Bedil

Mirzo Abdulqodiri Bedil
forsī: مرزا عبدالقادر بیدل‎
Nom ba hangomi tavallud:	Abdulqodir
Taxallusho:	Bedil
Nomi purra	Abulma'onī Mirzo Abdulqodiri Bedil
Ta'rixi tavallud:	1644[1]
Zodgoh:	Azimabad[d], Imperijai Muƣul[2]
Ta'rixi darguzaşt:	5 dekabr 1720(1720-12-05)[2]
Mahalli darguzaşt:	Dehlī, Imperijai Muƣul[2]
Şahrvandī (tabaijat):	Imperijai Muƣul
Nav'i fa'olijat:	şoir, navisanda
Samt:	tasavvuf
Zaboni osor:	forsī[3][4]
Parvandaho dar Vikianbor

Mirzo Abdulqodiri Bedil (forsī: میرزا عبدالقادر بیدل‎; 1644^[1], Azimabad^[d][2] — 5 dekabr 1720^[2], Dehlī^[2]) — şoir, nasrnavis va mutafakkiri forsizaboni Hinduston, jake az nobiƣahoi nazmi fors-toçik. Ahli ilmu adab Bedilro bo unvoni Abulmaonī jod mekunand.

Vatani guzaştagonaş Xuf (kanori şahri Nişopur) nom mavzei Xuroson meboşad. Tibqi ma'lumoti tazkirai «Mir'oti voridot»-i Voridi Tehronī (ta'lifaş soli 1734) silsilai nasabi Bedil ba oxirin podşohi sulolai muzaffarijoni Fors şoh Mansur (1384-93) merasad. Ba'di az tarafi amir Temur (1370—1405) zabt gardidani Xuroson avlod va açdodi Bedil ba Movarounnahr omada, dar in sarzamin zindagī kardaand. S. Ajnī ba tarkibi nomi Bedil va xeşovandonaş ilova gardidani kalimai «Mirzo»-ro daleli sardori buzurg budani jake az guzaştagonaş donistaast. Dar zamoni xunrezihoi mazhabiji xonhoi ūzbek va Safavijoni Eron padar va boboi Bedil, ki az mardumi baldai Samarqand budand, tarki vatan karda, rū ba Hind ovardaand. Guzaştagoni Bedil az sipohijon budand va Bedil niz sipohizoda ast. Bedil dar oilai Mirzo Abdulxoliq nom mardi sipohī ba dunjo omadaast. Padaraş Mirzo Abdulxoliq manşai sufijona doşt, orifi vorasta va az çihati aqida pajravi tariqai qodirija bud. Ba piri in tariqat Abdulqodiri Gelonī dilbastagiji ma'navī doşt. Az in sabab nomi farzandi xudro Abdulqodir guzoşt. Bedil dar 4-solagī az padar jatim monda, tarbijai modari xuşsavodaşro girift va dar 5-6-solagī ba maktab raft. Dar 7-solagī Qur'onro az jod karda qoriji murattab gardid. To 10-solagijaş zaboni modarijaş bangolī (urdu), sanskrit, turkī, sarfu nahvi forsī va arabiro omūxta, ba mutoliai osori nazmu nas-ri fors-toçik maşƣul şudaast. Iste'dodi şoirijaş az 10-solagī zohir gardid. Bedil dar ajjomi çavoniaş, ki hissi şe'ru şoiriro amakaş Mirzo Qalandar dar dili ū bedor karda bud, ba şe'r guftan pardoxt. Ruboiji zerinro ū dar zamoni şogird budanaş ba jake az hamdarsonaş baxşidaast:

Joram har goh bar suxan meojad,
Būi açabeş az dahon meojad.
In būi qaranful ast jo nakhati gul,
Jo roihai muşki Xutan meojad?!

Ba'di vafoti modaraş tarbijai Bedilro amakaş ba uhda girift. Mirzo Qalandar mardi sipohī bud, bo taqozoi xidmati harbī zud-zud makoni zistaşro ivaz menamud va Bedilro hamrohaş meburd. Bo taşviqi amakaş Bedil ba xudomūzī guzaşt. Ilmhoi mutadovilai zamon va tasavvufro az şajx Kamoli Bihorī nom olim, tafsiru hadis va adabijoti arabro az taƣojaş Mirzo Zarif dar şahri Patna (to soli 1661) omūxtaast. Mirzo Qalandar dar taşakkuli afkori adabiji Bedil naqşi muhim bozidaast. Dar mahfili amaki Bedil Mirzo Qalandar donişmandon, ahli dinu ojinhoi gunogun iştirok doştand. Bedil dar suhbathoi mazkur az har kadomi onho baroi xud dars meomūxt. Şohfozil az digar ustodoni Bedil dar adabu şe'ri forsī va tasavvuf bud. Oşnoī bo afrodi mazkur donişu binişi Bedilro tavsia baxşidand. Bedil ba surudani şe'r ba taxallusi «Ramzī» pardoxt. Vaqte ū «Guliston»-i Sa'diro mutolia mekard, az ma'navijoti botiniji Şajx Sa'dī ba vaçd omada, ba jake az misrahoi şe'ri ū — «Bedil az benişon cī gūjad boz?», dil bast va taxallusi «Ramzī»-i xudro ba «Bedil» ivaz namud. Aqidahoi adabiju falsafiji Bedil az du sarcaşma (eronī va hindī) şodob gardidaand. Dar 16-solagī bo ta'siri dini ilohī (sulhi kul) ba ilmu doniş va tariqathoi muxtalifi dinī majl kard. Dar 17-solagī hamrohi taƣojaş Mirzo Zarif bo maqsadi tiçorat ba vil. Orissa (çan. Hinduston) safar karda, bo şoiron va orifoni namojoni sadai 17 Şohmuluk, Mullodarveş Volai Hiravī, Şohqosimi Huvallohī (vaf. 1673) va hokimi vil. Orissa Sajjidmahmud Xonidavron Jakka Ozod şinos şudaast. In aşxosi fozil ūro ba surudani şe'ri oşiqonavu irfonī tabliƣ namuda, zarofatgūiro ba ū omūxtand. Bedil dar nazdi olim va rūhoniji maşhur Şohqosimi Huvallohī se sol donişi xudro takmil doda, ba'di az Orissa ba Patna bargaştan ba oşkoro şe'r guftan oƣoz kard. Dar in rūzho Mirzo Zarif va Mirzo Qalandar paji ham az olam guzaştand. Bedil dar 21-solagī ba rohi zindagiji mustaqil va ba pojai navi fikrī qadam guzoşt.

