Rushoi Toçikiston
| Sukunat | |
|---|---|
| Din | masehijati pravoslavī |
| Kişvar | |
|---|---|
| Zaboni mavridi korburd | rusī va toçikī |
Rusho dar Toçikiston (rusī: Russkie v Tadƶikistane) pas az ūzbakhoi turkzabon (13.9 %) va qirƣizho (0.8 %), jake az aqallijathoi qavmiji kişvar ba şumor meravand, ki ajni zamon taqriban 35 hazor nafarro taşkil medihad (taqriban 0,5% aholiji çumhurī). Xudi toçikon, bino ba barūjxatgiriji soli 2010, beş az 84% aholiji çumhuriro taşkil medihand. Qablan şumora va tanosubi rusho dar çumhurī xele nazarras bud, ammo pas az poşxūriji SSSR, çangi şahrvandī dar Toçikiston, pojonraviji şadidi iqtisodī, vaz'i içtimoiju iqtisodiji rusho xele bad şud va qismi zijodi onho dar solhoi avvali istiqlol az kişvar ba Federatsijai Rusija muhoçirat kardand.
Holo rushoi Toçikiston pas az Armaniston jake az xurdtarin diasporahoi rus dar kişvarhoi IDM ba şumor meravand. Az zamoni pajdoişi xud dar qalamravi çumhuriji ojanda dar corjaki oxiri asri XIX, rusho dar tamomi sohahoi hajoti kişvar, xususan dar davrai şūravī va peş az hama dar pojtaxti on şahri Duşanbe naqşi muhim doştand. Munosibathoi duşvori bajni millatho dar çumhurī, tanazzuli iqtisodī, noustuvoriji sijosī va tahdidi islomigaroī boisi muhoçirati ommaviji rusho va digar aholiji osoiştai avrupoī az Osijoi Markazī va Toçikiston, peş az hama dar avvali solhoi 90-um, gardidand. In dar navbati xud boisi pirşaviji nazarrasi aholiji rus dar kişvar va bad şudani nişondihandahoi demografiji on gardid. Hissai rusho dar aholī ba tavri nazarras kohiş joft: az 13 % dar avvali solhoi 1960 to 1% dar ajni zamon. Bad şudani sathi içtimoiju iqtisodiji aholiji rus, ki dar bajni onho nafaqaxūroni tanho bartarī dorand, kambizoatī va marginalizatsijai hajoti içtimoiji çumhurī boisi nigaroniji maxsus meboşad.
Muvofiqi barūjxatgiriji asri XX şumorai zijodi rusho dar Toçikiston dar soli 1979 — 395,1 hazor nafar (10,4%) zindagī mekardand; to soli 2000 şumorai onho ba 68,2 hazor nafar kohiş joft. Hissai aholiji rus az rūi ma'lumoti barūjxatgiriji soli 1959 balandtarin bud (13,3%)[1].
Ta'rix
[viroiş | edit source]To soli 1920 qismi zijodi Toçikiston ba qismi Amorati Buxoro doxil meşud va onro «Buxoroi Şarqī» menomidand. Bo vuçudi in, pas az ta'sisi protektorati Rusija bar amorati Buxoro, dar Toçikiston rusho pajdo şudand: xizmatcijoni harbī, ki sarhadi Buxoro va Afƣonistonro muhofizat mekardand, incunin mansabdoron. Dar ibtidoi asri 20 dar Buxoroi Şarqī taqriban 50 hazor rusho zindagī mekardand [2]. Incunin otrjadi Pomir vuçud doşt.
Dar soli 1920 Amorati Buxoro az çonibi Artişi Surx zabt karda şud va ba ÇXŞ Buxoro tabdil joft, ki jak qismi on ba zudī ba hajati ÇAŞS Toçikiston doxil şud. Dar in davra vurudi rusho ba Toçikiston muşohida meşavad. Kūconidan na hameşa ixtijorī bud. Az mohi marti soli 1936 dehqononi Rossijai Markazī (solhoi 1929-1931 xoriç karda şuda budand) ba ÇŞS Toçikiston baroi korhoi mehnatī kūconida şudand (asosan ba vodiji Vaxş)[3]. Dar soli 1945 sarbozoni sobiqi Artişi Ozodiji Rusija ba şimoli Toçikiston (ba şahri Ckalovsk, ba konhoi uran) firistoda şudand [4].
