Transliterimi

Transliterimi është një lloj i shndërrimit të një teksti nga një shkrim në një tjetër që përfshin shkëmbimin e shkronjave (pra trans- + liter-) në mënyra të parashikueshme, të tilla si shkronja greke ⟨α⟩→⟨a⟩, cirilike ⟨д⟩→⟨d⟩, greke ⟨χ⟩→dyshkronjëshi ⟨ch⟩, shkronja armene ⟨ն⟩→⟨n⟩ ose shkronja latine ⟨æ⟩→⟨ae⟩.

Për shembull, për termin e greqishtes moderne "Ελληνική Δημοκρατία", e cila zakonisht përkthehet si "Republika e Greqisë", transliterimi i zakonshëm i shkrimit latin është ⟨Ellēnikḗ Dēmokratía⟩ dhe emri për Rusinë në shkrimin cirilik, "Россия", zakonisht transliterohet si ⟨Rossija⟩.

Transliterimi nuk ka të bëjë kryesisht me përfaqësimin e tingujve origjinalë, por përkundrazi me përfaqësimin e grafemave, në mënyrë ideale me saktësi. Kështu, në shembullin e mësipërm grek, ⟨λλ⟩ është transliteruar si ⟨ll⟩ pse ajo është e theksuar [l], ⟨Δ⟩ është transliteruar si ⟨D⟩, edhe pse theksohet [ð] dhe ⟨η⟩ është transliteruar si ⟨ē⟩ edhe pse ajo është e theksuar [i] (tamam si ⟨ι⟩ dhe nuk është e gjatë.

Në të kundërt, transkriptimi vë në dukje më shumë tingujt sesa ortografinë e një teksti. Kështu që "Ελληνική Δημοκρατία" mund të transkriptohet si [elinikí ðimokratía], që nuk specifikon se cili nga tingujt [i] është shkruar me shkronjën greke ⟨η⟩ dhe cili me ⟨ι⟩.

Kllapat këndore mund të përdoren për të vendosur transliterimin, në krahasim me fraksionet dhe kllapat katrore për transkriptimin fonetik. Kllapat këndore mund të përdoren gjithashtu për të vendosur grafema në shkrimin origjinal. Varet nga konventat dhe preferencat e autorit.

Transliterimi sistematik është një transformim nga një sistem i të shkruarit në një tjetër, në mënyrë tipike grafemë për grafeme. Shumica e sistemeve të transliterimit janë një-me-një, kështu që një lexues që njeh sistemin mund të rindërtojë shqiptimin origjinal.

Transliterimi është e kundërta e transkriptimit, i cili harton tingujt e një gjuhe në një sistem shkrimi. Sidoqoftë, shumica e sistemeve të shndërrimit hartojnë shkronjat e tekstit burimor tek shkronjat e shqiptuara në mënyrë të ngjashme në tekstin e synuar, për disa palë specifike të gjuhës burimore dhe të synuar. Nëse marrëdhëniet midis shkronjave dhe tingujve janë të ngjashme në të dy gjuhët, transliterimi mund të jetë shumë afër transkriptimit. Në praktikë, ekzistojnë disa sisteme të përziera të transliterimit/transkriptimit që transliterojnë një pjesë të tekstit origjinal dhe transkriptojnë pjesën tjetër.

Për shumë çifte tekstesh, ekziston një ose më shumë sisteme standarde të transliterimit. Sidoqoftë, transliterimi josistematik është më i njohuri.

Në greqishten moderne, shkronjat ⟨η⟩ ⟨ι⟩ ⟨υ⟩ dhe kombinimet e shkronjave ⟨ει⟩ ⟨oι⟩ ⟨υι⟩ shqiptohen si [i] (përveç kur shqiptohen si gjysmëzanore) dhe një transkriptim modern i bën të gjitha si ⟨i⟩; por transliterimi i dallon ato, për shembull duke i transliteruar ⟨ē⟩ ⟨i⟩ ⟨y⟩ dhe ⟨ei⟩ ⟨oi⟩ ⟨yi⟩. (Ndërsa shqiptimi i vjetër i ⟨η⟩ ishte [ɛː], shpesh është transliteruar si ⟨e⟩ me një makron, edhe për tekstet moderne.) Nga ana tjetër, ⟨ευ⟩ ndonjëherë shqiptohet si [ev] dhe nganjëherë [ef], në varësi të tingullit pasardhës. Një transkriptim i dallon ato, por kjo nuk është kërkesë për një transliterim.

