Kanada

Kanada
Canada

Şior: «A Mari Usque Ad Mare "Az bahr ba bahr"»
Surudi millī: «[[Surudi milliji Kanada|O Canada ]]»
Rūzi istiqlolijat
Zaboni rasmī	anglisī, faronsavī
Pojtaxt	Ottava
Şahri kalontarin	Toronto, Ottava, Monreal, Vankuver, Edmonton
Idorai davlat
Naxustvazir	Çastin Trjudo
Masohat   • Hamagī   • Foizi ob.	2-um çoj dar çahon 9,984,670 km² 8.92 %
Aholī   • Hamagī (2022)   • Zicī	36-um çoj dar çahon 38 929 902[1] 3.2 nafar/km²
MMD   • Hamagī (2006)   • Ba sari aholī	11-um çoj dar çahon 0.99 mlrd. $ 25,816 $
Puli millī	Dollari Kanadī
Internet-Domen	.ca
Kodi telefon	+1
Soat	UTC -7
Imrūz qismi	{{{Imrūz}}}

Kanáda (angl. Canada [ˈkænədə] (itt.); fr. Canada [kanadɑ] (itt.)) — kişvar dar Amrikoi Şimolī, buzurgtarin mintaqa dar in qora va duvumin dar çahon. Bar asosi çam'ijat, 38-umin kişvari çahon (40 170 072 nafar dar 22 ijuli soli 2023). Ziciji aholī (4,2 nafar dar har 1 km²) jake az kamtarinho dar çahon ast. Pojtaxtaş — şahri Ottava. Şahrhoi buzurgtarin — Monreal, Toronto, Kalgari va Vankuver.

Dar Çanubu Ƣarb bo obhoi uqjonusi Orom, dar Şimol tavassuti Uqjonusi Jaxbastai Şimolī va dar Şarq bo obhoi Uqjonusi Atlantik faro girifta şudaast. Dar Çanub va Şimolu Ƣarb bo IMA hammarz buda, iqtisodaş ba in kişvar vobastagiji qavī dorad. Masohataş 9984,7 haz. km².

Taqvimi ma'mul: grigorianī. Çaşnhoi millī: 1 janv. – soli Nav, 15 fevr. – Rūzi parcami Kanada, 18 fevr. – Rūzi Meros, oxirin jakşanbei mohi maj – Çaşni malika Viktorija, 27 ijun – Rūzi surudi milliji Kanada, 1 ijul – Rūzi Kanada, 13 oktjabr – Rūzi Şukrguzorī, hamcunin çaşnhoi digar ba monandi Mavludi Iso, Pasxa, Rūzi Valentini Muqaddas, Rūzi Patriki Muqaddas va ƣajra taçlil meşavand. As'or – dollari Kanada.

Tibqi farzijaho az 30 to 12 hazor sol peş odamon az Osijo tavassuti gulūgohi Bering ubur namuda, dar hududi Kanada sokin şudaand. Qadimtarin osori bostonşinosī, ki dar Kanada joft şudaand, ta'rixi 11–8 hazorsola dorand. To hazorsolai 7 insonho dar hududi Kanada to marzhoi çanubī va şarqiji on, incunin dar çazirai Njufaundlend sokin şuda, nijogoni eskimosho dar şimolu ƣarb va qabilahoi hindu ba Çanubu Şarq ba samti kūlhoi Buzurg va sohilhoi Atlantik harakat karda dar on ço maskan giriftand. Hinduhoi Kanada ba gurūhhoi qabilaviji algonkin va atapask taalluq doşta, tarzi zindagiji qavmī-qabilavī doştand va şuƣli asosiaşon şikoru mohidorī va ahjonan kişovarzī niz bud. Buzurgtarin qabilahoi hindu: assinibojnho, atapaskho, kri (muzofothoi kununiji Alberta va Saskacevan), algonkinho, irokezho, guronho (Ontario, Kvebek), algonkinhoi şarqī, mikmakho, beotukho (sohilhoi Atlantik), nutka (sohilhoi uqjonusi Orom). Dar asrhoi 10–11 vikingho ba sohilhoi atlantikiji Kanada rasida, pas az gaştuguzor dar Labrador ba Çanub rafta, dar Vinland (ehtimol Şotlandijai Nav) maskan giriftand, ammo ba mustamlikasoziji kulli mintaqa napardoxtand. Adami robitai muntazami vikingho bo marokizi buzurgi normaniji Avrupo, incunin munosibati tezutundi onho bo aborigenho boisi tanazzuli mustamlikahoi amrikoijaşon dar asri 14 gardidaast.

Tahqiqi minba'diji zaminhoi Kanada az çonibi avrupoiho ba davrai Kaşfijoti buzurgi çuƣrofī rost meojad. Solhoi 1497–98 Ç. Kabot nom mardi itolijoie, ki dar xidmati şohi Anglija qaror doşt, ba sohilhoi Njufaundlend rasida, pas az tahqiqi sohilhoi Labrador va Şotlandijai Nav in sarzaminhoro mulki şohi Anglija Henrixi VII e'lon kard. Dovtalabiji xudro baroi zaminhoi savohili atlantikiji Kanada ispaniho va portugaliho niz ibroz doştand, ammo tahqiqoti munazzami zaminhoi Kanada-ro asosan faronsaviho ançom dodand. Ƶ. Kartje dar ravandi se ekspeditsija (1534, 1536–36, 1541–42) dar boloobi darjoi Lavrentijai Muqaddas to rustoi Xocelagai hindujon (nazdikihoi Monreali kununī) rasida, sanai 14.7.1534 hukumati şohi Faronsaro dar in zaminho e'lon kard. Kartje in mamlakatro dar pajravī ba istilohi hindiji «kanata» (rusto jo dehai xurd) Kanada nom guzoşt. Dar sanadhoi rasmiji faronsavī in kişvar «Faronsai Nav» (Nouvelle-France) nomida şudaast. Az mijonahoi asri 16 avrupoiho dar sohilhoi Njufaundlend ba mohigiriji doimī şuru' kardand. Solhoi 1576–78 bahrnavardi anglis M. Frobişer hududi şimolu şarqiji Kanada (Zaminhoi Baffin)-ro fath namud. Soli 1583 Anglija haqqi sohibijati xudro bar Njufaundlend e'lon namud, ki az çonibi Portugalija va Faronsa ba coliş kaşida şud.

Mustamlikasoziji munazzami hududi fathnamudai Kartje az çonibi faronsaviho dar asri 17 bo ekspeditsijahoi S. Şamplejn va E. Brjul (1603–15) va bunjodi naxustin şahrakhoi doimiji tiçoratī (faktorijaho)-i Port-Rojal dar Akadija (1605; Annapolisi kununī dar Şotlandijai Nav) va Kvebek (1608) oƣoz gardid. In ravand muxolifati Anglija va Faronsaro ba vuçud meovard. Dar natiçai çangi Anglija va Faronsa dar Avrupo duvvumī muddate (solhoi 1629–32) umuri mustamlikahoi kanadagiaşro az dast dod. Dar nimai avvali asri 17 fa'olijati şirkathoe, ki monopolijai tiçorati pūstro dar ixtijor doştand, boisi sur'at giriftani mustamlikasoziji zaminhoi Kanada gardid. Idorakuniji har mustamlika ba uhdai gubernatore bud, ki az çonibi şirkat ta'jin megardid; dar har kadom zaminhoi mustamlikaşuda nizomi senjorī (feodalī) çorī şud. Şumorai aholī niz afzuda, soli 1642 şumori muhoçirşudagon taqriban ba 200 nafar va soli 1663 ba 2,5 hazor nafar rasid.

Soli 1663 Faronsai Nav muzofoti şohgariji Faronsa e'lon şuda, dar barobari gubernator, ki idorakuniji mustamlikaro az nomi şoh amalī mekard, mansabi intendant (idorakuniji korhoi doxilī va ruşdi iqtisodī) ta'sis doda şud. Hamcunin, usquf (episkop) ma'muri kalisoi katolikī va korhoi tabliƣotī gardida, Şūroi Olī vazifahoi maqomoti maşvaratiro içro mekard. Nizomi navi ma'murī boisi jakbora zijod şudani aholī gardid: soli 1666 şumorai aholī taqriban ba 3,2 hazor va soli 1676 ba 8,5 hazor nafar rasida, cahorjaki aholī dar se şahr: Kvebek, Monreal va Trua-Rivjer sokin bud. Soli 1670 dar London Şirkati xaliçi Hudson ta'sis jofta, monopolijai azxudkuniji zaminhoi şimolu şarqi Kanada-ro ba dast ovard, ki dar paji in rūjdod mijoni Anglija va Faronsa ixtilofhoi nav sar zadand. Anglisho va hollandiho raqiboni faronsaviho – irokezho va guronhoro dastgirī mekardand. Dar çangi Anglija va Faronsa dar solhoi 1689–97 anglisho maƣlub şuda, çangi Irokez ham dar soli 1701 bo pirūziji faronsaviho ançom joft.