Bedil zodgohi xudro tark namuda, soli 1665 ba Dehlī raft va bo Şohkobulī nom maçzubi hindinaƶod şinos şuda, ba tariqati maçzubija (tariqati tasavvufī) majl kard. Mirzo Qalandar hangomi dar zodgohaş budan Bedilro taşviq namudaast, ki az ilmi «hol» ba ilmi «qol» guzarad va haqiqatro dar «nusxai dil» bozgūjad. Bedil komilan bo in kor dar Dehlī doda şud va dar osoraş voqean ba tahlili afkori irfonī va ruşdi on pardoxt. Bedil ki to zamoni ba Dehlī omadan dar muhiti afrodi sufimaşrab tarbija jofta bud, dar Dehlī niz peş az hama bo şaxsoni maçzubi qalandarmaşrab xū girift. Ū beştari hajoti xudro dar in şahr guzarond va muvofiqi ma'lumoti ma'xazho ba dig. şahrhoi Hinduston, incunin ba Kobul safar kardaast. Muammoi ilmi sehr va amalijoti sohiriji Şohkobulī Bedilro cand marotiba dar hajrat guzoşt. Bedil bo nerūi tavonoi aql asrori in ilmro kaşf kard. Şoir ba'di bo Şohkobulī muloqotu munosibat kardan tarzi hajoti xudro digar karda, darveşona mezist. Pas az har suhbat Şohkobulī nogahon ƣajb mezad va Bedil dar çustuçūi ū meaftod, ba umedi didor şahrhovu vilojathoro davr zada, dar daştu sahro, kūcavu vajronaho umr meguzarond. In hol to soli 1669 idoma joft. Bedil az unsurhoi ilmi sehr dar eçodi badeī istifoda kardaast, vale pojai aqidai Şohkobuliro olami ru'jo andeşavu fahmişi falsafiji xudro olami bedorī va ogohī medonad. Bedil dar 25-solagī xonador şudaast. Baroi ta'mini maişati zindagī ba xidmati Mirzo Sulajmon (vaf. 1679) nom amir doxil şuda, to soli 1671 bo ū bud. Ba'd jake az mulozimoni Muhammad Ahmadşoh (pisari sejumi Avrangzebi Olamgir (1658—1707) gardida, to soli 1674 dar şahri Akbarobod dar vazifai doruƣai kūftagarxona (korxonai aslihasozī) xidmat kard. Soli 1675 bo da'vati A'zamşoh ba şahri Lohur rafta, bo sipohijoni ū hamroh şud. Ū solhoi 1675-76 dar Lohur va Hasanobod zindagī kardaast. Hamrohi A'zamşoh ba Ahmadobodi Guçarot raft va to solhoi 1678-79 on ço bud. Xidmati sipohigariji Bedil, ki kasbi padariji ū bud, to 1685 idoma joftaast. Bedil dar darbori A'zamşoh çam' 15 sol xidmat karda, sazovori rutbai ponsadī gardid. Vale ba tabiati ozodixohī va ma'niçūiji Bedil muhiti darbor on qadar sozgor nabudaast.

Ej baso ma'niji ravşan, ki zi hirsi şuaro
Xoki çavlongahi aspu xari ahli çoh ast.
V-ej baso nusxa, ki dar maktabi taşvişi tama'
Rūsijohiji abad az madhi amiru şoh ast...
Silamuştoqi gadotab' zi mazmuni baland
Gar hama poj bar aflok nihad, dar coh ast!

Bo vuçudi nosoz budani muhiti darbor, Bedil bo cande az hokimonu amironi zamoni xeş, ki dar tūli 77 soli umr zamoni 11 podşohro didaast, robitahoi dūstona doşt. Dar vasfi podşohoni asraş Şohiçahon, Avrangzeb, Bahodurşoh, Farruxsijar, Çahondorşoh, şohzodaho A'zamşoh, Akbarşoh, Kombaxş, amironu vaziron Şukrullohxoni Xofī, Oqilxoni Rozī, Cinqilicxon, Zulfiqorxon, Muhammadşoh va dig. cand qasida, ƣazal va qit'ai ta'rixī guftaast. Ba'dan se marotiba podşohi Hinduston Avrangzebi Olamgir Bedilro ba darbor da'vat kardaast, ammo bo nazokat va xoksorī Bedil in da'vati podşohro rad namudaast. Dar natiçai ziddijathoi mutaassibonai mazhabiji Avrangzebi Olamgir (hukmr. 1658—1707) vaz'i sijosiji pojtaxt noamn gardida, dar muzofotho şūriş ba amal meomad. Bedil dar surati maçzub ba Lohur (Pançob) raft. Hamrohi dūstaş orifi maşhuri on zamon Mirzoşarif ba Kaşmir, Multon, Sarhind, Hasanobod, Akbarobod va ƣajra sajohat karda, bo olimon, şoiron, donişmandoni musulmonu hindu suhbathoi ilmiju adabī orost. Dar in ço «Uponişod», «Mahabharata» barin asarhoi ilmiju diniji hindiro mutolia kard. Zindagiji Bedil to soli 1696 dar şahrhoi gunoguni Hinduston guzaştaast. Avvalin bor Bedil dar soli 1669 xonador şuda bud. Dar tūli hajoti xud ū 4 bor izdivoç kardaast, vale dar muddati beş az 50 soli xonadorī dar oilai ū tanho soli 1706 jak pisar ba dunjo omad. Soli 1710 farzandi jagonai ū az bemoriji obila vafot kard va ba in munosibat Bedil marsijae navişt, ki bajthoi avvali on cunin ast:

Hajhot, cu barq parfişon raft,
K-oşūbi qijomatam ba çon raft.
Gar tobe budu gar tavon, raft,
Tiflam z-in kuhna xokdon raft.

Bedil ba'di safaru sajohathoi zijod şahri Dehliro iqomatgohi doimī qaror doda, ba tartibu tadvini osor va ta'lifu tasnifi asarhoi nav maşƣul şud. Bedil tamomi asarhoi manzum va mansuraşro dar hamin şahr ba ançom rasond. Manzili şoir ba mahalli çam'omadi şoironu oşiqon, ahli fikru zikr va orifon tabdil joft. Bedil bo eçodijoti candin suxanvaroni davraş Zuhurī, Hilolī, Zulolī, Tolib, Somī, Şajdo va dig. dar hamon zamon oşno şud. Dar mahfili adabiji xonai Bedil tadriçan adibon, orifon, buzurgoni darbor va digaron şirkat mevarzidand.

