| s2                     = Imperyong Medes

| image_map              = File:Assyrie general.PNG
| image_map_caption      = Mapa ng looban (pula) at sakop noong ika-7 siglo BCE (kahel) 
| capital                = [[Assur]]<br><small>({{circa}} 2025–1233 BCE)</small><br>{{nowrap|[[Kar-Tukulti-Ninurta]]}}<br><small>({{circa}} 1233–1207 BC)</small><br>[[Assur]]<br><small>({{circa}} 1207–879 BCE)</small><br />[[Nimrud]]<br /><small>(879–706 BC)</small><br />[[Dur-Sharrukin]]<br /><small>(706–705 BCE)</small><br />[[Nineveh]]<br /><small>(705–612 BC)</small><br />[[Harran]]<br /><small>(612–609 BC)</small>
| official_languages     = {{plainlist|
* [[Akkadian language|Akkadian]]
* [[Sumerian language|Sumerian]]
* [[Aramaic]]}}
| religion               = [[Sinaunang relihiyong Mesopotamiyo]]
| government_type        = [[Monarkiya]]
| title_leader           = [[List of Assyrian kings|Mga hari]] <!--Only a selection of notable kings; more notable kings for each period are in their respective articles. More should not be added here on account of taking up space-->
| year_leader1           = {{circa}} 2025 BCE
| leader1                = [[Puzur-Ashur I]] (first) <!-- Regarded as the first king of the independent Assur city-state in the Old Assyrian period; earlier kings in the king list are not historically verified (and Assur was not independent prior to 2025 BC) so they should not be here -->
| year_leader2           = {{circa}} 1974–1935 BCE
| leader2                = [[Erishum I]] <!--First ruler with length of reign in the Assyrian King List, created the eponym system, iniated the famous Old Assyrian trading network-->
| year_leader3           = {{circa}} 1808–1776 BCE
| leader3                = [[Shamshi-Adad I]] <!--Foreign Amorite conqueror, created the Kingdom of Upper Mesopotamia-->
| year_leader4           = {{circa}} 1700–1691 BCE
| leader4                = [[Bel-bani]] <!--Founded the long-lived Adaside dynasty-->
| year_leader5           = {{circa}} 1363–1328 BCE
| leader5                = [[Ashur-uballit I]] <!--Began the Middle Assyrian period; transformed Assyria into a larger territorial state-->
| year_leader6           = {{circa}} 1243–1207 BCE
| leader6                = [[Tukulti-Ninurta I]] <!--Wide-ranging warrior-king-->
| year_leader7           = 1114–1076 BCE
| leader7                = [[Tiglath-Pileser I]] <!--Wide-ranging warrior-king-->
| year_leader8           = 883–859 BCE
| leader8                = [[Ashurnasirpal II]] <!--Chiefly responsible for the conquests of the early Neo-Assyrian Empire; moved the capital to Nimrud-->
| year_leader9           = 745–727 BCE
| leader9                = [[Tiglath-Pileser III]] <!--Made Assyria the unopposed power in the Near East-->
| year_leader10          = 705–681 BCE
| leader10               = [[Sennacherib]] <!--Most famous Assyrian king; moved the capital to Nineveh-->
| year_leader11          = 681–669 BCE
| leader11               = [[Esarhaddon]] <!-- Brought Assyria to its greatest extent -->
| year_leader12          = 669–631 BCE
| leader12               = [[Ashurbanipal]] <!--Last great Assyrian king; collected the famous Library of Ashurbanipal -->
| year_leader13          = 612–609 BCE
| leader13               = [[Ashur-uballit II]] (huling pinuno)
| era                    = [[Panahong Bronse]] hanggang [[Panahong Bakal]]
| event_pre              = Pundayo ng [[Assur]]
| date_pre               = {{circa}} 2600 BCE
| event_start            = Ang Assur ay naging independiyenteng siyudad-estado
| event1                 = [[Panahon ng Lumang Asirya]]
| date_event1            = {{circa}} 2025–1364 BCE
| event2                 = [[Panahon ng Gitnang Asirya]]
| date_event2            = {{circa}} 1363–912 BCE
| event3                 = Panahon ng [[Imperyong Neo-Asirya]]
| date_event3            = 911–609 BCE
| event_end              = Pananakop ng [[Imperyong Neo-Babilonya]] at [[Imperyong Medes]] 
| event_post             = Paglusob at pagwasak ng Assur ng [[Imperyong Sasania]]
| date_post              = {{circa}} 240 CE
}}
{{Mesopotamia}}