Dar ibtidoi asri 18 muhoçironi faronsavī dar çanubi Amrikoi Şimolī to rezişgohi darjoi Misisippi peş rafta, hukumati Faronsa soli 1700 hamai zaminhoi navro dar mustamlikai Luiziana muttahid namud va ba bunjodi qal'aho dar sar to sari darjo şuru' kard. In mustamlikai nav mone'i harakati mustamlikasozoni Amriko ba samti Ƣarb şuda, boisi şiddat giriftani nizo' mijoni Anglija va Faronsa gardid. Jake az sababhoi çangi Anglija va Faronsa baroi merosi Ispanija (1701–14) ham raqobat bar sari zaminhoi Amrikoi Şimolī bud. Tibqi sozişnomai Utrext dar soli 1713 Akadija va Njufaundlend ba ixtijori Britanija guzaşt. Ammo sozişnomai sulhi Axen dar soli 1748, ki çang bar sari merosi Avstrija (1740–48)-ro xotima baxşid, mas'alaro ba sudi jagon çonib hal nakard va marzho bo ta'jinoti peştara boqī mondand. Sol 1749 anglisho dar Şotlandijai Nav bandari Galifaksro bunjod kardand. Da'voi Anglija bar sari mustamlikahoi Faronsa dar Amrikoi Şimolī boisi oƣozi Çangi Haftsola (1756–63) mijoni in du kişvar gardid. Dar naxustin muhoriba, ki soli 1754 dar nazdikiji Fort-Kariljon rux dod, anglisho şikast xūrdand. Ammo 27.7.1758 garnizoni faronsaviji Luisburg dar qal'ai az lihozi strategī muhimi Şotlandijai Nav taslim şud. Soli 1759 anglisho Kvebekro niz fath karda, 9.9.1760 artişi faronsaviho Monrealro ham ba anglisho taslim namud. Sozişnomai sulhi Pariƶ (1763) hukumati Anglijaro dar zaminhoi fathşuda rasmijot baxşid. Ammo in sozişnoma bo in ki 70 hazor faronsaviji katoliki sokinoni Faronsavi Navro dar tobeijati anglisho qaror dod, baroi hukumati Anglija muşkiloti nav peş ovard. Hamcunin mas'alai marzhoi mustamlika va zaminhoi hinduho niz halnoşuda boqī mondand, ki boisi za'if şudani ta'siri Anglija bar mustamlikahojaş meşud. E'lomijai şohiji Georgi III az 7.10.1763 ba'ze az masoili mavçudro hal kard, az çumla: marzhoi zaminhoi hinduhoro (az kūhhoi Allegan to vodiji darjoi Misisippi) muajjan kard; Faronsai Nav qisme az zaminhojaşro az dast doda (navohiji Kūlhoi Buzurg, Labrador va çazirai Ioanni Muqaddas), Kvebek nomida şud; Akadija ba du mustamlika: Şotlandijai Nav va Nju-Bransuik taqsim karda şud; çazirai Ioanni Muqaddas maqomi mustamlikai alohidaro girifta, çazirai Şohzoda Eduard nomguzorī şud. Ma'murijati Britanijaro dar mustamlikaho general-gubernator namojandagī mekard, ki huquqi da'vat va parokanda kardani çalasahoi namojandagonro doşt. Şūrişi Pontiak (1763–65) va harakathoi gustarişjobanda baroi namojandagī dar mustamlikahoi amrikoī noustuvoriji hukumati anglishoro dar Amrikoi Şimolī sobit namud. Baroi nigoh doştani sadoqati nisbiji frankokanadagiho nisbat ba xud parlamenti Anglija sanadi Kvebek (1774)-ro qabul namuda, tibqi on nizomi seniorialiji zamindorī, ozodiji viçdon va huquqi graƶdaniji faronsaviro içozat dod. Çangi Amrikoi Şimolī baroi istiqlolijat (1775–83)-ro tanho sokinoni Şotlandijai Nav dastgirī karda, aholiji Kvebek va Nju-Bransuik xudro kanor giriftand. Sozişnomai sulhi Pariƶ dar soli 1783 zaminhoi Kanada-ro dar hajati imperijai Britanija nigoh doşt. Dar in davra aholiji Kanada az hisobi omadani muxolifini inqilob az digar mustamlikahoi amrikoī, ki qarib 100 hazor nafar budand, zijod şud. Soli 1791 parlament sanadi Konstitutsioniro qabul namud, ki tibqi on: 5 mulki mustamlikaşuda (Kvebek, Şotlandijai Nav, Nju-Bransuik, Njufaundlend va çazirai Şohzoda Eduard) dar hajati Amrikoi Şimoliji Britanija muttahid karda şudand; Kvebek ba Kanada-i Boloī (angliszabon) va Poinī (faronsavizabon) taqsim karda şud; dar har kadom mulkhoi mustamlikaşuda maçlishoi namojandagī va qonunguzorī ta'sis doda şudand. Soli 1812 çangi navi Anglija va Amriko sar zad, soli 1814 bo sulhi Gent va marzhoi betaƣjir ba ançom rasid, ammo moneaho baroi tiçorati ozodi Amriko va Kanada bardoşta şud. Solhoi 1837–38 dar Kanada Poinī Hizbi Vatandūston şūriş bardoşt, ki dar Kanada Boloī az çonibi U. L. Makkenzi puştibonī meşud. Vale şūriş bo quvvahoi musallahi mustamlikadoron paxş gardid. Soli 1838 lord Darem general-gubernator ta'jin şud. Soli 1840 bo peşnihodi Darem parlament Junion-pakt qabul namuda, dar asosi on har du qismi Kanada-ro ba jak muzofot tabdil dod. Dar barobari in, Darem prinsipi «hukumati mas'ul»-ro peşnihod namud, ki solhoi 1848–55 amalī gardid. Dar asosi prinsipi mazkur muzofot haqqi xudiidorakunī, doştani as'ori xud va ta'sisi ahzobi sijosiro pajdo kard. Parokandagiji mulkhoi mustamlikaşuda, ki tanho zohiran dar Amrikoi Şimoliji Britanija muttahid şuda budand, taraqqijoti doxiliji Kanada-ro bozmedoşt. Soli 1864 hukumati e'tilofi Buzurg taşkil şud, ki tamomi quvvahoi mu'tadili sijosiji Ontario va Kvebekro ba ham ovard va bad-in vosita gomhoi naxustin ba samti ittihod bardoşta şud.

Soli 1867 parlamenti Britanija Sanadro dar borai Amrikoi Şimoliji Britanija tasdiq namud, ki tibqi on cahor muzofot – Kvebek, Ontario, Şotlandijai Nav va Bransuik bo doştani haqqi muxtorijati komil dar sijosati doxilī federatsijai şartnomaviro taşkil kardand. Dominion haqqi taşkili parlamenti federaliji dupalatagiro sohib şud: Palatai Poinī (umumī) bo 180 a'zo har 5 sol 1 marotiba intixob meşud; palatai Boloī (Senat) bo 104 a'zo az çonibi sarvazir ta'jin megardid. Hukumat tanho az hisobi a'zoi parlament taşkil meşud metavonist bo izhori nobovariji palatai Poinī nisbat ba on sarnagun şavad. Hangomi ta'jin şudan ba mansab dovtalabon baroi sadoqat ba şohi Britanija savgand jod mekardand. Namojandai şoh dar sathi federalalī general-gubernator va dar sathi muzofotho lejtenant-gubernator bud. Ottava (Ontario) pojtaxti dominion şud. Mas'alaщoi itstisod, molija, andozhoi federalī, korhoi gumrukī, qonunguzoriji çinojatī va politsijai sijosī, xoçagiji çangal, bahrnavardī, mohidorī dar salohijati maqomoti federalī va korhoi vobasta ba maorif, tandurustī, hifzi içtimoī, bima, qonunguzoriji graƶdanī va hifzi huquqi şahrvandon, andozhoi muzofotī, istifodai zaxirahoi obiju zaminī va rohho dar ixtijori maqomoti mahallī bud. Sanad dar borai Amrikoi Şimoliji Britanija to soli 1982 amalan konstitutsijai Kanada ba hisob meraft.

Dar naxustin intixoboti umumī (18.9.1867) konservatorho (muhofizakoron) bo sarvariji Ç. Makdonald pirūz şudand. Soli 1868 hukumat zaminhoi Şirkati xaliçi Gudzonov (Hudson)-ro xarid. Dar zaminhoi mazkur hinduho va kanadagihoi faronsaviasli bo onho maxlut zindagī mekardand, ki biduni kafolati riojai huquqaşon namexostand ba federatsija hamroh şavand. Soli 1870 onho bo sarvariji L. Riel dar qal'ai Gerri hukumati muvaqqatiro ta'sis doda, talab kardand, ki ba zaminhoi onho maqomi muzofoti komilhuquq doda şavad. Hukumati markazī talabi onhoro paziruft va muzofoti Manitoba 15.7.1870 ba hajati federatsija hamroh şud. 20 7.1871 Kolumbijai Britanija ham maqomi muzofotro sohib şud va hamin tariq Kanada ba kişvari qudratmandi havzai uqjonusi Orom tabdil joft. Du sol qabl az in bunjodi rohi ohani uqjonusi Orom şuru' gardida bud, ki soli 1885 ba ançom rasid. 1.7.1873 çazirai Şohzoda Eduard ham ba hajati federatsija hamroh şud. Dar hamin sol hukumati konservatorhoro dar giriftani rişvahoi buzurg az sohibkoroni kanadagī va amrikoī ba ivazi imtijozhoi hukumatī muttaham şud va dar paji on Sarvazir ba iste'fo raft. Dar intixoboti ƣajrinavbatī (janvari 1874) hizbi Liberalī bo sarvariji A. Makkenzi pirūzī ba dast ovard va islohoti zaminro dar çazirai Şohzoda Eduard rohandozī kard. Ammo ba sababi nadoştani taçribai kofiji idorakunī dar intixoboti 1878-ro ba konservatoron boxt. Soli 1885 hinduho va faronsavitaboroni Saskacevan bo sarvariji L. Riel, ki az IMA omada bud, şūriş bardoştand. Nerūhoi federalī mohi maji soli 1885 şūrişro paxş karda, sarvari onro ba qatl rasondand. Dar intixoboti soli 1986 liberalho pirūz şudand va U. Lore sarvari hukumat intixob gardid. Dar 15 soli sarvaziriji Lore hudud Jukon ba hajati federatsija hamroh şuda (13.6.1898), Saskacevan va Alberta maqomi muzofotro sohib şudand (1.9.1905). Dar ibtidoi asri 20 ravandi azxudkuniji zaminho sur'at girifta, candin konhoi ma'danho tabiī kaşf şudand. Dar dahsolai avvali asri 20 mas'alai ta'sisi floti harbiji Kanada va tahti farmondehiji artişi Britanija qaror dodani on, incunin mas'alai istifodai quvvahoi musallahi Kanada dar çanghoi Anglija dar Afriqoi Çanubī ba mijon omad, ki anglokanadagiho az on çonibdorī va frankokanadagiho ba on muxolifat kardand. Hukumat maçbur şud ba çangi Afriqoi Çanubī faqat ixtijorijonro safarbar kunad. 4.8.1918 Britanija muqobili Olmon çang e'lon kard va bo in vosita Kanada ba çangi Jakumi çahonī kaşida şud. Talafoti Kanada az in çang 60 hazor nafar kuşta va 173 hazor nafar maçruhro taşkil dod. Soli 1919 Kanada sozişnomai sulhi Versalro imzo karda, uzvi Ligai Millatho şud. Tūli solhoi çang mijoni korgaron va sohiboni şirkatho moçaro sar zada, xislati ommavī girift. Baroi halli in muşkilī hukumat soli 1927 boçi gumrukiro baroi voridot kam karda, ba kogaron va xidmatcijoni az 70 sola bolo nafaqa ta'jin kard. E'lomijai soli 1926-i Balfur va qonuni soli 1931 Vestmer voqeijatro rasmijot baxşidand: hanūz az soli 1922 Kanada peşnihodi Britanijaro dar xususi barqaror kardani robita bo Turkija rad karda bud; soli 1924 Kanada bo IÇŞS robitahoi diplomatī ba roh mond (soli 1929 qat' şuda, soli 1942 barqaror va solhoi 1945–54 mutavaqqif şuda budand). Soli 1927 Kanada bo IMA robitai mustaqimi diplomatī barqaror kard. Az soli 1929 bo sababi kam şudani talabot ba ƣalladona va past şudani narxi on, ki mahsuloti asosiji sodirotī mahsub meşud, vaz'i iqtisodiji Kanada jakbora bad şuda, hazoron nafar bekor mondand. Hukumati tozaintixobi konservatorho bo sarvariji R. Bennet baroi bekoron urdugohho taşkil namuda, norasoihoi muzofothoro az buçeti federalī çubron kard. Incunin dar borai barqaror kardani xoçagihoi fermerī dar marƣzorho (prerijaho) qonunho qabul şuda, baroi tiçorat bo digar dominionhoi imperija sozişnomahoi Ottava (1932–34) tasvib şudand. Islohoti içtimoiji Bennet nufuzi hizbi ūro naafzud va bar'aks pas az cande az çonibi Dodgohi Oliji kişvar ƣajriqonunī donista şud. Dar intixoboti soli 1935 liberalho pirūz şuda, cand islohot rohandozī kardand. Az çumla, hissai davlatro dar iqtisod afzudand, ba şahrvandon içozat dodand, ki baroi hifzi manfiathoi xud ittihodijaho ta'sis dihand va urdugohho baroi korgaronro bahram dodand. Bo vuçudi in, iqtisodi Kanada, ki az vaz'i bozorhoi berunī vobasta bud, tamomi davrai solhoi 30-um vaz'i noguvor doşt. 9.9.1939 parlamenti Kanada dar borai e'loni çang bo Olmon e'lomija qabul kard va pas az jak rūz artişi in kişvar voridi çangi Dujumi çahonī (1939–45) şud. Nerūhoi harbiji Kanada dar muhoribai Depp (1942), ozodkuniji Italija va Sitsilija (1943), muhoribai Normandija (ijun-ijuli 1944) va berun kardani quvvahoi Olmon az Holland (1945) şirkat kardaand. Az 1 mln nafar sarbozoni Kanada dar çangi mazkur 42 hazor nafar kuşta va 54 hazor nafar maçrūh şudand. Soli 1945 Kanada uzvi SMM şud.