Bedil rūzi pançşanbei 5 dekabri 1720 dar şahri Dehlī az olam darguzaşt. Az rūi vasijat ūro dar maqbarae, ki dah sol peş az marg dar sahni havlijaş bino karda bud, ba xok supurdand.

To soli 1784-1985 havlī va oromgohi Bedil barçoj budand. Bar asari voqeahoi ta'rixī va hodisahoi tabiī xona va qabri şoir az bajn raftand va asare az onho nest. Muhaqqiqon Muhammaddovudi Husajnī, Şafeiji Kadkanī mu'taqidand, ki çanozai Bedil dar sahni havliaş muvaqqatan ba xok supurda şuda bud va çasadi beçoni Bedil ba vositai muridonu irodatmandonaş ba xoki Afƣoniston (qal'ai Hoçī Rivoş dar şim. Afƣoniston) intiqol doda şudaast. Manzile, ki dar nazdikiji Qal'ai kaloni Dehlī bo nomi «Oromgohi Mirzo Abdulqodiri Bedil» mavçud ast, soli 1935 soxta şudaast. Soli 1955 bo taşabbusi safiri kabiri Afƣoniston dar Dehlī Naçibullohxon bo mablaƣi xajrijae, ki az zijoijoni Afƣoniston çam' şuda bud, mazori Bedil az sari nav taçdid gardida, ba şakli maqbarai nacandon buzurg darovarda şud. Dar peştoqi on cunin katiba vuçud dorad: «Oromgohi Mirzo Abdulqodiri Bedil 1054 h. q. — 1133 h. q. In bino dar soli 1374 h. q. bo ionati dūstdoroni afƣoniji Bedil ba sar rasid».

Pas az vafoti Bedil aloqamandonu dūston rūzi favti ūro bo nomi «Ursi Bedil» jod mekardand. In rasm to solhoi 70 sadai 18 idoma doşt. Holo hamasola dar Eron Ursi Bedil barguzor meşavad. Bo sababi rū ba tanazzul ovardani nufuzi zabon va adabijoti forsī dar Hinduston, az arsai hajot dur şudani şogirdonu pajravoni şoir va rivoçu ravnaqi adabijoti urduzabon tavaççuh ba osori ū kam şud. Betavaççuhī nisbat ba Bedil ba çoe rasid, ki pas az sad soli vafotaş az havlī va turbati ū nomu nişone namonda bud. Dar Eron (asrhoi 17-18) aş'ori Bedil ba faromūşī raft va dar tazkirai Muhammadtohiri Nasrobodī, ki ba eçodijoti şoironi hamin davr baxşida şudaast, ba çuz cand satr oid ba ahvolu osori Bedil va cand bajt az namunai aş'ori ū cize gufta naşudaast. Ammo dar mintaqahoi toçiknişini Osijoi Mijona, Dehlī va Afƣoniston şuhrat va izzatu e'tibori Bedil afzud. Osori ū dar doirahoi adabiji in kişvarho pahn gardida, pajravon va muxlisoni beşumor pajdo kard. Dar şahrhoi buzurgi Movarounnahr — Buxorovu Samarqand, Xuqandu Xuçand va ƣ. mahfilhoi bedilxoniju bedilfahmī eçod şudand. Ba monandi Şohnomaxonī, Masnavixonī, ki dar halqahoi sufija roiç bud, ba Bedilxonī bo iştiroki bedilşinoson va ahli adab tavaççuh zohir şud. Dar in mahfilho şe'ri Bedil ba tavri şifohī şarhu tavzeh mejoft. Ahmadi Doniş, Naqibxoni Tuƣral, Şamsuddini Şohin va dahho şoironu olimi digar dar tatabbui aş'ori Bedil ƣazal surudand.

Iqtidori şe'riji Bedil bisjor baland va tab'i ū dar şe'rgūī az had zijod ravon va dar mahsuldihī himmati ū olī meboşad. Agar dar ƣazal haddi mijonai şoironi digar 7 bajt va bisjoraş 9 bajt boşad, Bedil ƣazalhoi 9-bajtī kam dorad va beştarini ƣazalhoi ū 15-bajtist. Az lihozi mazmun va mundariça şe'ri Bedil padidaest, ki bo guzaşti vaqt doirai nufuzaş vase'tar va qalamravi ta'siraş buzurgtar meşavad. Xudi ū farmudaast:

Bedil, taçaddudist libosi xajoli man,
Gar sad hazor sol barojad, kuhan najam.

Eçodijoti Bedil taçassumi marhalai navi tamojuli ehjoiji adabijoti fors-toçik ba şumor meravad. Tahavvuli tozae, ki dar aqoidi axloqī, içtimoī va falsafiju ma'rifatiji Bedil ba amal omadaast, ba şaroiti xossi içtimoī-ta'rixiji davre, ki taƣjir paziruftani asoshoi çahonfahmī va munosibat ba insonro taqozo mekard, vobastagiji qavī doşt. Bedil az çumlai mutafakkironest, ki dar masoili falsafiju irfonī az ta'limoti maktabu mazhabhoi gunoguni roiç dar Hinduston bahra burda, onro bo afkori irfoniji Mavlonoju Ibni Arabī omeziş dodaast. Murşidoni rūhoniji Bedil dar Hind dar halli masoili irfoniju çahonşinosī ba du gurūh çudo şuda budand. Gurūhi avval, ki ba on şajx Kamoli Qodirī, Şohqosim va Şohfozil doxil meşudand, ta'limoti vahdati vuçudi Ibni Arabiro inkişof medodand, gurūhi dujum, ki ba on Şohkobulī, Şohmuluk va Jakka Ozod mansub budand, ba irfoni hindī beştar tavaççuh doştand.