Ang '''Asirya''' (Ingles: '''Assyria''') ([[Kuneipormang Neo-Asiryo]]: [[File:Inscription mat Assur-ki for Assyria in the Rassam cylinder, 1st column, line 5.jpg|75px]], <small>romanisado:</small> ''māt Aššur''; {{lang-syc|ܐܬܘܪ|ʾāthor}}) ay isang pangunahing sinaunang [[kabihasnan]] sa [[Mesopotamiya]] na umiral bilang isang [[lungsod-estado]] mula ika-21 siglo BCE hanggang ika-14 siglo BCE<!-- Modern Assyriologists do not consider Assyria to have been a territorial state before the Middle Assyrian Empire. Shamshi-Adad's brief empire in the 19th century BC is not regarded to have been "Assyrian", as he was an Amorite conqueror. --> at isang [[estadong teritoryal]] na kalaunang naging isang [[imperyo]] mula ika-14 siglo BCE hanggang ika-7 siglo BCE. Ang Asirya ay umiral mula maagang [[Panahong Bronse]] hanggang sa huling [[Panahong Bakal]]. Ito ay nahahati mga yugtong: [[Panahong Maagang Asirya]]({{Circa}} 2600–2025 BCE), [[Panahong Lumang Asirya]] ({{Circa}} 2025–1364 BCE), [[Imperyong Gitnang Asirya]] ({{Circa}} 1363–912 BCE), [[Imperyong Neo-Asirya]] (911–609 BCE) at [[Panahon pagkatapos ng imperyal ng Asirya]] (609 BCE–{{circa}}  240 CE) batay sa mga pangyayaring politikal at unti-unting pagbabago ng [[Wikang Asiryo]].{{sfn|Frahm|2017a|p=5}}{{sfn|Hauser|2017|p=229}} Ang [[Assur]] na unang kabisera ng Asirya ay itinatag noong {{Circa}} 2600 BCE ngunit walang ebidensiya na ito ay independiyente hanggang sa pagguho ng [[Ikatlong Dinastiya ng Ur]] noong ika-21 siglo BCE{{Sfn|Roux|1992|p=187}} nang magsimulang maumuno si   [[Puzur-Ashur I]] sa lungsod. Ito ay nakasentro sa lupain ng hilagaang [[Mesopotamiya]]. Ang lungsod ng Assur ay sumailalim sa ilalim ng maraming panahon ng pananakop at pamumuno ng mga dayuhan bago ito muling umakyat sa kapangyarihan sa ilalim ni [[Ashur-uballit I]] noong ika-14 siglo BCE bilang [[Imperyong Gitnang Asirya]]. Sa Gitna at panahon ng [[Imperyong Neo-Asirya]], ang Asirya ang isa sa dalawang pangunahing mga kaharian sa Mesopotamiya kasama ng [[Babilonya]] sa timog at sa ilang panahon ang dominanteng kapangyarihan sa [[Sinaunang Malapit na Silangan]]. Sa panahon ng [[Imperyong Neo-Asirya]] na ang Asirya naging pinamalakas na panahon nito nang ang hukbo ng Neo-Asirya ang pinakamakapangyarihan sa mundo sa panahong ito at naging unang pinakamalaking imperyo sa mundo. {{Sfn|Aberbach|2003|p=4}}  Ang sakop nito ay mula sa mga bahagi ng modernong [[Iran]] sa silangan sa [[Ehipto]] sa kanluran.