Soli 1947 parlamenti Kanada Sanadro dar borai şahrvandiji in kişvar qabul namuda va sarvari hamonvaqtai hukumat naxustin şahrvandi mamlakat şud. Soli 1948 King az sarvariji hukumat va rohbariji hizbi xud kanor raft va ba çoi ū L. Sen-Loran omad. 31.3.1949 Njufaundlend ba hajati federatsija doxil şud. Hangomi ta'sisi NATO (4.4.1949) Kanada jake az muassisoni in sozmon şud. Az ibtidoi solhoi 1950 iqtisodi Kanada ba marhalai navi ruşd qadam nihod. Korkardi konhoi toza kaşfşudai radij (Labrador), naft va gazi tabiī (Alberta) şuru' gardid. Soli 1962 muşaki amrikoī naxustin radifi sun'iji kanadagiro ba madori Zamin barovard. Muşkiloti asosiji doxiliji Kanada dar solhoi 1960–70 afzudani çudoixohī dar mijoni faronsavitaboroni Kvebek va ba talaboti zamoni nav çavobgū nabudani konstitutsijai mamlakat bud. Baroi in muşkilot hukumati libelarho bo sarvariji P. Trjudo sijosati duzaboniro dar sathi federalī e'lon doşta, vazorati ruşdi mintaqaviro ta'sis dod, ki mablaƣhoi asosiji on ba Kvebek ravona meşudand. Ammo çudoixohiji milliji ba'ze gurūhho mohi oktjabri soli 1970 ba terrorizmi oşkoro tabdil şud: Çabhai ozodixohi Kvebek noibi sarvaziri muzofot P. Laportro rabud. Ba Kvebek quvvahoi federalī vorid karda şudand, ammo naçot dodani asir mujassar naşud. Vale in amal şumorai çonibdoroni Çabhai ozodixohi Kvebekro kam kard, zero aksari sokinoni in muzofot, ki faronsavitabor budand, kuştorro rohi nodurusti muborizai sijosī medonistand. Soli 1970 sinnu soli intixobkunandagon az 21 ba 18 sola poin ovarda şud. Afzoişi narxi naft dar soli 1973 boisi sar zadani ixtilof mijoni hukumati federalī va hukumathoi muzofothoi Alberta va Saskacevan gardid. Hukumati markazī ba daromadhoi buzurgi şirkathoi naftī xiroç çorī karda, narxhoi doxiliji naftro zeri nazorati çiddī girift. In ixtilofho soli 1974 bo tavofuq hal şudand. Dar xudi hamon sol Agentiji taftişoti sarmojahoi xoriçī ta'sis doda şud, ki me'jori sarmojaguzorihoi xoriçiro dar iqtisodi Kanada nazorat mekard. Soli 1976 Kanada ba gurūhi 6 davlati mutaraqqī doxil gardid va bo in «Haftgonai buzurg» taşkil şud. Muşkiloti vobasta ba taqsimi salohijatho mijoni hukumati federalī va muzofotho pas az qabuli Sanadi Konstitutsioniji soli 1982 halli xudro joft. Sanadi mazkur vobastagiji Kanada-ro ba parlamenti Britanija dar mas'alai qonunguzorī barham doda, Sanadro dar borai Amrikoi Şimoliji Britanija, ki az soli 1867 inçonib qonuni asosiji mamlakat mahsub meşud, az e'tibor soqit kard. Hamzamon, hukumati liberalho dasturamali barnomai Milliji energetikiro (1980–85) tatbiq mekard, ki hadafi on nigoh doştani narxhoi doxiliji mahsuloti naftī va gazī, barham dodani imtijozhoi andozsuporī baroi şirkathoi naftugaziji faromillī, xaridorī kardani doroihoi xoriçiji sohai energetikiji iqtisod, fa'ol kardani korhoi tahqiqī-geologī, ruşdi sohai alternativiji energetika va sarfakori dar istifodai sūzişvorī va nerūi barq bud. Soli 1980 surudi milliji Kanada dar barobari nişon (1921) va parcami şohī (1965) hamcun ramzi davlatī tasdiq şud. Soli 1988 Kanada va IMA dar borai tiçorati ozod sozişnomaho imzo kardand, ki soli 1992 Sozişnomai Amrikoi Şimolī dar borai tiçorati ozod (NAFTA) onro ivaz namud. Az vaqt inçonib mijoni Kanada va IMA hamgiroiji qavī ba amal omada, to kunun idoma dorad. Hukumati liberaliji solhoi 1993–2006 tavonist muşkiloti norasoiji buçet va qarzi xoriçiro bartaraf namuda, bori garoni andozhoro kohiş dihad. Soli 1996 dar mas'alai zabonu farhang ba Kvebek salohijati maxsus doda şud. 1.4.1999 hududi Nunavut hamcun a'zoi 13-umi federatsija ba hajati Kanada doxil şud. Kanada dar amalijoti NATO dar Jugoslavija (1999) va Afƣoniston (2001) şirkat karda, az iştirok dar çangi IMA ba muqobili Iroq (2003) xuddorī namud. Ba'd az intixoboti soli 2006 hukumati konservativho bo sarvariji Stiven Xarper kvotahoro baroi muhoçiron jakbora ixtisor karda şarthoro baroi onho zijod kard. Cunin sijosat çomeai Kanada parokandagiro ba vuçud ovard: nafarone, ki ziddi masrafoti zijodi içtimoī baroi muhoçiron budand, az in sijoat puştibonī kardand, dar hole, ki muhoçiron va sokinoni şahrhoi buzurg az cunin sijosat rozī nabudand. Dar intixoboti soli 2015 liberalho bo rohbariji Çastin Trjudo ƣolib şuda, hukumatro sohib şudand.

Sarvazironi Kanada: Ç. Makdonald (ijuli 1867 – nojabri 1873; Hizbi Konservativī – HK); A. Makenzi (nojabri 1873 – oktjabri 1878; Hizbi Liberalī – HL); Ç. Makdonald (oktjabri 1878 – ijuni 1891; HK); E. Ebbot (ijuni 1891 – nojabri 1892; HK); D. Tompson (dekabri 1892 – dekabri 1894; HK); M. Bauel (dekabri 1894 – apreli 1896; HK); C Taper (maj – ijul 1896; HK); U Lore (ijuli 1896 – oktjabri 1911; HL); R. Borden (oktjabri 1911 – oktjabri 1917; HK); R. Borden (okbjabri 1917 – ijuli 1920; Hizbi Junionistī); A. Mejgen (ijuli 1920 – dekabri 1921; HK); U. King (dekabri 1921 – ijuni 1926; HL); A. Mejgen (ijuni – sentjabri 1926; HK); U King (sentjabri 1926 – avgusti 1930; HL); Bennet (avgusti 1930 – oktjabri 1935; HK); U Knig (oktjabri 1935 –nojabri 1948; HL); L. Sen-Loran nojabri 1948 – ijuni 1957; HL; Ç. Difenbejker (ijuni 1957 – apreli 1963; Hizbi taraqqixohi konservativī– HTK); L. Pirson (apreli 1963–apreli 1968; HL); P. Trjudo (apreli 1968– ijuni 1979; HL); Ç. Klark (ijuni 1979–marti 1980; HTK); P. Trjudo (marti 1980–ijuni 1984; HL); Ç. Terner (ijun – sentjabri 1984; HL); B. Malruni (sentjabri 1984 – ijuni 1993; HTK); Kanada Kempbell (ijun – nojabri 1993; HTK); Ƶ. Kreten (nojabri 1993 – dekabri 2003; HL); P. Martin (dekabri 2003 – fevrali 2006; HL); S. Xarper (fevrali 2006 – 2015; HK); Ç. Trjudo (az 4.11.2015).

Soxti davlatī. Kanada davlati federativiji doroi şakli idorakuniji monarxijai konstitutsionī meboşad. Uzvi Ittihodi kişvarhoi muştarakulmanofei Britonijo. Asoshoi huquqiji idorakuniji davlat dar maçmui sanadhoi konstitutsionī, qonunhoi Britanija va amsoli onho taçassum joftaand. Rasman sarvari davlat şohi Britonijo buda, namojandai malikai Britonijo – general-gubernator  bo peşnihodi sarvazir az çonibi şohi Britonijo ta'jin meşavad.