Nazari in du gurūh ba ta'limoti irfoniji Bedil beta'sir namond va ū ham ta'limoti falsafiju çahonşinosiji Hindu Eroni boston, ham nazari andeşamandoni asrhoi mijonai Şarqro bo ham omeziş doda, falsafai sinkretiji xudro ehdo namud. On tanho az omezişi soda iborat nabud, balki dar natiçai tahlilu tahqiqi amiqi afkori irfonī va çahonşinosī ba vuçud omada bud, ki dar on ham unsurhoi asliji ta'limoti irfoniji vahdati vuçudi Attoru Rumī va Ibni Arabī çoj doşt va ham abzorhoi ma'rifatiji afkori çahonşinosiji vedoiju budoī va hatto şamanizmi hindujon (silsilai rijozathoi muşkili caşm bastan, nafas nakaşidan, xomūş nişastan va ƣajra) amal mekardand. Bedil roçe' ba ta'siri afkori Attoru Rumī cunin guftaast:

Zi çomi Mavlavī gar çur'aat baxşand, darjobī,
K-az in majxona būi tablai Attor meojad.

Dar osori Bedil mazmunhoi tozai orifona va taşbehu istiorahoi zebo xele hunarmandona va bo qudrati maxsusi taxajjulu tamsiloti orifona bajon şudaand. Afkori falsafī va taçribai irfoniji Bedil dar surudhojaş işora ba on mekunand, ki zotu mohijati ilohī (ki darki onho az aql berun ast) olamu odamro mazohire medonad, ki tamomi husni Ofaridgor dar in oina tulū' va taçallī namudaast. Agar mazmuni in harfhoi Bedilro bo harfhoi soda bajon kunem, onro cunin şarh dodan mumkin ast, ki hastiji mutlaq dar ibtido orī az tamomi asmo va sifot bud. Tibqi taqozoi tabiati fitriji xeş zoti mutlaq az holati ahadijat berun omad va doroi ismu sifathoi xeş gardid. Pajdoişi kasrat az vahdat, dar in holat, dar natiçai oşiq şudani hastiji mutlaq ba husnu çamoli xeş surat mepazirad. Ba iborai digar, az nazari tavhidi irfoniji Bedil vahdatu jagonagī dar on zohir meşavad, ki olam çilvai Haq va inson on oinaest, ki ba tamoşoi taçalliji Haq dar olami vuçud menigarad. In mavçudot, ba aqidai ū, qoim ba haqiqati Haq meboşand va biduni fajzi vuçudī, ki Haq ba onho mebaxşad, mavçudoti mazkur mahkum ba fanovu nestī xohand bud. Hamai mavçudotu aşjoro metavon hamcun xajolu vahm tasavvur kard, ki surati vuçudī dorand va haqiqati in surathoi vuçudī hastiji mutlaq meboşad, ki caşmi ƣofilon onro ba xubī didan nametavonad. Dar in bora ū megūjad:

Cunon avval, ki ūro oxire nest,
Cunon botin, ki ūro zohire nest.

Bedil maqomi insonro dar olami kavnu fasod volo medonad, tamomi padidahoi tabiatu hodisahoi çam'ijatro ba inson vobasta mekunad va ūro bazre mepindorad, ki tamomi şoxu bargi çahon az on rustaand va qalbi insonro tasxirkunandai tamomi olami kabir medonad. Ū bo hamin vazifahojaş dar Olam azamatu barçastagiji xossa dorad. Ū na tanho xalifai Xudovand dar rūji zamin ast, balki olami saƣir va behtarin mazhari Xudovand ast, ki bo şinoxti xud va irtiqoi nafsi xeş ba martabai insoni komil merasad.

Olam varaqe zi daftari inson ast,
Gardun dude zi maçmari inson ast.
On dona, ki hast şoxu bargaş ba çahon,
Gulkarda zi çajbaş samari inson ast.

Şoir jagonagiji hastiro na dar moddijot, balki dar mavçudijati rūhu modda mebinad. In nuqtai nazar dar ta'limoti digar mutasavvifoni asrhoi mijona çoj doşta boşad ham, dar ta'limoti Bedil bo ma'niju tobişi xosse çilva namudaast. Eçodijoti ū beştar ba tasviri xulqu sirişti inson baxşida şudaast. Bar xilofi çahonbiniji islomi roşidī, ū bo şaxsijati inson va xususijathoi ma'rifatiji ū, zindagiji oqilona va bedor kardani aqlu şuuri odamī mepardozad va xostori on ast, ki insonro az xobi ƣaflat bedor namuda, ba maqsadi muajjan ravona sozad va andeşavu hikmatro baroi darki durusti olam jagona vositai muassir arzjobī kardaast:

Man ham az kasbi ilm xursandam,
Lek bo maqsadest pajvandam,
K-az usuli madoriki hikmat,
Olamero baroram az ƣaflat.

Ormoni axloqiju zeboişinosiji Bedil insoni oqilu sohibtaraddudu sohibfikr, haqiqatçūvu haqiqatbin, porsovu bomarom meboşad va cunin inson dar çahonbiniji mutafakkir bo mahakki asosiji arzişi hajoti bosaodat va zindagiji mavzunu hamohangi başarijat hamohang şudaast. Az in rū, uruç jo nuzuli ma'navijoti axloqiji çam'ijat, nekūī jo fasodi içtimoiju sijosiji mamlakat natiçai ogohī jo ƣofiliji xudi inson ba şumor meravad. Bedil dar osori xeş bar ziddi zulm ba inson, axloqi bad, razolatu qabohati zamon va nisbat ba ulamoi tangnazar suxanoni saxtu qabeh guftaast. Ū bo har guna mudoro bo zulmu beadolatī zid buda, bovar doşt, ki çam'ijat tanho ba tufajli mehnati poku halol va sarvari boadolat obodu osuda megardad.

Maqomi insonro ba daraçai baland guzoştani Bedil az bovari ū ba ta'limoti irfonī barxurdor ast, zero ū mu'taqid ast, ki har jak fard bilquvva insoni komil ast va agar ū ba tasfijai qalbi xud pajvasta amal kunad, bo nuri işq va caşmi dil haqiqati azaliro dark karda metavonad, maqomi işq dar rohi darki haqiqati mutlaq dar eçodijoti ū xele baland ast. Eçodijoti Bedil imrūz hamcun dasture baroi omūzişi ta'rixi afkori ma'navī, maxsusan aqidahoi irfoniju axloqī va zeboşinosī baroi çavonon va havodoroni adabu ilmu hikmat meboşad.

