Iranski kalendar
Iranski kalendar (persijski: سالنمای هجری خورشیدی), poznat i kao Persijski kalendar ili Jalāli kalendar ("Dželalov"). To je solarni kalendar koji se danas koristi u Iranu i Afganistanu. Počinje svake godine na prolećnu ravnodnevicu precizno određenu astronomskim osmatranjima iz Teherana (oko 52,5° istočne g.d., po kojem je određeno i Iransko standardno vreme) i Kabula, što ga čini preciznijim od gregorijanskog kalendara ali je i teže odrediti kada će biti neki datum.
Džalali kalendar je uveo seldžučki sultan Jalal al-Din Malik Shah I 15. marta/ožujka 1079. n.e., na osnovu preporuka komiteta astronoma, među kojima je bio i Omar Khayyam, pri carskoj opservatoriji u prestonici Isfahan.[1] Kalendar je posedovao najpreciznije izračunatu solarnu godinu tog doba a proračuni meseca su počivali na prolasku sunca kroz zodijak, čime su integrisane ideje iz Surya Siddhanta-e (Indija 4. stoleća n.e.). Od 1258. su uključene neke ideje iz Kinesko-ujgurskog kalendara. Ovaj, Dželalov, kalendar je ostao u upotrebi osam stoleća, revidiran je 1925. poveljom iranskog Medžlisa kako bi imao pravilnije dužine meseci.
Iranska kalendarska godina počinje kada i proleće na severnoj hemisferi: u ponoć između dva uzastopna solarna podneva koja obuhvataju trenutak severne prolećne ravnodnevice, kada Sunce prelazi nad severnu hemisferu. Ono prvo podne pripada poslednjem danu stare godine, a ono drugo prvom danu nove godine, što je praznik Norouz. Prvi dan kalendara je i dan najvećih svečanosti u Iranu, Afganistanu i susednim krajevima, zove se Norouz (no (novi) i rouz (dan) - "novi dan"). To je najčešće 21. marta/ožujka, moguće je i 20.3. i ređe 22.3.
Era se računa od Hidžre. Broj godine se dobija tako što se od godine naše ere oduzme 621 u periodu između iranske i međunarodne nove godine, odn. 622 između međunarodne i iranske n. g.
Tekuća iranska godina (21. mart/ožujka 2017 - 20. mart/ožujka 2018, inkluzivno) je 1396 AP (AP = Anno Persico/Anno Persarum = Persijska godina).
Nekoliko iranskih novih godina (zvezdicom označena prestupna godina):
| Počinje po gregorijanskom | Iranska godina |
|---|---|
| 21. 3. 2013. | 1392. |
| 21. 3. 2014. | 1393. |
| 21. 3. 2015. | 1394. |
| 20. 3. 2016. | 1395.* |
| 21. 3. 2017. | 1396. |
| 21. 3. 2018. | 1397. |
| 21. 3. 2019. | 1398. |
| 20. 3. 2020. | 1399.* |
| 21. 3. 2021. | 1400. |
Godina ima 12 meseci, sa persijskim imenima:
| Red | Dana | Persijski | Kurdski | Dari (Varijanta persijskog u Afganistanu) |
Afganski Pašto | ||||
| Romanizovano | Domaće pismo | Romanizovano | Domaće pismo | Romanizovano | Domaće pismo | IPA | Domaće pismo | ||
| 1 | 31 | Farvardin | فروردین | Xakelêwe | خاكه ليوه | Hamal | حمل | wray | وری |
| 2 | 31 | Ordibehesht | اردیبهشت | Golan | گولا ن | Sawr | ثور | ʁwayay | غویی |
| 3 | 31 | Khordād | خرداد | Jozerdan | جوزه ردان | Jawzā | جوزا | ʁbargolay | غبرګولی |
| 4 | 31 | Tir | تیر | Poshper | پووش په ر | Saratān | سرطان | tʃungaʂ | چنګاښ |