Hokimijati qonunguzor tavassuti şoh va parlamenti dupalatagī (poinī – Palatai (maçlis)-i umumī, ki vakiloni on tariqi intixoboti umumī ba muhlati 5 sol intixob meşavand; boloī – Senat, ki a'zoi on bo peşnihodi sarvazir az çonibi general-gubernator ta'jin meşavand va to sinni 75 solagī fa'olijat mekunand) amalī meşavad.

Hokimijati içroi mutaalliq ba şoh ast va bo sarvariji sarvazir tavassuti hukumat amalī karda meşavad. Hukumat nazdi Palatai umumī mas'ul ast va dar surati izhori nobovarī az çonibi Palata nisbat ba fa'olijati hukumat on bojad iste'fo dihad.

Kanada uzvi cunin sozmonhoi çahonī ast: SMM (1945), XBA (1945), BBTR (1045), NATO (1949), SAHA (1973), ATES (1989), SKA (1990), SUT (1995) va ƣajra. Kanada bo Çumhuriji Toçikiston az 1 janvari 1992 ravobiti diplomatī dorad. Qarorgohi safiri favqulodda va muxtori Kanada dar Çumhuriji Toçikiston dar şahri Almaatoi Çumhuriji Qazoqiston voqe' meboşad. Hamkoriji Toçikiston bo Kanada tariqi Agentiji ruşdi bajnalmilaliji Kanada (CIDA) dar cahorcūbi barnomahoi sohai istehsoloti kişovarzī, tandurustī va maorif bar roh monda şudaast. Hamcunin, Kanada dar omodasoziji kadrhoi sohai harbī, bezarargardoniji minaho va peşgiriji mubodilai ƣajriqonuniji mavodi muxaddir ba Toçikiston kumak kardaast. Haçmi tiçorati duçoniba bajni Çumhuriji Toçikiston va Kanada dar soli 2013 ba 1756.5 hazor dollari ŞMA rasid, ki az on sodirot 4.8 hazor dollar va voridot 1751.7 hazor dollarro taşkil dod.

Hizbhoi sijosī. Kanada 19 hizbi sijosī dorad, ki 5 adadi onho dar parlament namojanda dorand: hizbi konservativī (ta'sisaş solhoi 1880); hizbi liberalī (1872 ); hizbi navi demokratī (1961); hizbi sabz (1983) va bloki Kvebek (1991). Soli 1942 hizbi konservativī ba hizbi taraqqixohi konservativī tabdil şuda, pas az muttahid şudan bo ittihodi islohotxohi Kanada hizbi navi konservativī taşkil şud (2003). Bloki Kvebek manfiathoi faronsavitaboroni kişvarro dar sathi federalī himoja mekunad. Nerūhoi sotsial-demokratiro hizbi navi demokratī namojandagī mekunad. Hizbhoi digare ham fa'olijat dorand, ki dar parlament namojanda nadorand. Az çumla, hizbi Kommunistiji Kanada (ta'sisaş soli 1921); hizbi Marksistī-Leninī (1970); hizbi Libertarianī (1975); hizbi merosi masehī (1987); hizbi Amal (1997); hizbi taraqqixohi Kanada (2004); Naxustin hizbi xalqiji Kanada (2004); hizbi bloki Ƣarbī (2005) va ƣ.

Az lihozi ma'murī ba 10 muzofot va 3 qalamrav taqsim meşavad

Tabiat. Relef, soxti geologī va zaxirahoi tabiī. Xatti sohilī dar Şimol va Şarq bisjor nohamvor buda, candin xaliçi kalon, nimçaziraho va obdara (fiord)-ho dorad, ki nimçazirahoi Butija, Melvill, xaliçi Hudson, nimçazirahoi Labrador va Ungava, xaliçi Sent-Lourens (Lavrenti Muqaddas), nimçazirai Şotlandijai Nav, çazirahoi Njufaundlend, Kejp-Breton, Prins-Eduard, Antikosti va ƣajra az çumlai onho meboşand. Sohilhoi Ƣarbī baland va duşvorras buda, tavassuti obdaraho taqsim şudaast. Qad-qadi sohil çazirahoi zijode voqe' gardidaand. Ba ƣajr az qismate, ki dar qit'a voqe' meboşad, hududi Kanada hamcunin Galaçazirahoi Arktikiji Kanadaro niz faro megirad, ki candin gulūgohu xaliç dorad. 75 % qalamravi kişvarro hamvorī va puştakūhho faro girifta, kūhho asosan dar qismi ƣarbiji kişvar va dar Şimolu Şarqi Galaçazirahoi Arktikiji Kanada voqe' meboşand. Dar Çanub va Çanubu Ƣarb hamvorihoi Markazī, dar ƣarbi on puştakūhhoi Hamvorihoi Buzurg va dar Şimolu Ƣarb pastiji Makkenzi qaror dorand. Dar Şimoli darjoi Sent-Lourens pahnkūhhoi Lourent (Lavrentija) voqeand. Dar Ƣarb az Şimol ba Çanub dar muvoziji qatorkūhhoi Sohilī va kūhhoi Sangī kūhhoi Kordiler tūl kaşidaand, ki balandtarin qullai mamlakat (5951m) dar onho voqe' meboşad. Dar Şimolu Ƣarb kūhhoi Makkenzi va dar Çanubu Şarq şoxahoi kūhhoi Apalaci mavqe' dorand.

Aksari hududi mamlakat dar platformai qadimiji Amrikoi Şimolī voqe' ast, ki dar Ƣarb bo sistemai cindori intihoi davrai mezozoj-ibtidoi kajnozojiji Kordiler va dar Şarq tavassuti sistemai cindori kaledonī-gersiniji Apalacho mahdud şudaast.

Kanada zaxirai buzurgi ma'danho va mahsuloti xom dorad, ki metavonad talaboti doxiliji kişvarro qone' namojad va hamzamon imkon medihad, ki asbest, ruh, nikel, surb, ohan, mis, nuqra, neft, gaz va ƣajra ba miqdori zijod ba kişrhoi digar furūxta şavand. Kanada vobasta ba miqdori zaxirahoi ma'danhoi ohan, nikel, titan va namakhoi kalij dar qit'ai Amrikoi Şimolī maqomi avval va vobasta ba zaxirahoi volfram va ruh pas az Cin va Avstralija dar çahon maqomi duvvumro megirad. Tibqi omori sobitşuda Kanada az rūi doroiji zaxirahoi naftu gaz pas az Arabistoni Saudī dar çahon çoi duvvumro sohib ast.

Iqlim. Bo sababi masohati buzurg az Ƣarb ba Şarq va xususijathoi relef iqlimi Kanada bisjor gunogun ast. Dar Şimol – arktikī va subarktikī (damoi solona –5–10^° S buda, aksarai hududi on dar davomi sol barfpūş ast); dar çanubtari in hudud asosan iqlim mu'tadil va kontinentalī (zimistoni qahratun, tobistoni xuşk va xele garm; dar nişebihoi ƣarbiji kūhhoi Kordiler mu'tadili bahrī (zimistoni narmi boronī va tobistoni serun); dar sohilhoi Atlantik va çazirai Njufaundlend iqlimi mu'tadili borutubat (zimistoni narm, tobistoni nisbatan garm, tumanhoi mudovim) hukmfarmost. Harorati mijonai mohi janvar dar Şimol –30–35 °S, dar navohiji doxiliji Çanub –20°S, dar çazirai Faundlend –5–10 °S, dar sohilhoi ƣarbī +1–4 °S meboşad. Harorati mijonai mohi ijul az +3–5 °S dar Şimol to +20°S dar Çanub merasad. Pasttarin harorat –60 °S dar boloobi darjoi Jukon ba qajd girifta şudaast. Dar sohilhoi ƣarbī miqdori borişot nisbatan zijod (solona 2400–2700 mm, dar çazirai Vankuver to 5000 mm), buda, dar nohijahoi doxilī to 250–500 mm, dar Şimol kamtar az 150 mm va dar sohilhoi Atlantik 1000–1400 mm-ro taşkil medihad. Iqlimi sohilhoi uqjonusi Orom tahti ta'siri çarajonhoi garmi uqjonusī qaror girifta, havoi on namiji beştar dorad. Qismati Şimolu Şarq va Şarq boşad zeri ta'siri çarajoni sardi Labrador ast va zimiston in hududro muddati tūlonī barf pūşondaast.

Obhoi doxilī. Aksari darjohoi Kanada ba havzai uqjonusi Atlantik va Jaxbastai Şimolī taalluq doşta, qismi kamtari onho ba uqjonusi Orom merezand. Darjoi Lavrentijai Muqaddas dar Şarq, ki 3057 km tūl va candin şoxobho (Ottava, Saginej, Sen-Moris, Manikuagan va ƣ.) dorad, qobili kiştigardī ast. In darjo havzai kūlhoi Buzurgro bo uqjonusi Atlantik mepajvandad. Dar markaz darjoi Saskacevan ba kūli Vinnipeg rexta, az on ço darjoi Nelson ibtido megirad va ba xaliçi Hudson merezad. Daroztarin darjoi Kanada – Makkenzi, ki 5472 km tūl mekaşad, az kūli Buzurgi Slejvi oƣoz şuda, ba uqjonusi Jaxbastai Şimolī merezad. Darjoi Frejzer va du darjoi digare, ki qisman az hududi Kanada meguzarand – Jukon va Kolumbija ba uqjonusi Orom merezand. Manbai asosiji darjoho barfu boron ast. Damişi darjoho dar hamvoriho dar oxiri bahor va dar kūhhoi Kordiler dar fasli tobiston ba amal meojad. Ba ƣajr az Çanub darjoho muddati 5–9 moh jax mebandand. Dar ba'ze qit'ahoi hamvoriho darjoho qobili kiştigardiand. Dar darjohoi kūhistonī zaxirahoi buzurgi gidroenergetikī mavçudand. Kanada az lihozi doştani kūlho dar çahon maqomi namojonro megirad. Dar marz bo IMA kūlhoi Buzurg (qisme az akvatorija ba IMA taalluq dorad) – Ontario, Eri, Guron, Boloī voqeand, ki tavassuti darjohoi xurd ba ham pajvasta, havzai buzurgi masohataş beştar az 240 hazor km²-ro taşkil medihand. Kūlhoi nisbatan xurd dar hududi Sipari Kanada çojgirand. Dar marz bo IMA şarşarai buzurgi Niagara qaror dorad. Dar Şimol jaxbandiji doimī masohati zijoda az 195 hazor km²-ro faro megirad. Pirjaxho ham dar kūhhoi ƣarbi mamlakat va ham dar Galaçazirahoi Arktikiji Kanada (146,5 hazor km²) mavçudand.