Një shembull i thjeshtë i vështirësive në transliterim është shkronja arabe qāf. Në arabishte letrare, shqiptohet afërsisht si [k] e anglishtes, përveç që gjuha bën kontakt jo në qiellzën e butë, por në uvulë, por shqiptimi ndryshon midis dialekteve të ndryshme të arabishtes. Shkronja është transliteruar ndonjëherë si "g", nganjëherë si "q" dhe rrallë edhe si "k" në anglisht.^[1] Një shembull tjetër është shkronja ruse "Х" (kha). Ajo është e theksuar si fërkimore velare e shurdhët /x/ si shqiptimi skocez i ⟨ch⟩ch në "loch". Ky tingull nuk është i pranishme në shumicën e formave të anglishtes, dhe shpesh transliterohet si "kh", si te Nikita Hrushçov. Shumë gjuhë kanë tinguj fonemikë, siç janë bashkëtingëlloret klike, të cilat janë krejt ndryshe nga çdo fonemë në gjuhën në të cilën ato janë transliterohen.

Gjuha shqipe përdor alfabet latin me disa grafema të veçanta, kështu që transliterimi nga shkrimet e tjera është pak a shumë sikurse transliterimi në anglisht ose në gjuhët e tjera që e përdorin alfabetin latin. Përveç transliterimit nga gjuhët e tjera dhe shkrimet e tyre, në shqip është i zakonshëm edhe transliterimi i teksteve të vjetra shqipe, në të cilat, shqipja përveçse ndryshe nga shqipja e sotme, është shkruar me alfabete të ndryshme. Buzuku, Budi, Bogdani, Bardhi e Matrënga shqipen e kanë shkruar me shkrim latin, me disa grafema shtesë, të ndryshme nga grafemat e veçanta që përdoren sot në gjuhën shqipe. Autorët e ndryshëm kanë përdorur grafema të ndryshme. Për shembull, shumica prej tyre, me grafemën ⟨ξ⟩ e kanë shkruar tingullin ⟨dh⟩, kurse me dy ⟨ξ ξ⟩ e kanë shkruar tingullin ⟨th⟩. Kjo mund të ndodhë të jetë e kundërta te disa autorë.

Në shqip, transliterimi bëhet edhe nga Elifbaja (shkrimi arab). Me këtë lloj shkrimi, shqipen e kanë shkruar autorët bejtexhinj, si Nezim Berati, Hasan Zyko Kamberi, Muhamet Kyçyku, etj..

• Cirilizimi
• Shkrimi Latin
• Transkriptimi

• Përbërësit ndërkombëtarë për shërbimet e transliterimit të Unicode Arkivuar 17 nëntor 2017 tek Wayback Machine Udhëzuesi i përdoruesve të ICU: Transformimet Arkivuar 3 dhjetor 2007 tek Wayback Machine
• Histori e shndërrimit Arkivuar 13 dhjetor 2007 tek Wayback Machine - histori e shndërrimit të gjuhëve sllave në alfabete latine.
• Transliterimi i shkrimeve jo-Latine - Mbledhja e tabelave të transliterimit për shumë shkrime jo-Latine të mirëmbajtura nga Thomas T. Pedersen.
• Udhëzimet e Transliterimit të Unikodeve
• Grupi i Ekspertëve të Kombeve të Bashkuara për Emrat Gjeografikë (UNGEGN) - grup pune për Sistemet e Romanizimit.
• Biblioteka e Kongresit: Tabelat e Romanizimit
• Localtyping.com implementon bibliotekën e transliterimit të Google dhe gjithashtu lejon krijimin e listave të detyrave në anglisht dhe gjuhë të transliteruara.
• Përdorimi i Transliterimeve - përshkrim i kondensuar i përkufizimit të shndërrimit dhe përdorimit të tij.
• G. Gerych. Transliterimi i alfabeteve cirilike. Universiteti i Otavës, Prill 1965. 126   f. - përmbledhje historike e konceptit të transliterimit dhe evolucionit dhe zbatimit të tij