{{Sfn|Aberbach|2003|p=4}}{{Sfn|Düring|2020|p=133}}{{Sfn|Frahm|2017b|p=161}} Ang [[Imperyong Neo-Asirya]] ay bumagsak noong 609 BCE sa ilalim ng magkasanib na puwersa ng [[Imperyong Neo-Babilonya]] at [[Medes]] pinamunuan ng Asirya sa isang [[siglo]]. Bagaman  gumuho ito, ang kultura ng Asirya ay patuloy na umiral sa buong panahong pagkatapos ng imperyong Asirya. Ito ay muling nakaahon sa ilalim ng [[Imperyong Seleucid]] at [[Imperyong Parto]] ngunit huminang muli sa ilalim ng [[Imperyong Sasanian]].
==Gitnang Imperyong Asirya==
{{Multiple image
| align = center
| direction = horizontal
| total_width = 580
| image1 = Médio-assyrien.png
| image2 = Map of Assyria.png
| footer = Mapa ng mga hangganan ng [[Gitnang Imperyong Asirya]] (kaliwa) at [[Imperyong Neo-Asirya]](kanan) noong ika-13 siglo BCE hanggang ika-7 siglo BCE.
}}
Si [[Ashur-uballit I]] ang kauna-unahang katutubong pinuno ng Asirya na nag-angkin ng pamagat na '''sar'''(Hari). Pagkatapos makamit ang [[kasarinlan]], karagdagan niyang inangkin ang dignidad ng isang dakilang hari gaya ng mga [[paraon]] ng [[Sinaunang Ehipto]] at mga haring [[Hiteo]]. Ang pag-akyat sa kapangyarihan ng Asirya ay kaugnay sa pagbagsak ng Kahariang [[Mitanni]] na pumayag sa mga hari ng Gitnang Imperyong Asirya na palawaking ang kanilang mga teritoryo sa hilagang Mesopotamiy.{{sfn|Jakob|2017a|p=117}} Sa ilalim ng mga haring mandirigmang sina [[Adad-nirari I]] (naghari noong 1305–1274&nbsp;BCE), [[Shalmaneser I]] (naghari noong 1273–1244&nbsp;BCE) at [[Tukulti-Ninurta I]] (naghari noong 1243–1207&nbsp;BCE), nakamit ng Asirya ang hangarin nitong maging isang Imperyong Asirya. Sa ilalim ni [[Shalmaneser I]], ang mga huling labi ng Kahariang MIttani ay isinama sa Asirya.Ang pinakamatagumpay na haring Asiryo ay si [[Tukulti-Ninurta I]] na nagpalawak sa Gitnang Imperyong Asirya.{{sfn|Düring|2020|p=45}} Ang kanyang pinakatanyag na nagawa sa military ang pagkapanalo sa [[Labanan ng Nihriya]]{{Circa}} 1237&nbsp;BCE na nagmarka sa pagsim ula ng wakas ng impluwensiyang [[Hiteo]] sa hilagaang Mesopotamiya]] at ang kanyang pananakop sa [[Babilonya]] na naging [[basalyo]] ng Asirya noong 1225–1216&nbsp;BCE. {{sfn|Jakob|2017a|pp=125, 129–130}}{{sfn|Chen|2020|pp=199, 203}} Si Tukulti-Ninurta rin ang unang haring Asiryo na naglipat ng kabisera nito mula sa Assur at naglunsad ng bagong lungsod ng  [[Kar-Tukulti-Ninurta]] bilang kabisera nito noong {{sfn|Düring|2020|p=57}} {{Circa}} 1233 BCE.{{sfn|Gerster|2005|p=312}} Ang kabisera ng imperyo ay muling ibinalik sa Assur pagkatapos ng kanyang kamatayan.{{sfn|Düring|2020|p=57}}