Xok va rustaniho. Dar hamvoriho xosijati mintaqavī doştani qabati xokī-gijohī daqiqan vozeh buda, bo nazdikşavī ba kūhhoi sangī submeridionalī va dar kūhho kūhistonī meşavad. Dar Şimoli Galaçazirahoi Arktikiji Kanada qabati xokī-gijohī mutaalliq ba bijoboni arktikī meşavad. Kanorhoi şimoliji qismati materikiji kişvar va aksari hududi Galaçazirahoi Arktikiro tundrae faro giriftaast, ki to daruntari Çanub qad-qadi sohilhoi ƣarbiji xaliçi Hudson va nimçazirai Labrador tūl mekaşad. Dar in ço xalançī, ƣeşa, tūsi majda va bed merūjand. Xoki in ço tundragī va torfī-gleī ast. Çanubtar qit'ahoi tundraçangal va mintaqahoi tajga bo xoki xokistarrangi botloqī voqeand. Dar Çanubu Şarqi on çangalhoi daraxtoni suzanbargi barghojaşon pahn bo xoki xokistariji cimdor çojgirand. Maxsusan çangalhoi navohiji kūlhoi Buzurg xele gunogun buda, dar hududi on koçi safed, larg (norun)-i amrikoī, tsugai kanadagī, bulut, şohbulut, buk va ƣajra merūjand. Dar sohilhoi uqjonusi Orom çangalhoi daraxtori sūzanbarg qaror doşta, dar muzofothoi labibahriji sohili Atlantik çangalhoi doroi sanavbari balasondor, koçhoi sijohu surx, çalƣūza, koçi bargrezi amrikoī va tūsi zard merūjand. Dar Çanub va Çanubu Ƣarb, az ƣarbi kūli Vinnipeg to domanai kūhhoi Sangī (Roki) çangaldaştu daştho voqeand, ki dar aksari hududi onho gandum korida meşavad. Dar pahnkūhhoi Lavrentija va pastihoi Makkenzi botloqhoi zijode çojgirand. Çangalho sejaki hududi mamlakatro faro girifta, dar çangalhoi sanoatī zaxirai cūb 22 mlrd³-ro taşkil medihad.

Olami hajvonot. Dar tundra gavazni şimoliji karibu, govmeş, gurgi tundragī, xargūşi safed, lemming, bumi safed, kabk va xirsi safed (dar sohilhoi şimolī va Galaçazirahoi Arktikiji Kanada); dar tajga – şohgavazni amrikoī, bizon, xirs (xokistarrang, sijoh va malla), gurg, rūboh, silovsini kanadagī, rosomaxa, savsori kanadagī, kunduz, xargūş, sançob (surx va xokistarrang), ezorsurxaki amrikoī, titavi marƣzorī, rjabcik; dar çangalhoi suzanbargoni pahnbarg – gavazni virginī, gavazni vapiti, suƣur, xargūş, enot, rezacorpoi surx; dar daştho – rūboh, qaşqaldoq, sagi daştī, xazi daştī, jurmon, kūrmuş; dar gūhhoi Kordiler – gūsfandi kūhī, buzi barfī, xirsi grizli va puma zindagī mekunand. Hamcunin şumorai zijodi parandahoi şikorī va lonaguzor dar Kanada sukunat doşta, dar obhoi şirini in kişvar şumorai mohī zijod ast.

Mas'alahoi ekologī. Sol ba sol fişori insonī ba landşafthoi tabiī dar holi afzoiş ast, xossatan dar Çanubi kişvar. Vaz'i ekologī beştar az hama dar hamvorihoi nimçazirai Ontario va dar vodiji darjoi Lavrentijai Muqaddas, ki qarib nisfi aholiji Kanada dar on sokinand va şahrhoi buzurgu markazhoi sanoatiji kişvar dar on ço voqeand, noguvor ast. Dar in nohija daraxton burida şuda, ba çoi çangalhoi nestşuda kiştzoru soxtmonho bunjod karda meşavand. Az hisobi boronhoi kislotadore, ki az navohiji şarqiji IMA meojand, iflosşaviji atmosfera, xok va obho ba amal omada, boisi tanazzuli ixtiofaunai kūlhoi Buzurg, kamşaviji populjatsijai hajvonoti nazdiobī va nestşaviji ba'ze parandaho şudaast. Dar havzai Arktikiji kişvar dar natiçai azxudkuniji konhoi istixroçi naft va ba obi bahrho partoftani partovhoi mahsuloti naftī xatari buzurgi ekologiro ba mijon ovardaast. Muşkili asosiji ekologī dar tajgaho va kūhhoi Kordiler nestşaviji majdonhoi çangalzor meboşad, ki sababi on omoda kardani mahsuloti cūbī meboşad. Fişori insonī ba manotiqi daştī niz xele buzurg ast. Zero dar daştho 60% kiştzorho, 80% carogohho, incunin şahrhoi buzurg va rohhoi naqlijotī çojgirand. Baroi in manotiq xatari buzurg erozijai xok va kamşaviji hosilnokiji zamin ba hisob meravad.

Mintaqahoi tabiiji maxsus hifzşavanda. Mamnu'gohho va boƣhoi milliji (hamagī 37 adad) 730 hazor km² (7% masohati mamlakat)-ro taşkil medihand. Az mijoni onho boƣi milliji Naxanni (1978), boƣi muzofotiji Dajnosor (1979), çazirai Entoni (1981), boƣi milliji Vud-Baffalo (1983), boƣhoi kūhhoi Sangiji Kanada (1984, 1990), boƣi milliji Gros-Morn (1987), boƣi muzofotiji Miguaşa; incunin boƣu mamnu'gohhoi qisman dar hududi IMA qarordoşta: Kluejn, Vrangeljai Iljai Muqaddas, Glejşer-Bej, Tatşenşini-Alsek (1979, 1992, 1994), Boƣi Bajnalmilaliji Sulh Uoterton-Lejks – (1995) ba fehristi merosi çahoniji JuNESKO doxil şudaand.

Aholī. 90% holī dar Çanub, dar pahnoi 150-200 km xatti marzī bo IMA iqomat dorad. Kanada kişvari muhoçiron ast. Dar asrhoi 19–20 muhoçirat manbai asosiji afzoişi aholī bud. Davomi solhoi 1901–2001 aholiji Kanada az 5,4 mln ba 30 mln rasid. Aholiji Kanada-ro asosan anglokanadagiho va frankokanadagiho taşkil medodand. Ammo dar tūli asri 20 şumorai in du qavmijat to haddi nazarras (anglokanadagiho az 60% to 28%; frankokanadagiho az 31% to 23%) kam şuda, şumorai digar qavmu millatho az hisobi muhoçiron afzoiş joft. Frankokanadagiho asosan dar Kvebek zindagī mekunand, ammo dar digar muzofotho az lihozi şumora anglokanadagiho bartarī dorand. Hamcunin, irlandiho (12%), olmoniho (9%) itolijoiho (4%), poljakho (4%), ukrainiho (3%), skandinaviho, rusho va jahudiho dar in kişvar sukunat dorand. Tūli dahsolahoi oxir şumorai muhoçiron az hisobi mardumoni osijoī va Amrikoi Lotinī afzudaast. Hinduho, ki 2% aholiro taşkil medihand, dar rezervatsijahoi Çanubi kişvar zindagī mekunand. Dar qismati Şimol şumorai kami inuitho (eskimosho; 31 hazor nafar) iqomat dorand. Kanada du zaboni davlatī dorad: anglisī va faronsavī. 17% sokinoni kişvar bo hardu zabon, 67% faqat bo anglisī va 14% tanho bo faronsavī guftugū mekunand. 46% aholiji Kanada katolik, 36% protestantho va boqimonda pajravoni digar adjon meboşand. Tavalludnokī 10,8‰, miqdori favt 7,8‰, afzoişi tabiī 3‰ (2007) – az mijoni solhoi 1970 dar paji kamşaviji tavallud rū ba kohiş ovard. Nişondodi favti kūdakon ba sari 1000 nafar zinda tavalludşudagon ba 4,6 barobar ast. Davomnokiji mijonai umr 80,3 (az mardon 76,9 va az zanon 83,3) solro taşkil doda, dar çahon jake az balandtarin nişondod ast. Soxtori sinnusoliji aholī: 0–14 sola – 17,3%, 15–64 sola – 69,2%, az 65 sola bolo 13,5%. Ba hisobi mijona ba har 100 nafar zan 98 mard rost meojad. Ziciji mijonai aholī ba har km² 3 nafarro taşkil medihad. Beştar az 80% aholī dar şahrho iqomat dorand. Şahrhoi buzurgtarin va şumorai aholiji onho tibqi omori soli 2008 (hazor nafar): Tronto – 6324,5; Monreal – 3763,7; Vankver – 2254,4; Ottava – 1152,7; Kalgari – 1140,9. Soxtori şuƣli aholī: sohai xidmatrasonī (ba şumuli naqlijot va aloqa) 76%, sanoat, 16%, soxtmon 6%, kişovarzī 2%. Sathi bekorī 5,9% (2007).

Kanada dar qatori kişvarhoi peşraftai safi avvali dunjo qaror doşta, iqtisodi xub ruşdkarda dorad. Aholiaş asosan dar qismati çanubi mamlakat sukunat doşta, mintaqahoi azxudnaşuda jo kam azxudşuda bisjor dorad. In mamlakat doroi zaxirahoi buzurgi naft, gazi tabiī, ma'dani ohan, filizzoti ranga va qimatbaho, uran, angiştsang, namakhoi kalij, asbest va cūb meboşad. Az in rū pojgohi muhimi aşjoi xom baroi bozori çahonī, az çumla baroi IMA ba hisob meravad. 10% masohati çangalhoi çahon ba Kanada taalluq doşta, in kişvar az lihozi zaxirai cūb dar dunjo çoi 3-jum va az lihozi haçmi on bar sari aholī çoi 1-umro megirad.

MMD (tibqi tanosubi qobilijati xaridorī (TQX)) 1518 trln doll. Soxtori MMD monandi kişvarhoi peşraftai sanoatī ast: 71% MMD dar sohai xidmatrasonī, 26% dar sanoat va 3% dar kişovarzī tavlid meşavad. Afzoişi MMD 2,5% (2014). Sohahoi asosiji iqtisod: sanoati istixroçi ma'dan, energetika, metallurgijai ranga, moşinsozī, sanoati çangal va korkardi cūb, sanoati ximija va ximijai naftī va kişovarzī. Kanada ta'minkunandai asosiji aşjoi xomi IMA va hamzamon iste'molgari asosiji mahsuloti in kişvar ast. Kanada az soli 1994 uzvi Sozişnomai Amriko dar borai tiçorati ozod (NAFTA) ast.