Merosi adabiji Bedil iborat az kullijoti osori manzum va mansur ast, ki asarhoi zerinro dar bar megirad: devoni aş'or, devoni ruboijot, masnavihoi «Muhiti a'zam», «Irfon», "Tūri ma'rifat", "Tilismi hajrat"asarhoi mansuri «Nukot», «Cor unsur», "Işorot va hikojot" va «Ruqaot». Devoni aş'ori Bedil az anvoi gunoguni adabī — ƣazal, qasida, doston muxammas, tarkibband, qit'a, tarçe'band, murabbavu muammo, luƣzu ciston va masnavihoi «Tanbehu-l-muhavvisin» (210 bajt), «Sifati asp» (391 bajt), «Sifati fil» (100 bajt), «Sifati şamşer» (45 bajt) va «Sifati zabonu guftori ma'şuq» (7 bajt) iborat meboşad.

Qismi a'zami devoni Bedilro ƣazalijot taşkil medihad. Ƣazalhoi Bedil dar ba'ze nusxahoi xattī beş az 36 hazor bajt buda, ba sabki hindī navişta şudaand. Mavzū' va mundariçai ƣazalijoti Bedil bisjor farox buda, mas'alahoi hastişinosī, xudoşinosī, xudşinosī, çahonşinosī, irfonu tasavvuf, işq, tarannumi zeboihoi hajot, tasviri lahzahoi gunoguni zindagī, sitoişi inson va ta'jidi maqomi on dar çam'ijat, tasviri manzarahoi tabiat, vasfi xislathoi hamidai insonī, tanqidi norasihoi çam'ijat, mazammati xulqi zamimai insonhoro faro megirand. Onho ƣazalhoi irfonī, işqī, falsafī, panduaxloqī, hasbiholī, madhī va ƣ. meboşand. Az lihozi haçm aş'ori ū ba 100 hazor bajt merasad, ki to zamoni mo 70 hazori on rasidaast. Mazmunu mundariçai on dar majlu maslakhoi gunoguni ƣojavī ifoda joftaast. Ū dar ƣazal beştar mu'taqidi Hofiz va Soib boşad ham, vale pajraviji vaj xususijati eçodkorona dorad. Ƣazalhoi Bedil mahsuli davrai muajjan va holathoi rūhiji gunogun meboşand, mazmun va majlhoi muxtalifi ƣojaviro in'ikos mekunand. Az in çost, ki mazmunu ma'nihoi jak qismi ƣazalhoi Bedil tasavvufī meboşand. Dar qismi digari onho muhimtarin andeşahoi insondūstonai şoir, misli maqomu martabai inson dar zindagī, imkonoti ma'naviji ū ba sūji kamolot tarannum şudaand. Devoni Bedil bo matlai zerin oƣoz joftaast:

Ba avçi Kibrijo, k-az pahlui açz ast roh on ço,
Sari mūe gar in ço xam şavī, bişkan kuloh on ço.

Qasida dar osori ƣinoiji Bedil mavqei xos dorad. Dar devoni şoir 21 qasida mavçud ast. Qasidahoi Bedil çavobija va mustaqiland. Bedil qasidahojaşro dar çavobi qasidahoi şoironi ma'ruf Anvarī, Xoqoniji Şervonī, Zahiri Forjobī, Sa'diji Şerozī, Xusravi Dehlavī va Urfiji Şerozī surudaast. Bedil ba mohijati ƶanri qasida va majlu mavzūi on az nigohi ormoniji «insoni komil» va talaboti adabī-axloqiji ba xud xos munosibat mekunad. Bedil ba an'anai qasidasaroiji adabijoti klassikiji fors-toçik bo taammul va tahqiq nigarista, peş az hama mavzūi asliji qasidai madhiro, ki az vasfi saltanat va ahli çoh iborat bud, namepisandad va ba çoji on vuqū'garoiro meguzorad. Binobar in Bedil hangomi ta'lifi qasidahoi çavobija bar ziddi çahonfahmiji şoironi maddohi darbor va rūhu raj'i xudxohiju manfiatparastiji onho baromadaast. Bedil dar qasidae, ki çavoban ba qasidai Anvarī guftaast, majlu nijati şoironi darborro, ki ba hirsu tama' va «da'voi fazilatu lofi suxanvarī» asos joftaast, saxt tanqid namuda, dar uruçu nuzuli ma'navijoti xud muxtor budani inson va imkonoti bekaroni dar kaşfi zindagī va hajoti abad doştai on bo rūhi balandi umedvorī vasf şudaast.

Dar lafzi tust ma'niji kavnajn mundariç,
Bahri cī bar haqiqati xud paj namebarī?
Obi hajot az nafasat mavç mezanad,
Ammo cī sud, k-az araqi movu man tarī!
Ƣofil zi xud maboş, ki cun şam'i oftob
Iqboli haft mahfilu nuh qasri axzarī!
Kavnu makon gulest ba domoni himmatat,
Xudro agar ihota kunī, carxi digarī.
Olam hama musaxxari amri zamiri tust!
Ej bexabar, tu az cī havoro musaxxarī?...
Az hec kas najam silaandeşi beşu kam,
Maddohi fitratam, na Zahiram, na Anvarī.

Bedil dar qasidai «Savodi a'zam», ki dar çavobi «Darjoi abror» nom qasidai maşhuri Xusravi Dehlavī navişta şudaast, afkori tarbijaviju axloqiji Amir Xusravro, ki dar asosi çahonbiniji dinī bajon gardidaast, az nazari nav mavridi muoina va mulohiza qaror doda, zimnan andeşahoi tozai xudro oid ba inson va zindagī ba nazm darovardaast:

Husni ma'nī xohī, az kasbi hunar ƣofil maboş,
Abrui bemū buvad, teƣe, ki ū beçavhar ast.
Az hajo magzar, ki dar nomusgohi e'tibor
Şarm mardonro viqor astu zanonro zevar ast.
Gar rizoi Haq tama' dorī, ba naf'i xalq kūş,
Har ƣizo k-aftad muvofiq bo badan, çonparvar ast.
Cun duruştī az tabiat raft, rohat farş hast,
Xobi maxmalro hamon vaz'i muloim bistar ast.
Hirs girdi xeş megardad ba zavqi çam'i mol,
Markazi pargori in girdob fikri gavhar ast.
E'tiboroti buzurgoni çahon hec astu puc,
Cun hubob in ço sari bemaƣz sohibafsar ast...
Be takalluf kasbi huşe kun, ki dar devoni roz
Andake fahmidan az bisjor guftan xuştar ast.

Dar osori Bedil madhijahoe, ki ba afrodi alohida baxşida şudaand, niz ducor meşavand. In guna madhijaho beƣarazona, az rūji samimijat ba jodu xotiri joronu dūston navişta şudaand.