| 5 | 31 | Mordād/Amordād | مرداد/امرداد | Gelawêj | گلاويژ | Asad | اسد | zmaray | زمری |
| 6 | 31 | Shahrivar | شهریور | Xermanan | خه رمانان | Sunbula | سنبله | wagay | وږی |
| 7 | 30 | Mehr | مهر | Rezber | ره زه به ر | Mīzān | میزان | Təla | تله |
| 8 | 30 | Ābān | آبان | Gelarêzan | گه لا ريژان | 'Aqrab | عقرب | Laɻam | لړم |
| 9 | 30 | Āzar | آذر | Sermawez | سه ر ما وه ز | Qaws | قوس | lindəy | لیندۍ |
| 10 | 30 | Dey | دی | Befranbar | به فرانبار | Jaddī | جدی | marʁumay | مرغومی |
| 11 | 30 | Bahman | بهمن | Rêbendan | ريبه ندان | Dalwa | دلو | salwɑʁə | سلواغه |
| 12 | 29/30 | Esfand | اسفند | Resheme | ره شه مه | Hout | حوت | kab | کب |
Dole su dati periodi meseci ako godina počinje 21. marta/ožujka (najčešći slučaj; ako godina počinje dan ranije ili kasnije, isto važi i za dole priložene datume). Obratite pažnju da Esfand ima 29 dana u običnoj i 30 u prestupnoj godini. Može se završiti 19, 20. ili 21. marta/ožujka, zavisno od toga kako su raspoređene gregorijanske i iranske prestupne godine.
| Br. | Mesec | Period |
|---|---|---|
| 1 | Farvardin | 21.3.-20.4. |
| 2 | Ordibehesht | 21.4.-21.5. |
| 3 | Khordad | 22.5.-21.6. |
| 4 | Tir | 22.6.-22.7. |
| 5 | Mordad | 23.7.-22.8. |
| 6 | Shahrivar | 23.8.-22.9. |
| 7 | Mehr | 23.9.-22.10. |
| 8 | Aban | 23.10.-21.11. |
| 9 | Azar | 22.11.-21.12. |
| 10 | Dey | 22.12.-20.1. |
| 11 | Bahman | 21.1.-19.2. |
| 12 | Esfand | 20.2.-19.3. ili 20.3. |
Sistemi solarnih kalendara tipično koriste prestupne godine i to po jednu svake četiri godine, čime se svakoj godini dodaje 0,25 dana, čime se malo preteruje. Zato persijski kalendar uvodi jedan 5-godišnji interval za prestupnu godinu nakon svakih sedam 4-godišnjih intervala. Obično se sledi 33-godišnji ciklus prekidan povremeno jednim podciklusom od 29 ili 37 godina i to u nadciklusu od 2820 (=21×128 + 132) godina, sa strukturom 21 × (29 + 3×33) + (29 + 2×33 + 37) godina.
Po iranskom kalendaru svaka sedmica počinje subotom i završava se petkom. Ovako se zovu dani nedelje/tjedna:
| Dan | Naziv (romanizovano) | Persijski |
|---|---|---|
| subota | šanbeh | شنبه |
| nedelja | jekšanbeh | یکشنبه |
| ponedeljak | došanbeh | دوشنبه |
| utorak | sešanbeh | سه شنبه |
| sreda | čaharšanbeh | چهارشنبه |
| četvrtak | pančšanbeh | پنجشنبه |
| petak | džom'eh (arap.) ili adineh (pers.) | جمعه ili آدینه |
Džom'eh (džuma ili petak) je dan glavne molitve i praznik/blagdan je u većini islamskih zemalja.
Slika pokazuje razliku između iranskog kalendara (sa 33-godišnjom aritmetičkom aproksimacijom) i godišnjih doba. Na Y-osi su dani greške a na X-osi godine gregorijanskog kalendara. Svaka tačka predstavlja jedan datum date godine. Greška se pomera za oko 1/4 dana godišnje i redovno se ispravlja svake 4. godine i jednim 5-godišnjim periodom kojim se završava 33-godišnji ciklus. Može se primetiti postepeno pomeranje naviše tokom prikazanih 500 godina.