Sanoat. Sohai istixroç asosan ba sodirot nigaronida şuda, to 80% mahsuloti istixroçşuda ba beruni mamlakat sodirot meşavad. Kanada talaboti doxili xudro ba zaxirahoi energetikī purra qone' mekunad. Haçmi istixroçi naft dar Kanada soli 2016 ba 218 mln tonna va haçmi gazi tabiī ba 174 mlrd³ barobar bud. Mintaqai asosiji istixroçi naftu gaz Alberta ast, ki 70% naft va 80% gazi tabiī az on ço girifta meşavad. Dar ibtidoi asri 21 Kanada istixroçi naftu gazro dar tunukobahoi uqjonusi Atlantik şuru' kardaast.

Az lihozi tavlidi nerūi barq (663000 GVt.s, 2016) Kanada ba qatori dah kişvari peşsafi çahon doxil buda, az lihozi tavlidi barqi obī (62%) maqomi avvalro sohib ast.

Jake az sohahoi muhimi sanoat korkardi filizzot ast, ki aşjoi xomi on asosan az xudi kişvar girifta meşavad va pas az korkard ba beruni mamlakat sodirot meşavad.

Sanoati moşinsozī asosan ba istehsoli texnikai fazoī-kajhonī, moşinhoi xoçagidorī, qismhoi ehtijoti tajjora va qatoraho, taçhizoti energetikī va dastgohu lavozimoti sohahoi istixroçi ma'danu korkardi cūb nigaronida şudaast.

Sanoati elektronī istehsoli rojonaho (kompjuterho) taçhizoti telekomunikatsionī va digar texnikai koriro dar bar megirad. Kiştisozī va ta'miri kiştiho niz xele ruşd kardaast. Sanoati ximija va ximijai naftī ham ruşdi nazarras doşta, asosan istehsoli moddahoi organikiro dar bar megirad. Sohai dorusozī ham peşrafta ast. Korkardi cūb xub taraqqī karda, az aşjoi xomi doxilī tamomi mahsuloti cūbī va koƣazu daftar omoda karda meşavad. Şirkathoi maxsus ba istehsoli mahsuloti nassoçī va pojafzorho maşƣuland. Sanoati xūrokvorī asosan ba istehsol va korkardi mahsuloti xudī (gūşt, şir, ƣalladona, mohī) nigaronida şudaast.

Xoçagiji qişloq asosan kişti ƣalladona va corvodoriro faro megirad. Makoni asosiji ruşdi sohahoi mazkur manotiqi daştī va atrofi kūlho meboşad. Kanada 16% gandumi tamomi çahonro istehsol mekunad va az lihozi sodiroti on dar dunjo çoi 3-jumro megirad. Dar daşthoi Buzurgi çanubi mamlakat dar barobari gandum, çuvorimakka, oftobparast, tamoku, angur va parvarişi corvoi xurd ham roiç ast. Dar şimoli kişvar parvarişi gavaznu digar hajvonoti şimolī va korkardi pūst niz ma'mul ast. Dar mintaqahoi nazdisohilī va kūlu darjoho mohidorī ham ruşd kardaast.

Naqlijot. Bo sababi masofahoi tūlonī naqlijothoi rohi ohan, avtomobilī, bahrī va lūlahoi intiqolī dar iqtisodi Kanada naqşi muhim dorand. Az solhoi 1990 sohahoi naqlijoti havoī, bahrī va rohi ohan, qisman xususī şuda, tanzimi davlatiji onho kamtar şud. Daroziji rohhoi ohani Kanada 49422 km (2017), rohhoi avtomobilī 1042 hazor km (2011), ki 497 hazor km-i on mumfarş va 17 hazor km rohhoi buzurg (avtostrada); tūli umumiji rohhoi obiji doxilī 631 km va xatrhoi intiqoli naftu mahsuloti naftī 23654 km va gazī 74980 km-ro taşkil medihand. Rohhoi asosiji xuşkī az Şotlandijai Nav va Kvebek tavassuti Ontario va Hamvorihoi Buzurg guzaşta, to bandarhoi bahriji Kolumbijai Britanija merasad. Dar çanubu şarqi kişvar naqlijoti obiji doxilī (darjoi Lavrentijai Muqaddas, kūlhoi Buzurg; 3769 km) naqşi xele muhim dorad. Furūdgohhoi bajnalmilaliji Kanada: Monreal (Dorval), Toronto (Pirson), Vankuver, Galifaks, Kalgari.

Robitahoi iqtisodiji xoriçī. Az lihozi taboduli tiçorati xoriçī Kanada ba qatori dah kişvari peşsafi dunjo doxil meşavad. Mahsuloti asosiji sodirotī: avtomobilho, tajjoraho, taçhizoti telekomunikatsionī, mahsuloti ximijavī, cūb, koƣaz, naft va mahsuloti naftī, gazi tabī, barq, aljuminij, nikel, namakhoi kalij va gandum. Şarikoni asosiji Kanada vobasta ba sodirot IMA (85%), Cin, Meksika, Çopon, Britanija va Norvegija meboşand. Mahsuloti asosiji voridotī: aşjo baroi moşinsozī, molhoi iste'molī, mahsulot baroi sanoati ximijavī, korkardi filizzot, xoçagiji qişloq va mohidorī. Şarikoni asosī vobasta ba voridot: IMA, Cin, Meksika va Çopon meboşand.

Dar sohai xidmatrasoniji iqtisodi Kanada xidmatrasonihoi tafrehī naqşi muhim dorand. Tibqi omorho soli 2012 16 mln nafar sajjoh az Kanada didan kardaand va az in kor 17,4 mlrd dollari IMA ba iqtisodi in kişvar foida rasidaast. Sajjohon asosan ba didani şahrho, şarşarahoi buzurg (Niagara, Monmoransi, Vilson, Xelmken, Virçinija va ƣ.), kūlho, darahovu manzarahoi tabiī, olami hajvonot va boƣhoi millivu mamnu'gohhoi Kanada meojand.

Masrafoti umumiji sohai tandurustī 10,1% MMD (mablaƣguzorī az hisobi buçet 70,3%, sektori xususī 29,7%, 2016)-ro taşkil medihad. Mablaƣguzoriji buçetī dar se zina: federalī, muzofotī va mahallī ba roh monda meşavad. Sohai tandurstī dar asosi nizomi içtimoiji bimai salomatiji şahrvandon fa'olijat mekunad va az hisobi bimahoi xususī ba on ilova karda meşavad. Ba sari 100 hazor nafar sokinoni kişvar 220 pizişk va 1000 nafar mutaxassisoni ma'lumotaşon mijonai tibbī rost meojad. Şumorai kathoi xob baroi bemoron bar sari har 10 hazor nafar 29 adadro taşkil medihad.

Sathi zindagii sokinoni Kanada dar çahon jake az balandtarinhost. MMD ba sari aholī 46200 dollarro taşkil medihad (2016), ki dar mijoni kişvarhoi buzurg tanho az IMA poin ast. Sathi tavarrum 1,4% (2017). Şumorai istifodabarandagoni internet 16 mln va az telefonhoi mobilī 13,5 mln nafarro taşkil medihad.

Sathi savodnokī dar mijoni aholiji az 15 sola bolo 99 %-ro taşkil medihad. Nizomi maorifi Kanada jake az behtarinho dar çahon buda, mutamarkaz nest, ja'ne vazorati maorifi federalī va standarthoi umumiji tahsilot dar in kişvar vuçud nadorad. Tibqi sarqonuni mamlakat sohai maorif komilan tahti salohijati huquqiji har muzofot ast va sijosati maorifu masrafot ba in soharo har muzofot mustaqilona muajjan mekunad. Tahsil dar makotibi mijona rojgon ast. 95% muhassilin dar du nav'i maktabho tahsil mekunand: 1) maktabhoi davlatiji umumī, ki dar onho pisaronu duxtaron jakçoja dar mexonand; 2) maktabhoi katolikī, ki pisaronu duxtaron dar alohidagī tahsil mekunand. Hamcunin maktabhoi xususiji pulakī vuçud dorand, ki 5% muhassilinro ba ta'lim faro giriftaand. Muddati tahsil dar maktabhoi mijona dar aksari muzofotho 12 sol, dar Manitoba va Ontario 13 sol va dar Kvebek 11 sol ast. Tahsil bo zaboni anglisī jo faronsavī surat megirad. Dar Kanada zijoda az 170 kolleçhoi xususivu davlatī fa'olijat dorand, ki mutaxassisoni hirfairo baroi sohahoi tiçoratu sanoat omoda mekunand. Şumori kame az kolleçho muassisai oliji tahsilotī ba hisob meravand va diplomi onho bo namunai donişgohī barobar donista meşavad.

Dar Kanada qarib 100 muassisai oliji tahsilotī ast, aksari onho maqomi donişgohro dorand. Tamomi donişgohho davlatiand, ba ƣajr az cand muassisai ta'limiji dinī. Buzurgtarin donişgohhoi Kanada: Donişgohi Toronto (ta'sisaş soli 1827), Donişgohi Ottava (1848), Donişgohi Laval dar Kvebek (1852), Donişgohi Vinnipeg (1871), Donişgohi Monreal (1876), Donişgohi Manitoba dar Vinnipeg (1877), Donişgohi Alberta dar Edmonton (1908), Donişgohi Kolumbijai Britanija dar Vankuver (1908), Donişgohi Karleton dar Ottava (1942), Donişgohi Viktorija (1963), Donişgohi Sajmon Frejzer dar Vankuver (1965), Donişgohi muttahidai Kvebek (1968). Ittihodijai donişgohho va kolleçhoi Kanada jake az kuhantarin (1911) sozmonhoi ƣajridavlatiji in kişvar ast.

Ba ruşdi tahqiqoti ilmī dar Kanada dar asri 19 Paƶūhişgohi Şohiji Kanada dar Toronto (1849) va Çam'ijati Şohiji Kanada dar Ottava (1882) musoidat mekardand, ki dar xud Akademijai adabijot va ilmhoi gumanitarī va Akademiijai ilmhoi içtimoī va gumanitariro faro megiriftand. Soli 1916 Şūroi milliji tahqiqotī bo şu'bahojaş dar Ottava va Monreal ta'sis doda şud. Holo ba mas'alahoi umumiji ilmī Şūroi ilm (1966) va Vazorati ilm va texnika (1971) maşƣul buda, vobasta ba samthoi muajjani tahiqoti ilmī Instituti astrofizikai ba nomi G. Xertsberg dar Ottava (1975), Akademijai texnologiji Kanada (1987), Akademijai şohiji san'at dar Toronto (1880), Pƶūhişgohi milliji saratonşinosī (1943), Akademijai adabijoti muzofoti Kvebek dar Monreal (1944) va ƣ. fa'olijat dorand.