Dar devoni Bedil jak tarkibband va jak tarçe'band mavçud ast. Nav'i adabiji digare, ki dar devoni Bedil mavqei xos dorad, qit'a meboşad. Miqdori qit'ahoi şoir 120 adad buda, xurdtarini on az 2 bajt va buzurgtarini on az 42 bajt iborat ast. Qit'ahoi Bedil ba du gurūh çudo meşavand: ma'mulī va ta'rixī. Dar qit'ahoi ma'mulī ma'niju martabai inson, kajfijathoi muxtalifi ma'navijoti ū, tanqidi zolimon va ahli çohu saltanat, mazammati şajxu ulamoi mutaassib, ƣamxorī ba xalqi sitamkaş, hodisahoi rūzmarrai zindagī ifoda gardidaand. Mavzū' va mas'alahoi qit'ahoi ta'rixiji Bedil hodisavu voqea, madhu sitoiş va pandu axloqro faro megirand. Dar onho ta'rixi voqeahoi sijosī, valodati ba'ze şohzodagon va farzandoni dūstonu nazdikoni şoir, ta'rixi vafoti şaxsoni ma'ruf — amiron, şoiron, olimon, pironi tariqat va ƣ. darç gardidaand.

Bedil dar ta'rixi adabijoti fors-toçik dar eçodi nazm tahavvuloti tozae ba mijon ovard. In tahavvuloti eçodī ba beş az peş quvvat giriftani ƣojai ziddi jakkatoziji tabaqahoi zahmatkaşi çam'ijat, taƣjir joftani çahonfahmī va aqidahoi adabī-zeboşinosiji Bedil zic aloqamand ast. Bedil ba idomati mohijati nazirasaroiji adabijoti fors-toçik, ki bunjodi şe'ri on zohiran ba şabohat va takrori mavzū', suƶet va dig. vositahoi adabī (misli naziragūī ba suƶeti dostoni «Xamsa»-i Nizomiji Gançavī) qaror girifta, dar on asosan muhit va vaz'i tabaqai hukmron ba tavri ormonī va xajolī tasvir meşud, muqobil baromadaast. Incunin, ū tariqi şohnomanavisiro, ki muvofiqi on ta'rix va laşkarkaşihoi podşohon tasvir meşud, qat'an rad namudaast.

Ruboī az ma'multarin şaklhoi şe'riji eçodijoti Bedil ast. Dar qismati «Ruboijot»-i osori Bedil beş az 4000 ruboī darç gardidaast. Dar ruboijoti Bedil mazmunhoi rūzmarrai hajot va tasviri aşjoi muhit ifoda gardidaand. Porae az ruboijoti Bedil «Ruboijoti qajdi voqea» nom dorand, ki dar onho ba'ze voqeahoi sijosiju ta'rixī va rūjdodhoi farhangiji zamoni şoir in'ikos joftaand. Bedil ruboihoi xud-ro dar mavridi andeşa jo halli muammohoi zindagī surudaast. Doirai andeşai mutafakkir vase' buda, muşohidavu muojanai amiqi hajoti ma'navī va içtimoiju sijosiro faro giriftaast. Cunin ba nazar merasad, ki Bedil dar in qismati nazmi xud az maktabi ruboisaroiji Umari Xajjom be ta'sir namondaast.

Bedil dar şakli masnavī jak qator asarho eçod kardaast. Masnavihoi buzurgi ū «Tilismi hajrat», «Turi ma'rifat», «Muhiti a'zam» va «Irfon» meboşand. Incunin masnavihoi «Işorot va hikojot», «Farasnoma», «Nikot», «Nargisiston» (çavob ba «Guliston»-i Sa'dī) va ƣ. Masnaviji «Tilismi hajrat» (1669) jake az asarhoi davrai avvali eçodijoti Bedil meboşad, ki dar vazni hazaçi musaddasi mahzuf gufta şuda, az 3750 bajt iborat ast. Bedil andeşahoi xudro dar in asar ba tariqi tamsil va maçoz ifoda namuda, rūhi insonro ba podşohe monand mekunad, ki az olami quds furud omadaast. Holati rūhonī va çismoniji insonro bo istilohoti ahli tasavvuf ta'bir namudaast, aqidahoi tarbijaviju axloqiro niz matrah kardaast.

«Muhiti a'zam» (1681) masnaviest dar vazni mutaqorib va iborat az 4500 bajt. In asar dar nav'i adabiji soqinoma navişta şuda, az haşt bob (davra) iborat ast. «Muhiti a'zam» asari tasavvufī buda, zimni hikojatho az rūzgori ahli tasavvuf, oid ba tasviri maçoziji asbobi tarab va sozhoi musiqī: maj, xum, qadah, qonun, daf, naj, cang, tanbūr va sifati onho ma'lumot doda şuda, dar hikojathoi tamsilī şarhu bajoni onho ifoda gardidaast.

«Turi ma'rifat» (1687) jake az masnavihoi zavqbaxşi Bedil buda, muştamil ba 1500 bajt ast. In masnaviro Bedil ba dūstaş Şukrullohxon baxşidaast. Dar in asar manzarahoi voqeiji kūhistoni Bajrot tasvir şudaast. «Işorot va hikojot» az masnavihoi mutafarriqai Bedil buda, az 1300 bajt iborat ast. Onho mas'alahoi tasavvuf va tabiatro dar bar megirand.

Bedil, incunin, muallifi masnaviji «Irfon», risolai «Ta'lifu-l-ahkom» (folnoma) va du bajozi aş'or meboşad.

Az bajozho jake muntaxabi abjotu ruboijoti xudi ū buda, bajozi dujum maçmūai aş'ori şoironi digarro dar bar megirad. «Ta'lifu-l-ahkom» va bajozi avval to hol dastrasi muhaqqiqon nagardidaand. Jak nusxai bajozi dujumi Bedil iborat az du çild dar osorxonai Britanija (London) mavçud ast. Bedil dar surudani aş'oraş avval ba sabki xurosoniju iroqī garoiş doşt va ba'di safaraş ba Dehlī, oşnoī bo ta'limoti «Şankara», «Mahabharata» va «Uponişod», incunin darki matolibi ulumi adabī, kalomiju falsafī va faqehī ba sabki hindī rūj ovard. Dar ilmi sabkşinosī padidai sabki hindī purra omūxta naşudaast. Malikuşşuaro Bahor dar asari xud «Sabkşinosī» (iborat az se çild) naviştaast, ki sabki hindī «izhori fazl» jo xud «fazlfurūşī»-i şoironi forsizaboni Hind meboşad. Az mutoliai osori Bedil barmeojad, ki sabki hindī padidai toza dar adabijot toçik ast va muassisi on Bedil buda, pajravoni on dar Hind Şohkobulī, Şavkat va dig. budand. In padida ba'dtar dar Movarounnahru Xuroson intişor joft.