Tarkib
[viroiş | edit source]Umuman, tibqi barūjxatgiriji soli 1989, dar çumhurī taqriban 388 hazor rusho zindagī mekardand (7,6%-i aholiji çumhurī), garcande ki muhoçirati tadriçiji onho az kişvar xele peş az on oƣoz şuda bud. Aholiji rus dar Toçikistoni muosir, incunin cun dar ÇŞS Toçikiston, ta'rixan dar şahrhoi çumhurī çam' omada budand va boqī mondaand. Şumorai beştari rusho (taqriban 2/3 tamomi rushoi çumhurī) dar pojtaxti kişvar, şahri sermillat va kosmopoliti Duşanbe zindagī mekardand, ki dar on ço dar davrai şūravī qismi zijodi aholiji dar istehsoloti sanoatiji çumhurī korşudaro rusho taşkil medodand. Hamin tavr, muvofiqi barūjxatgiriji soli 1970 az 376 hazor sokini Şūroi şahri Duşanbe (az çumla şahraki Takob) rusho 42%-ro taşkil medihand, toçikon – 26%, ūzbekho – 10%, boqimonda (totorho, olmoniho, ukrainho, jahudijon, mordvijaho, korejagiho va digaron) — taqriban 21%[5]. Muvofiqi barūjxatgiriji soli 2000, rusho allakaj tanho 5,1% (27 hazor)- aholiji pojtaxt budand (540 hazor). Dar dehot va nuqtahoi aholinişini kişvar amalan jagon aholiji rus va digar avrupoī boqī namondaast.
Ta'rixan, huzuri rusho, incunin ukrainho va belorusho, dar şahrhoi vilojati Suƣd (Leninobod) bud va qisman boqī mondaast. Muvofiqi barūjxatgiriji soli 1939, slavjanihoi şarqī dar jakçojagī az 512 hazor aholiji vilojati Leninobod 43 hazor nafarro (8%) taşkil medodand. Dar zamoni şūravī, aholiji Rusija ham dar xudi Xuçand (Leninobod) va ham dar digar markazhoi sanoatiji vilojati Leninobod: Ckalovsk, Ƣafurov, Taboşar, Qajroqqum, Şurob ba tavri vase' muarrifī meşudand. Tibqi barūjxatgiriji soli 2000 dar vilojati Suƣd, 24 hazor nafar, jo 1,3 nafar % aholiji vilojati Suƣd (sobiq Leninobod), xudro rus nomidand, ki dar on vaqt aholiji vilojat 1,9 million nafarro taşkil medod.
Bojad guft, ki sababi asosiji tarki Toçikiston kardani onho vaz'i badi iqtisodī bud. Dar haqiqat, az rūi in nişondihanda, kişvar dar IDM dar çoi oxirin qaror dorad. Diasporai rusho dar kişvar hec foidae ba xud nadoşt. Ammo vaqthoi oxir huzuri nizomijoni Rusija dar Toçikiston afzoiş jofta, şabakai maktabho baroi farzandoni nizomijoni rus va aholiji mahallī vase' şuda istodaast[6]. Ammo dar mas'alai nigoh doştani qabristonhoi rusī dar Toçikiston, va bo tahsiloti balandsifat ba zaboni rusī ta'min namudani aholī muşkiloti şadid boqī mondaast. Aholiji rus dar çumhurī ma'mulan ba pravoslavī pajravī mekunand, garcande ki şumorai ateiston niz nazarras ast.
Dinamikai aholī
[viroiş | edit source]| Rusho dar aholiji Toçikiston, % | 1959, barūjxatgirī | 1970, sarşumorī | 1979, sarşumorī | 1989, sarşumorī | 2000, barūjxatgirī | 2010, barūjxatgirī |
| Şumora, haz. naf. | 262.6 | 344.1 | 395.1 | 388.5 | 68.2 | 34.8 |
| Hissa, % | 13.3 | 11.9 | 10.4 | 7.6 | 1.1 | 0.5 |
Zudtarin kohişjobiji şumorai rusho, ukrainho, totorho va jahudijon dar solhoi 90 bud. Sababi xuruçi ommavī betartibiho dar Duşanbe gaşt. Dar solhoi 90-um şumorai rusho dar kişvar taqriban 6 marotiba kohiş joft. Sur'ati kamşavī dar solhoi 2000-um kohiş joft: zijoda az nisfi rushoe, ki soli 2000 dar çumhurī zindagī mekardand, soli 2010 dar on zindagī kardanro davom dodand.