Sokinoni asliji Kanada – hinduho folklori buzurge eçod kardaand, ki az çonibi adabijotşinosoni anglis dar maçmūai «Qabilahoi bumiji Kanada» dar soli 1956 girdovarī şuda, bo zabni anglisī naşr gardidaast. Az çumlai navisandagoni ma'rufi hindutabori asrhoi 19–20 Polin Çonson ast, ki bo asarhojaş dar borai hajvonot dar çahon maşhur gaştaast. Dar in davra zaboni asosiji adabijot anglisī va faronsavī bud, ammo ba'ze navisandagon bo zabonhoi modariji xud – şotlandī, islandī, ukrainī va ƣ. şe'ru asar eçod mekardand. Zaboni anglisī dar adabijoti Kanada az nimai duvvumi asri 18 roiç gaştaast. Namojandagoni ma'rufi adabijoti asrhoi 18–19-i Kanada navisanda F. Bruk, Ç. Xaj, T. C. Xalibjorton, O. Goldsmit, Ç. Ricardson, A. Maklaxlan va digaron buda, adabijoti in davra asosan xislati taqlidī doşt. Cunin mahdudai fikrī pas az maqomi dominionro sohib şudani Kanada (1867) rafta, maçallavu adabijoti umumikanadagī ba vuçud omadand. Dar in davra cande az şoironi xajolparast (C. Roberts, U. B. Karmen, D. Kanada Skott) tabiat va mardumi Kanada-ro sitoiş karda, vositavu ohanghoi muxtalifro az qahramonī to ƶanrhoi maƣmumu xajolī istifoda kardand va bad-in vosita «asri tiloī»-i adabijoti Kanada-ro bo zaboni anglisī sabt kardand. Rūjdodhoi nisbatan muhimi asrhoi 19–20 dar adabijoti Kanada eçodijoti S. B. Likok, muallifi qarib 30 maçmūai hikojahoi haçvī va hikojahoi E. Seton-Tompson dar borai hajvonot meboşand, ki dar sathi çahonī e'tirof şudand. Dar asri 20 bo ta'siri adabijoti amrikoī va avrupoī dar adabijoti Kanada ravijahoi realizm (namojandagonaş F. Grov, M. Lauri, X. Garner, M. L. Kellexen), modernizm (L. Djudek, R. Suster, I. Lejton) va adabijoti ommavī (S. Ross, Kanada Xollander) ba vuçud omadand. Osori fajlasuf va farhangşinos G. M. Makljuen dar adabijoti Kanada maqomi maxsus dorad. Ū dar asaraş «Galaktikai Guttenberg» (1962) az farorasiji davrai nave xabar medihad, ki kitobu adabijot çojgohi xudro ba vositahoi elektroniji kommunikatsionī, radio va televizion medihand. Kitobi Makljuenro, ki ma'ruftarin kitobi adabijoti Kanada dar çahon ast, ham az lihozi şakl va ham mazmun metavon jake az naxustin nişonahoi guzarişi adabijot ba postmodernizm donist.

Adabijoti Kanada ba zaboni faronsavī ham (asosan dar Kvebek) dar barobari anglisī ruşd mekard. Jake az naxustin dastovardhoi ma'rufi on «Ta'rixi Kanada az zamoni kaşf to rūzgori mo»-i F. Kanada Garno meboşad. Navisandagoni ma'rufi farosnavisaboni asrhoi 19–20-i Kanada L. O. Freşet, A. Ƶeren-Laƶua, P. Leme, A. Laberƶ, E. De Sen-Deni Garno, G. Miron, Ƶ. Eno, R. Ƶiger, R. Eli va digaron meboşand, ki dar ravijahoi simvolizm, sjurrealizm, ekzistensializm va ƣajra asarho eçod kardand. Osori ba'ze muallifoni muosiri kanadagī dar sathi çahonī e'tirof gardida, bo mukofotu çoizahoi namojon sarfaroz şudaand.

Me'morī va san'ati tasvirī. Iqomatgohhoi asosiji sokinoni bumiji Kanada kulbahoi vigvam va xajmahoi tipi budand, ki bo pūsti hajvonot pūşonda şuda, hangomi taƣjiri çoi zist onhoro bo xud meburdand. Manzilhoi sokinoni şimoli kişvar kulbahoi gunbadşakli zimistona – iglu va az boşandagoni şimolu ƣarb xonahoi cūbiji çam'ijatī budand. Hangomi hafrijoti bostonşinosī az Kanada muçassamai sangī va sangnaviştaho (petroglifho)-e pajdo şudand, ki ba hazorsolahoi 5–3 to melod taalluq doşta, jake az qadimtarinho dar çahon şumurda meşavand. San'ati hinduhoi Kanada asosan kandakorī dar cūbu sang, naqşu nigori oroişī, bofandagī bo naqşunigori murakkabro faro megirift. Dar mijoni irokezho soxtani mahsuloti balandsifati safolī bo oroişoti gunogun bisjor ma'mul bud.

Az asri 17 me'morī va san'ati tasviriji Kanada tahti ta'siri an'anahoi muhoçironi farosnavī (dar Kanada-i pojonī, Kvebek) va anglis (Kanada boloī, Ontario) qaror girift (kalisoi çome' (1642) va qasri Usqufiji Kvebek-siti, qal'ai Vodrej (1723–27 va ƣ.). Ba'd az soli 1759 an'anahoi faronsavī va anglisī dar jakçojagī va omextagī istifoda şuda, az ibtidoi asri 19 an'anahoi angisī bartarī pajdo kardand.

Dar san'ati tasviriji mustamlikadoroni Kanada namunahoi avrupoī dida meşud. Musavvarahoi dinī asosan az çonibi rassomoni faronsavitabor (Kanada Fransua) va manzarahoi tabiat az çonibi rassomoni anglistabor (R. Şort) eçod karda meşud.

Az oxiri asri 19 urbanizatsija sur'at girift, ki bunjodi binohoi ba talaboti zamon mutobiqro taqozo mekard. Dar binohoi in davra taçribai me'moriji şahrhoi Cikago va Nju-Jorki istifoda şud. Az solhoi 1950–60 dar me'moriji Kanada uslubi modernizm ma'mul gardida, binovu inşoot va maçmaahoi me'morī dar ihotai manzarahoi tabiī soxta meşudand. Cunin ravand dar solhoi 1980–90 osori me'moriji asri 19-ro beştar dar xud hazm kard. Ammo az oxiri asri 20 va ibtidoi asri 21 ravijai modernizm dar me'moriji Kanada az nav ma'rufijat kasb namud.

San'ati tasviriji Kanada az oxirhoi asri 19 beştar manzarahoi tabiiji mintaqahoi çudogonai in kişvarro namoiş doda, onhoro hamcun muarrifgari sarvathoi millī ba qalam medod. Az solhoi 1980 xususijati alohidaero dar san'ati tasviriji Kanada muşohida karda nameşavad. Osori rassomon vobasta ba muşkiloti mavçuda ba mas'alahoi genderī, ekologī, içtimoī, san'ati mardumoni bumiji kişvar, zindagī dar şahr, muşkilotu arzişhoi zamoni muosir va ƣajra baxşida şudaast.

Musiqī. Gunoguniji qavmī, nobarobariji ruşdi mintaqaho  va digar omilho imkon namedodand, ki dar Kanada farhangi musiqī ruşd namojad. Avrupoiho az zamoni hiçrati xud ba Kanada (asri 17) bo maqsadi gustarişi dini masehī musiqī va taronavu şe'rhoi mazhabiro ba zabonhoi qaboili hindī tarçuma va baroi dar mijoni hinduho roiç kardani onho taloş mekardand. Hamcunin surudu taronahoi an'anaviji muhoçironi avrupoī, ki az çonibi çangalbonho, şikorcijon, cūponho va sajjohon zamzama meşud, ƶanri maxsusi surudxoniro ba vuçud ovard.

Pas az zabti Kanada az çonibi Anglija farhangi musiqī dar muzofothoi angliszabonu faronsavizaboni kişvar ba şakli çudogona ruşd mekard. Az asri 18 dar Kanada çam'ijathoi musiqī taşkil şuda, az oxiri hamin qarn va ibtidori asri 19 dar nazdi kalisoho muassisahoi ta'limiji musiqī va hamcunin copi notaho ba vuçud omadand. Musiqidonhoi kasbiji in davra Frederik Glakkemajer (1759–1836) va Ƶozef Kenel (1746–1809) budand, ki ba ruşdi operai faronsavī dar Kanada naxustin şuda iqdom namudand.

Ruşdi nisbatan bosamari musiqī dar Kanada asosan az zamoni taşkili federatsija (1867) zaminaguzorī şud. Dar oxiri asri 19 va ibtidoi asri 20 dar Kanada candin çam'ijatu ittifoqhoi musiqī ta'sis jofta, konsertho va festivalu namoişhoi zijod barguzor şudand va dahho musiqidonhoi ma'rufi in kişvar dar sathi çahonī şinoxta şudand. Hamcunin muassisahoi buzurgi ta'limiji musiqiji Kanada: konservatorijaho dar Monreal (1876), Toronto (1886), Galifaks (1887), kolleçi musiqī dar Toronto (1888), donişkadai musiqī dar Gamilton (1888) va ƣajra dar hamin davra ta'sis şudaand. To soli 1913 dar Kanada zijoda az 50 muassisai ta'limiji musiqī fa'olijat mekard.

Solhoi 1920–40 tavaççuh ba musiqī va raqshoi mardumiji Kanada afzuda, baroi ruşdi on festivalho taşkil meşudand. Holo dar in kişvar candin ittihodija va çam'ijathoi kasbiji musiqī va dahho orkestrhoi doimī fa'olijat doşta, har sol festivali bajnalmilaliji musiqī (Monreal, az soli 1967) barguzor meşavad.

Balet. Faronsaviho bo maskun şudan dar zaminhoi Kanada (asri 16) hamroh bo xud an'anahoi raqsiji milliaşonro ovardand. Az asri 17 dar Kanada namoişhoi raqsī barpo şuda, minba'd dar asrhoi 18–19 dastahoi raqsiji avrupoī niz dar in ço namoişhoi xudro barguzor mekardand. Solhoi 1930 dar Kanada dastahoi raqsiji havaskoron taşkil şudand, ki jake az onho «Boşgohi Balet» (soli 1938 dar şahri Vinnipeg bo taşabbusi G. Llojd va B. Faralli ta'sis şudaast) bud. In boşgoh, ki soli 1955 «Baleti Şohiji Vinnipeg» nom girift, raqqosoni kasbiro dar xud faro girifta, muddati tūlonī maqomi avvalro dar sohai baleti Kanada sohib bud. Soli 1951 dar Toronto «Baleti Milliji Kanada» taşkil şud, ki buzurgtarin dastai raqsiji balet dar mamlakat bud.