Osori mansuri Bedil dar doxili «Kullijot»-i ū omadaast. «Ruqaot», «Nukot» va «Cor unsur» asarhoi muhimmi nas-riji Bedil meboşand. Dar «Ruqaot» maktubhoi Bedil faroham omadaand. Maktubho ba nomi şaxsone inşo şudaand, ki bo Bedil robitai adabī va fikrī doştand. Nomahoro muallif beştar dar çavobi maktubhoi dūston naviştaast. Maktubhoi mazkur baroi muajjan kardani munosibati ū bo hamzamononaş, lahzahoi çudogonai hajot va andeşaaş nisbat ba muhiti zindagī va ƣ. ahammijati buzurg dorand.

Dar «Nukot» şarhi daraçot, maqomi sajru suluk, rijozat, ta'birho va istilohoti irfonī, andeşahoi axloqī, içtimoī va falsafiji Bedil bajon şudaand. In asar asosan mansur buda, bo porcahoi bisjori şe'rī, ruboijot, ƣazalho, qit'aho, masnaviho, muxammasho va murabba'hoi mustazod zinat joftaast. Az mundariçoti gunogunaş ma'lum meşavad, ki in asar dar davrahoi gunoguni hajoti muallif ta'lif jofta, ba'd az on tartib doda şudaast. Jak nusxai qadimi «Nukot», ki soli 1713 kitobat şudaast, dar Gançinai dastxathoi Instituti şarqşinosiji AI Ūzbekiston va nusxai digar dar kitobxonai Madrasai oliji Sipahsolor (Tehron) mahfuz ast.

«Cor unsur» (1703) buzurgtarin asari mansuri Bedil buda, zohiran asari tarçumaiholist. Bedil dar in asar az valodati xeş, davroni kūdakī, voqeahoi vafoti padar, ajjomi maktabxonī, hodisahoi tarki tahsil namudani xud naql karda, ba in mavzū'ho dar borai ustodonaş — şajx Kamol, Şohmuluk, Şohjakkai Ozod, Şohfozil, Şohqosimi Huvallohī, amak va taƣojaş Mirzo Qalandaru Mirzo Zarif tavaqquf namuda, dar borai har kadome az onho ma'lumot dodaast. «Cor unsur»-ro kalidi ma'rifati hama osoru afkori Bedil nomidaand. Muddati ta'lifi in asar 20 sol davom kardaast. Az muqaddima, xotima va 4 baxş (cahor unsur) iborat ast. Dar muqaddima ba'di hamdu na't oid ba maqsadi tahriri asar va mavzūi darbarkardai on suxan raftaast. Unsuri jakum: «Abçadi işti'oli şu'lai maqol va garmihoi suhbati arbobi fazlu kamol». Unsuri dujum: «Ravoihi şukuftagiji bahori olami mazmun va nasoimi fajzƣanoimi favoidi ma'lum». Unsuri sejum: «Tarovati şabnamistoni marotibi mansur va objoriji naxlistoni kajfijoti şuur». Unsuri corum: «Ƣuborfişoniji bisoti azvari açoib va zangzudoiji oinai nuquşi ƣaroib».

Osori Bedil dar şaklu uslubi murakkabu sarbasta va ƣajri ma'mulī bajon şudaast, ki ma'niji onro dark kardanu fahmidan candon oson nest. Pūşidagiji ma'no, pecidagiji bajon va murakkabiji uslub jake az xususijathoi osori Bedil meboşad. Şoir dar osoraş mas'alahoero matrah kardaast, ki be doştani donişhoi bunjodiji dinī, be omodagiji qablī fahmidani onho nomumkin ast. Ci tavre ki xudi ū megūjad:

Ma'niji balandi man fahmi tund mexohad,
Sajri fikram oson nest, kūhamu kutal doram.
                                        ***
Ƣunca şav, būji guli tarzi kalomam nozuk ast,
Be taammul nest mumkin, kas ba in oşno rasad.

Muşkilpisand budani uslubi Bedil dar zamoni xudaş e'tirof şuda bud. Dar aş'ori Bedil fikrho ba tavri amiq tasvir şuda, tarkiboti bade' bo mazmunhoi navu toza mavridi istifoda qaror giriftaand. Kalimaho tavre dar şe'r mavridi iste'mol qaror megirand, ki aql az açoiboti fikr dar hajrat memonad. Tarkibotu mazmunhoi nav dar aş'ori Bedil xele farovonand, ki onho ham az çihati ravonī va ham az çihati badeijat ba xonanda ta'siru zavqi badeī mebaxşand. Aş'ori ū, peş az hama, xususijati mazmunofarinī dorand. Agar ba cunin ibtikor, az jak taraf, qudratu iste'dodi xudododi ū musoidat karda boşad, az tarafi digar, istifodai tasvirhoi nodir va mahorati favqulodai istifoda az san'athoi badeī boisi barangextani e'çozi xonanda megardad. Dar ajni hol, ibhomoti muammogunai şe'r, ba qavli Şafeiji Kadkanī, xonandaro ba darku darjofti zaboni hunari şoir nokom meguzorad.

Xususijati digari aş'ori Bedil istifodai tamojulhoi badeī va irfonī meboşad, ki ham dar ƣazalho va ham dar masnavihoi ū ba muşohida merasad. Dar aş'ori şoir aksaran kalidi ma'niji bajthoro misrai dujum taşkil medihad va sozgoriju hamohangī dar şe'r ta'min megardad.

Be tu cun şam'e, ki afrūzand bar lavhi mazor,
Xok bar sar kardaemu bar sari mo otaş ast.
                                       *** Bo du olam orzu natvon harifi vasl şud,
Mo ba çoe xoru xas burdem, k-on ço otaş ast.
                                       *** Şoxi az gulbun çudo masrufi gulxan meşavad,
Zindagī bo dūston ajş astu tanho otaş ast.