Ang [[asasinasyon]] ni [[Tukulti-Ninurta I]] noong  1207 BCE ay sinundan ng alitan ng mga dinastiya at humantong sa pagbagsak sa kapangyarihan ng Asirya. Hindi nagawa ng kanyang mga kahalili na panatilihin ang kapangyarihan ng Asirya at namuno lamang sa lupaing sentro ng Asirya na isang panahon na kasabay ng [[Huling Pagguho ng Panahong Bronse]]. Bagaman tinangka ng mga haring Asiryo sa panahong ito gaya nina [[Ashur-dan I]] (naghari noong {{circa}} 1178–1133&nbsp;BCE), [[Ashur-resh-ishi I]] (naghari noong 1132–1115&nbsp;BCE) at [[Tiglath-Pileser I]] (naghari noong 1114–1076&nbsp;BC) na palakasin ang Asirya sa pamamagitan ng pananakop, ito pananakop ay hindi matatag at panandalian lamang. Mula sa panahon ni  [[Eriba-Adad II]] (naghari 1056–1054&nbsp;BCE), patuloy na humina ang Imperyong Asirya.{{sfn|Frahm|2017b|p=165}} Sa panahong ito, hindi lamang ang Asirya ang humina ngunit muling nasakop ng mga hukbong asiryo na sakupin ang malalaking bahagi ng Imperyo. Sa ilalim ni [[Ashur-dan II]] (naghari noong 934–912&nbsp;BCE), ang paghina nito ay bumaliktad. Ang wakas ng kanyang paghahari ang pasimula ng pag-akyat sa kapangyarihan ng [[Imperyong Neo-Asirya]].(911–609 BCE).{{sfn|Frahm|2017b|pp=165–168}}
[[File:Tilglath pileser iii.jpg|left|thumb|Relief ni [[Tiglath-Pileser III]] (naghari noong 745–727&nbsp;BCE) na nagisa at nagpalawak ng [[Imperyong Neo-Asirya]]. ]]
== Mga gusali ==
Yari sa mga tisang ibinilad sa araw ang kanilang mga gusali.  Ngunit gumamit sila ng mga pundasyong bato para sa mga templo at mga palasyo, at nilagyan ng mga mabusisi o detalyadong mga ukit ang mga pader.
==Aklatan  ng haring Asiryong si Ashurbanipal==
Ang haring Asiryo na si [[Ashurbanipal]] ay kilala sa pagtitipon ng mga teksto at tableta sa [[Aklatan ni Ashurbanipal]]. Sa pagtitipon ng mga teksto sa kanyang aklatan, sumulat siya sa  mga lungsod at sentro ng pagkatuto sa buong [[Mesopotamiya]] na nag-utos sa kanila na magpadala ng mga kopya ng lahat ng mga  akdang isinulat rehiyon..<ref>{{Cite web|title=Ashurbanipal|url=https://www.worldhistory.org/Ashurbanipal/|access-date=2021-10-28|website=World History Encyclopedia|language=en}}</ref> Bilang aprentis  na iskriba, pinag-aralan niya ang mga [[Wikang Akkadiyo]] at [[Wikang Sumeryo]]. Nagpadala siya ng mga iskriba sa bawat rehiyon ng [[Imperyong Neo-Asirya]] upang magtipon ng mga sinaunang teksto. Humirang siya ng mga iskolar at iskriba upang kopyahin ang mga teksto mula sa mga sangguniang [[Babilonyo]]. Ito ay naglalaman ng 30,000 tableta at teksto at kabilang sa aklatan ang mga kilalang panitikan na [[Epiko ni Gilgamesh]], [[mito ng paglikha]] na [[Enûma Eliš]], kuwento ng [[unang tao]] na si [[Adapa]] at [[Mahirap na tao ng Nippur]].

== Talababa ==
<references group="lower-alpha"/>

==Mga sanggunian==
{{reflist}}

{{Ancient Mesopotamia}}

[[Kategorya:Mesopotamia]]
[[Kategorya:Mga tauhan sa Bibliya]]
[[Kategorya:Asirya|*]]
[[Kategorya:Iraq]]


{{stub|Kasaysayan}}
Mga padron na ginamit sa pahinang ito:
Magbalik sa Asirya.
Kinuha sa "https://tl.wikipedia.org/wiki/Asirya"