Taqsimot
[viroiş | edit source]Muvofiqi barūjxatgiriji soli 1989:
| Vohidhoi hududiji ma'murī | Şumorai umumiji rusho | Hissa az hamai aholī | Aholiji şahr | Hissa az hamai aholī | Aholiji dehot | Hissa az hamai aholī |
| Şūroi şahri Duşanbe | 194 691 | 32.37 % | 194,562 | 32.76 % | 129 | 1.71 % |
| Nohijahoi tobei çumhurī | 46715 | 4.20 % | 37801 | 20.95 % | 8 914 | 0.96 % |
| Vilojati Kūlob | 8123 | 1.31 % | 5 160 | 3.30 % | 2963 | 0.64 % |
| Vilojati Qūrƣonteppa | 35,227 | 3.37 % | 29443 | 16.18 % | 5 784 | 0.67 % |
| Vilojati Leninobod | 100530 | 6.47 % | 97141 | 18.60 % | 3 389 | 0.33 % |
| Vilojati Muxtori Kūhistoni Badaxşon | 3195 | 1.99 % | 640 [7] | 3.18 % | 2555 | 1.82 % |
| ÇŞS Toçikiston, hamagī | 388,481 | 7.63 % | 364,747 | 22.04 % | 23734 | 0.69 % |
Muvofiqi barūjxatgiriji soli 2010:
| Vohidhoi hududiji ma'murī | Şumorai umumiji rusho | Hissa az hamai aholī | Aholiji şahr | Hissa az hamai aholī | Aholiji dehot | Hissa az hamai aholī |
| ş. Duşanbe | 19,061 | 2.63 % | 19,061 | 2.63 % | - | - |
| Vilojati Suƣd | 8 890 | 0.40 % | 8389 | 1.51 % | 501 | 0.03 % |
| Vilojati Xatlon | 3960 | 0.15 % | 3,208 | 0.69 % | 752 | 0.03 % |
| Mintaqahoi tobei çumhurī | 2846 | 0.17 % | 1877 | 0.81 % | 969 | 0.07 % |
| Vilojati Muxtori Kūhistoni Badaxşon | 81 | 0.04 % | 25 [7] | 0.09 % | 56 | 0.03 % |
| Toçikiston, hamagī | 34838 | 0.46 % | 32560 | 1.62 % | 2278 | 0.04 % |
Hamcunon nigared
[viroiş | edit source]Adabijot
[viroiş | edit source]- Murodov G.L., Poloskova T.V., Zatulin K.F. va dig.Dasturnomai hamvatani rus // Moskva: Russkij Mir, 2006.2 naşri - sah. 130-133
Ezoh
[viroiş | edit source]- ↑ Tulьskij M. Itogi perepisi naselenija Tadƶikistana 2000 goda: natsionalьnыj, vozrastnoj, polovoj, semejnыj i obrazovatelьnыj sostavы Demoskop Weekly № 191-192, 21 fevralja - 6 marta 2005
- ↑ Nikolaeva L. Ju. Russkie v Vostocnoj Buxare // Vostocnыj arxiv. — 2008. — № 17. — S. 34.
- ↑ Nikolaeva L. Ju. Deportirovannыe narodы v Tadƶikistane // Vostocnыj arxiv. — 2008. — № 18. — S. 61.
- ↑ Nikolaeva L. Ju. Deportirovannыe narodы v Tadƶikistane // Vostocnыj arxiv. — 2008. — № 18. — S. 63—64.
- ↑ Vsesojuznaja perepisь naselenija 1970 goda. Gorodskoe i selьskoe naselenie oblastej respublik SSSR (krome RSFSR) po polu i natsionalьnosti
- ↑ Vse menьşe şkolьnikov obucajutsja na russkom jazыke
- ↑ 7.0 7.1 Edinstvennыj gorod v GBAO — Xorog.
Pajvandho
[viroiş | edit source]- Sarkorova A. Rushoi Toçikiston: dar intizori taƣirot BBC, 2007 (rus.)