Jake az xususijathoi digari aş'ori şoir istifoda az vaznhoi balandu xuşohang ast, ki xossi şe'rhoi arabī meboşad. Çaloliji Bandarī roçe' ba hamin mas'ala ta'kid karda, ki Bedil dar bahri komil va mutaqoribi maqbuzi aslam, ki bo ohangi ƣazalsaroī sozgorī nadorad, aş'ori xudro mesurud. Az in qabil xususijatho dar şe'ri ū tak-rori qofija dar ƣazal, radifhoi tūlonī, duşvor va hatto mukarrar, incunin istifoda az istilohoti omijona ba caşm merasad. Zabehullohi Safo dar borai sabki hindī va eçodijoti Bedil gufta, ki «dar asarhojaş andeşahoi irfonī va ƣinoī bo mazmunhoi pecidai şoirona, taşbehho, tarkibho, istiorai taxajjulī va tavahhumoti purdomana va xajolpardozihoi duru daroz ba ham omextaand va az in rohho kalome ba rangu nigorişi toza va komilan bade' faroham omadaast, ki ba kullī ba on ci dar devonhoi peşinijon mebinem, mutafovit ast. Bojad guft, ki şevae az şe'r, ki nazdi mo ba „sabki hindī“ ma'ruf ast, dar osori Bedil ba haddi muboliƣaomeze az tavsia rasidaast». Cunonci:

Muƶdai vasli tu şud ƣoratgari osoişam,
Xob dar caşmam hamon şiriniji afsona sūxt.
Vaz'i havvo hec bar devona ta'sire nakard,
Beştar in barqi ibrat xirmani farzona sūxt.
Doƣi dil şud rohnamoi kūhu homun lolaro,
Sar ba sahro mezanad, har kas mato'i xona sūxt...

Bedil dar intixobi iborati rangin, iroai ma'nī, muhtavoi bajon va bo ramz ifoda kardani hodisa bo istifoda az mazmunhoi duxūra ci dar matrah namudani masoili vobasta ba ilohijot, rijozijot, tabiijot va ci dar ibrozi aqidahoi tibbu nuçum, ta'rixi musiqī va ulumi zohir jadi bajzo doşt:

Bedil, aş'ori man az fahmi kason pūşida mond,
Cun iborat nozuk aftad, rangi mazmun meşavad.
                                        *** Buruni lafz mumkin nest sajri olami ma'nī,
Ba urjonī rasidam, to daruni pirahan raftam.

Ammo in uslub ixtiroi jak xudi Bedil nabuda, balki on ba an'anai uslubi Bobo Fiƣonī, Soib va digaron, ki dar adabijotşinosiji muosir bo «sabki hindī» ma'ruf ast, qarobati irsī dorad.

Aş'ori Bedil dar asrhoi 18-21 bajni ahli ilmu adabi toçik şuhrat jofta, muşkilbajonijaş mahfilhoi maxsusi bedilxonī ba vuçud ovard. Muşkiloti devoni ū dar tarzi rūjnavis kardani on ham ta'sir guzoştaast: kotibon devoni şoirro beştar bo xatti şikasta va gohe benuqta nusxabardorī kardaand. Tarzu uslubi şe'ri ū dar bajni şoironi in davrai toçik jak maktabi alohida ba vuçud ovard. Vale beştar pajravoni Bedil mohijati falsafiju andeşahoi irfoniji mazmuni içtimoiji ta'lifoti ūro dark nakarda, asosan şakli murakkabi aş'oraşro taqlid kardaand. Dar nimai dujumi sadai XIX Ahmadi Doniş mohijati haqiqiji eçodijoti B-ro dark karda, ba şogirdu pajravonaş afkori peşqadamonai ūro tarƣib namud. Muntaxabi devoni Bedil dar maktabhoi peş az zamoni şūravī ba sifati kitobi darsī ta'lim doda meşud. Adabijotşinosoni zamoni şūravī osori Bedilro «realizmi panteistī» guftaand, ammo osori ū dar mahfilho va doirahoi alohidai dinī to hol omūxta meşavand. Az mahfilhoi bedilxonī besavodoni bedildūst bahra megiriftand, hofizoni xalqī dar çaşnu marosimho ƣazalhoi dilnişini Bedilro mesarojand.

Bedil dar zamoni sohibistiqlol gardidani Toçikiston şuhrati haqiqī joft, mazmunhoi amiqi irfonī va diniji osori Bedil oşkor va dastrasi xonandagon gardid. Dar tahqiqi ahvol, osor va rūzgori Bedil xidmati ustod Sadririddin Ajnī, adibon va donişmandoni Toçikiston, Eron, Afƣoniston, Pokiston va Hinduston buzurg meboşad.

• Abdulqodiri Bedil. Osor. Ç. 1-7. D., 1993—2007;

کلیات بیدل. لکهنو، ۱۸۷۱؛

• کلیات بیدل. کانپور ۱۸۷۵؛
• کلیات بیدل بمبی. ۱۸۸۲؛
• کلیات. جلدهای ۴-۱. کابل، ۱۹۶۵-۱۹۶۱.

• Ajnī S. Mirzo Abdulqodiri Bedil. Stalinobod, 1954;
• Amirqulov S. Ahmadi Doniş va Mirzo Bedil // Mas'alahoi filologijai toçik. D., 1974;
• Rahimī B. Oşnoī bo Bedil. D., 2009;
• Sajid Nurulhaq Koviş. Insonşinoxtiji Bedil (iborat az du baxş), Olmon, 2010;
• Ajnī X. Bedil i ego poema «Irfon». Stalinabad, 1956;
• Muminov M. M. Filosofskie vzgljadы Bedilja. Taşkent, 1957;
• Bagoutdinov A. M. Ocerki po istoriji tadƶikskoj filosofii. Stalinobod, 1961;
• Guljamov M. "Şankara-Bedil-Şopengauer//Istorija filosofiji i sovremennostь. D., 1988;
• محمد رضا کدکنی، شاعر آینه ها، تهران، ۱۲۷۶؛
• آوازهای بیدل (تصحیح اکبر بیهدافرید)، تهران، ۱۳۷۴؛
• خلیل الله خلیلی، فیض قدس، کابل، ۱۳۳۴ هـ. ش

• Bedil / B. Rahimī, N. Sodiqova // Asos — Boz. — D. : SIEMT, 2013. — (Ensiklopedijai Milliji Toçik : [taxm. 25 ç.] / sarmuharrir N. Amirşohī ; 2011—2023, ç. 2). — ISBN 978-99947-33-52-4.