Alp, kūhhoi Alp (az keltī alp — kūhi baland; olmonī Alpen, faronsavī Alpes, italijavī Alpi) — silsilakūhi balandtarini Avrupoi Ƣarbī. Voqe' dar hududi Italija, Faronsa, Suis, Utriş, Olmon, Isluvenī va Lixtenştejn. Qullai balandtarinaş 4407 m (k. Monblan dar Alpi Sovūj). Daroziaş qarib 1200 km, baraş az 50 — 60 km (dar Ƣarb) to 240—260 km (dar Şarq), masohataş qarib 220 hazor km². Alp silsilai murakkabi qatorkūhho va massivhoest, ki az Bahri Ligurija to hamvoriji Dunaji Mijona va havzai darjoi Ven kamonşakl tūl kaşidaast. Dar hududi on vodihoi sabzu xurram voqeand. Aƣbahoi asosiji alp — Simplon, Sen-Gotard, Brenner, Sen-Bernari Kalon va Xurd, Mon-Seni. Vodiji amiqe, ki dar bajni kūlhoi Boden va Komo çojgir ast, alpro ba qismhoi ƣarbī va şarqī çudo mekunad. Alpi Şarqī (balandiaş to 4049 m, q. Bernina) nisbat ba Alpi Ƣarbī (Alpi faronsavī — italijaī — suisī) pasttar va faroxtar ast. Alp kūhhoi çavon buda, dar davrai cindorşaviji olpī ba vuçud omadaast. Relefi Alp vobasta ba soxti geologī xele gunogun ast. Dar taşakkuli relefi hozirai kūhho naqşi erozijae, ki az ta'siri ob va harakati pirjaxho ba vuçud omadaast, xele buzurg ast. Mintaqai markaziji balandtarini alp az çinshoi kristallī va metamorfiji qadim, mintaqahoi atrofi on az ohaksangu dolomitho, tahnişastahoi flişiju (būr, paleogen) mollasiji erai mezozoj va nisbatan çavontar tarkib joftaand. Pirjaxhoi nazdivodigī ba domanakūhho rasida, ba pajdoşaviji kūlhoi nazdialpī musoidat kardaand (Komo, Garda, Lago-Maçore, Ƶenev va Boden). Dar alpi Savojja cuqurtarin çarihoi karstiji rūi zamin — çariji Ƶan-Bernar, şaş çariji az 1000 m cuqurtari alpi Utriş, silsilai ƣorhoi Xjolloxi Suis (149 km, 3-jum dar çahon va 2-jum dar Avrupo) çojgirand. Alp az kandanihoi foidanok boj ast: konhoi ohan (dar Ertsberg, Alpi Avstrija), qūrƣoşimu ruh, mis (Insburi), angişt (Briansonne), piriti misdor va ƣajra Iqlimi alp kūhī, dar domanai kūhho — mū'tadil, dar qullaho — sard. Teƣaho bo barfhoi doimī va pirjaxho pūşida şudaand. Majdoni umumiji pirjaxho 4140 km². Borişi beştarin (to 4500 mm dar jak sol) dar qismi italijaviji alp muşohida meşavad. Dar nişebihoi qismi şimol va çanubiji alp sathi boriş ba 2000 — 3000 mm merasad. Dar vodī va xamihoi bajni kūhho, ki xususijati iqlimi kontinentī dorand, borişi solona kam ast (500—800 mm). Vobasta ba balandī qabati barf ham zijod şuda, to ba 7 — 8 merasad. Fasli bahor tarmafaroī muşohida meşavad. Alp — girehi asosiji gidrografiji Avrupo ast. Darjohoi az alp çorişavanda serob va serostona, manbai ƣaniji gidroenergetika buda, mansubi havzahoi Bahri Şimolī (darjoi Rejn bo Aare va digar şoxobhojaş), Bahri Sijoh (şoxobi rosti Dunaj — Iller, Lex, Inn, Ens, çarajoni boloiji Drava), bahrhoi Adriatika (darjohoi Adiçe, Po bo şoxobhoi capaş), Ligurija va xaliçi Lion (darjoi Rona bo şoxobhoi capaş) meboşand. Kūlhoi alpī, ki sarcaşmaaşon pirjaxhost, xele xuşmanzaraand: Ƶeneva (masohataş 581 km², kalontarin), Boden, Tun, Brients, Lago-Maçore, Komo, Lugano, Garda va ƣajra. Kūhhoi Alp az rūi landşaft ba mintaqahoi zerin taqsim meşavand: to balandiji 800 m — mahalhoi aholinişin, boƣu kiştzorho, makoni korxonahoi sanoatī, kişovarzī (parvarişi sabzavot, mevaho) va corvodorī, sohili kūlho — mahalhoi kurortī; balandiji 800—1800 m — beşahoi pahnbarg (bulut, şamşod) va sūzanbarg (koç, sanavbar va ƣajra), majdonhoi kişti ƣalla va ƣalladonagiho, xoçagihoi çangal, corvodorī; mintaqai subalpī (to balandiji 2300 m) — rustanihoi buttaī, marƣzori alafaş baland, carogohho, incunin kurorthoi balandkūh, pojgohhoi turistī; mintaqai balandkūhi alpī (2500 m va beştar) — az marƣzorhoi kamalaf to makoni barfhoi doimī va pirjaxho; mintaqai balandtarini nivalī — tanho ba'ze qismhoi Alp — qullahoi balandtarinro faro girifta, sarosar jaxiston va hajoti organikiaş noqis ast. Dar Alp az hajvonot ƣizol, gavazn, guroz, gurg, rūboh, gurbai vahşī, xaz, savsor, qoqum, sançob, rosu, xargūş; az parandagon cilmurƣ, durroç, carxresak, zoƣ, gunçişk, çalƣūzaxūrak va ƣajra vomexūrand. Dar kūhhoi Alp naqbhoi zijod kandaand.
| |
|---|
| Farhangho va donişnomaho | |
|---|
Dar fehristhoi kitobşinoxtī |
|---|
|
|