Dar Kanada namudhoi gunoguni raqsi ozod ham xele ma'muland. Az soli 1985 dar Monreal har sol festivali bajnalmilaliji raqsi nav barguzor meşavad.

Teatr. Dar Kanada namoişhoi teatrī hamzamon bo du zabon – anglisī va faronsavī barguzor şuda, san'ati teatriji in kişvar az farhangi farosaviho, anglisho va digar mardumoni avrupoī bisjor bahra giriftaast. Naxustin namoişi teatrī dar Kanada pas az mustamlikaşaviji in sarzamin 14.11.1606 bo zaboni farosnavī barguzor şudaast. Dar namoişhoi teatriji in davra havaskoron az tamomi tabaqahoi aholī naqş mebozidand. Dar mijonai asri 18 dar Kvebek teatri lūxtak ta'sis doda şud. Dar asri 19 dar Toronto, Viktorija va Gamilton ham teatrho ta'sis şuda, az solhoi 80-umi in qarn nizomi teatrhoi sajjor amal mekard. Ibtidoi asri 20 dar nazdi donişgohho, kalisoho va maktabho dastahoi havaskoroni teatrī ta'sis şuda, az oxiri solhoi 40-um dar şahrhoi buzurgi kişvar candin dastahoi kasbiji teatrī ba vuçud omadand. Holo niz Kanada dar sohai san'ati teatrī peşrafthoi nazarras doşta, hunarmandoni in kişvar dar sathi çahonī şinoxta şudaand.

Kino. Solhoi 1900 baroi çalbi muhoçiron ba Kanada jakcand filmi mustanad sabt gardida, soli 1906 naxustin kinoteatri doimī dar Monreal iftitoh gardid. Soli 1918 dar nazdi Vazorati tiçorat va sanoati kişvar daftari namoişī-tabliƣī kuşoda şud, ki soli 1923 ba Bjuroi hukumatiji kinoi Kanada tabdil joft. Solhoi 1930–45 Kanada dar tahijai filmhoi mustanad maqomi namojonro dar sathi çahonī kasb namud. Ammo solhoi 1950–60 bo sababi az kişvar raftani korgardonhoi bomahorat sohai kino dar Kanada ba kundī ruşd mekard. Soli 1967 şirkati ruşdi kinoi Kanada ta'sis şud, ki bo dastgiriji on candin filmhoi xub soxta va ba namoiş guzoşta şudand. Az oxirhoi asri 20 va ibtidoi asri 21 sohai kinosoziji Kanada dar arsai çahonī maqomi namojon pajdo karda, candin filmhoi istehsoli in kişvar sazovori mukofotu çoizahoi ma'rufi bajnalmilalī şudaand.

Sirk. Az oxirhoi asri 18 dorbozon, romkunandagoni hajvonot va masxarabozoni avrupoiji ba Kanada muhoçirşuda dar kūcaho namoişho barguzor mekardand. To nimai duvvumi asri 20 asosan dastahoi hunariji sirki IMA ba Kanada omada barnomahoi xudro namoiş medodand.

Soli 1984 dar Monreal az çonibi Gi Laliberte «Sirki Dju Solej»-i Kanada ta'sis doda şud, ki unsurhoi san'ati xoreografī, vokalī, drammai an'anavī va namoişhoi kūcagiro dar xud faro megirift. Dar ibtidoi asri 21 «Sirki Dju Solej» ba şirkati faromillī tabdil jofta (2100 nafar kormand dorad), namoişhoi on bo kasbijat va ƣojahoi çadidi xud dar sathi çahonī çojgohi namojon pajdo kardaast.

Osorxonaho. Dar Kanada beş az 2100 osorxona va mamnu'gohi ta'rixī ast. Osorxonahoi maşhuri in kişvar inhojand: dar Ottava – Osorxonai tabiji Kanada, Osorxonai milliji ilm va texnika, Nigoristoni milliji Kanada; dar Gatino – Osorxonai ta'rixiji Kanada; dar Vankuver – Osorxonai bahrī, Osorxonai Vankuver, Osorxonai antropologī dar nazdi donişgohi Kolumbijai Britanija; dar Nalajmo – Osorxonai etnografī va parki sangnaviştaho; dar Vinnipeg – Osorxonai inson va tabiat; dar Portiç-la-Preri – dehai ta'rixiji hinduho, Osorxonai azxudkuniji Kanada; dar London (muzofoti Ontario) – Osorxonai bostonşinosī, Osorxonai quvvahoi musallahi şohiji Kanada, taçdidi şahrakhoi naxustin fotehoni Kanada; dar Toronto – Osorxonai şohiji Ontario; dar Ontario – Osorxonai ilm, Osorxonai harbī. Qarib dar har şahri mamlakat osorxonai san'ati hinduho mavçud ast.

Kitobxonaho. Kitobxonai milliji Kanada (ta'sis 1953; xazinaaş 16 mln vohidi zaxira) dar Ottava bo Bojgoniji milliji in kişvar muttahid karda şuda, dar jak bino çojgri karda şudaand. Kitobxonavu bojgoniho dar tamomi muzofothoi kişvar mavçud buda, dar aksari onho komissijahoi hukumatie fa'olijat dorand, ki baroi ta'sisi kitobxonavu bojgoniho dar şahrakhoi xurd musoidat mekunand. Ba navohiji kamaholī kitobho dar asosi barnomai «dastrasiji ozod» firistoda meşavand. Kitobxonahoi buzurgi ilmī dar nazdi donişgohu donişkadaho niz fa'oland, ki ba'ze az onho barnomahoi ma'rifatī rohandozī mekunand.

VAO. Dar Kanada zijoda az 100 rūznoma va maçalla ba zabonhoi anglisī va faronsavī naşr meşavad. Kuhantarin va ma'ruftarin rūznoma ba zaboni anglisī «Globe and Mail» (az soli 1844) dar şahrhoi Toronto, Ottava, Kalgari, Vankuver, Galifaks naşr meşavad. Kuhantarin rūznoma ba zaboni faronsavī «La Press» nom dorad, ki az soli 1884 dar Monreal naşr megardad. Agentiji ittilootiji Kanada «Canadian Press» nom doşta, az soli 1917 fa'olijat dorad. Xususijati VAO-i Kanada aloqai qaviji on bo televizion va radio meboşad, ja'ne dar in kişvar rūznomavu maçallahoi buzurg ma'mulan şabakahoi radio va televizioniji xudro dorand. Buzurgtarin şirkati televizion va radioi Kanada (Canadian Broadcasting Corporation, Ci-Bi-Ci) soli 1936 ta'sis şuda, şabakahoi radioī va televizioniji mamlakatro nazorat mekunad, hamcunin bo zabonhoi anglisī, faronsavī va zabonhoi hinduhovu eskimosho barnomaho paxş menamojad. In şirkat cahor pojgohi radioī va du şabakai televizionī dorad. Dar umum dar Kanada qarib 2000 pojgohi radioī ba qajd girifta şudaast.

Kumitai milliji olimpiji Kanada soli 1907 ta'sis şuda, ba hajati Kumitai olimpiji çahonī doxil şud va az on zamon varzişgaroni kanadagī dar bozihoi tobistonavu zimistonai olimpī (ba istisnoi bozihoi soli 1980) şirkat kardaand. Dar umum vazişgaroni Kanada az bozihoi tobistonai olimpī 260 medal (58 medali tilo, 94 nuqra va 108 birinçī, asosan az nav'hoi varzişi sabuk, şinovarī, zavraqronī, gūştī, gimnastika va ƣ.) va az bozihoi zimistona 119 medal (38 medali tilo, 38 nuqra va 43 birinçī, asosan az musobiqahoi xokkei bo şajba, konkitozī, davi rūi jax, liƶaroniji kūhī va raqsi rūi jax) ba dast ovardaand. Kanada dar ta'rixi xud jak bor mizboni bozihoi tobistonai olimpī (1976 dar Monreal) va du marotiba mizboni bozihoi zimistonai olimpī (1988 dar Kalgari; 2010 dar Vankuver) şudaast. Ma'ruftarin nav'i varziş dar Kanada xokkej bo şajba ast. Dastai mardonai xokkejbozoni Kanada 7 marotiba dar musobiqahoi olimpī va 18 marotiba dar musobiqahoi qahramoniji çahon ƣolib şudaast. To ba majdon omadani dastai xokkejbozoni IŞÇS (1954) muntaxabi Kanada dar in nav'i varziş komilan be raqib bud. Ammo az soli 1954 dastai IÇŞS maqomi avvalro dar bozihoi xokkej dar çahon az dasti Kanada girift va minba'd dastahoi digar kişvarhoi Avrupo niz ba maƣlub soxtani xokkejbozoni Kanada muvaffaq şudand. Dar barobari xokkej nav'hoi digari varzişi zimistona, tennis, moşinpojga va ƣajra niz dar Kanada roiçand.

• IMA

Konodo // Ensiklopedijai Milliji Toçik : [taxm. 25 ç.] / sarmuharrir A. Qurbonov. — D. : SIEMT, 2011—2023.

	Portali «Konodo»
	Konodo dar Vikiluƣat
	Kanada dar Vikianbor
	Kanada dar Vikiaxbor

Hukumat

• Sajti davlati Kanada
• Sajt general-gubernatori Kanada
• Sajti premer-ministri Kanada Bojgonī şudaast 22 oktjabri 2015  sol.

Korporatsijahoi federolī

• Canada Post
• Canadian Broadcasting Corporation

Digar

• Kanada Bojgonī şudaast 4 fevrali 2009  sol. na UCB Libraries GovPubs
• Kanadskie issledovanija. Spisok istocnikov Bojgonī şudaast 28 maj 2010  sol.
• Slovarь kanadskix biografij, Biografiji kanadtsev s 1000 goda po 1930 god.
• Kanada dar fehristi pajvandhoi Open Directory Project (dmoz).
• Geograficeskij atlas Kanadы onlajn, vkljucaja topograficeskie kartы

In maqolai xurd ast. Bo gustarişi on ba Vikipedija kūmak kuned. Dar surati imkon in joddoşt bojad daqiqtar çojguzin şavad.