Gregorijanski kalendar je skoro isto tako tačan na duži rok, ali ima veća odstupanja (sezonske greške) tokom više stoleća.
Persijancima je tokom cele pisane istorije bila bliska i važna ideja posedovanja kalendara. Oni su bili jedna od prvih kultura koja je koristila solarni kalendar i dugo davala prednost solarnom u odnosu na lunarni ili lunisolarni kalendar. Sunce je i u iranskoj kulturi uvek bilo simbol.
Stari persijski natpisi i tablice ukazuju da su prvi Iranci koristili kalendar od 360 dana zasnovan na babilonskom sistemu, modifikovan u skladu sa njihovim verovanjima. Meseci su imali dva ili tri odeljka, zavisno od mesečeve mene. Dvanaest meseci od po 30 dana je bilo nazvano po festivalima ili aktivnostima pastoralne godine. Svakih šest godina je dodavan 13. mesec kako bi kalendar bio usklađen sa godišnjim dobima.
Prvi kalendari zasnovani na zoroastrijskoj kosmologiji su se pojavili u kasnijem ahemenidskom periodu (650 - 330. pne.). Razvijali su se tokom vekova, ali imena su slična kao danas.
Ujedinjenom Ahemenidskom carstvu je bio potreban prepoznatljiv iranski kalendar, jedan je razvijen po uzoru na egipatski kalendar, sa 12 meseci od po 30 dana, svaki posvećen nekom yazata-i (Eyzad) i sa četiri odeljka nalik semitskoj sedmici.
- Četiri dana u mesecu su bili posvećeni Ahura Mazdi i sedam dana je nazvano po šest Ameša Spenti.
- Trinaest dana su dobili: Vatra, Voda, Sunce, Mesec, Tiri i Geuš Urvan (duša svih životinja), Mithra, Sraosha (Soroush, yazata molitve), Rashnu (Sudija), Fravashi, Bahram (yazata pobede), Raman (Ramesh znači mir), and Vata, božanstvo vetra.
- Tri su posvećene ženskim božanstvima, Daena (yazata religije i personifikovana svest), Ashi (yazata sudbine) and Arshtat (pravda).
- Preostala četiri dana su dobili: Asman (gospodar neba ili Nebesa), Zam (zemlja), Manthra Spenta (Darežljiva Sveta Reč) and Anaghra Raocha ('Beskrajna Svetlost' raja).
Kalendar je imao značajan uticaj na religijsku službu. Njime je utvrđen panteon glavnih božanstava i osigurano da njihova imena budu često izgovarana, jer su pri svakoj zoroastrijskoj bogoslužbi prizivane jazate dana i meseca. Takođe je pojašnjen obrazac proslava; npr. Mitrakanna ili Mehregan je slavljen na Mitrin dan Mitrinog meseca a festival Tiri (Tiragan) na Tirijev dan Tirijevog meseca.
Nakon osvajanja Aleksandra Velikog i njegove smrti, persijske teritorije su pripale jednom od njegovih generala, Seleuku (312. pne.), što je bio početak iranske seleukidske dinastije. Seleukidi su na osnovu grčke tradicije uveli običaj datiranja od početka ere umesto po vladavinama pojedinačnih kraljeva. Njihova era je postala poznata kao Aleksandrova, ili kasnije Seleukidska era. Pošto novi vladari nisu bili zoroastrijanci, sveštenici zoroastrijanske vere su izgubili svoju funkciju na kraljevskom dvoru, zbog čega su bili nezadovoljni Seleukidima. Iako su usvojili datiranje po eri, uveli su sopstvenu, Zaratustrinu eru.
To je bio prvi ozbiljan pokušaj da se odrede datumi iz života proroka Zaratustre. Sveštenici nisu imali zoroastrijske istorijske izvore, pa su se okrenuli babilonskim arhivama, čuvenim u starom svetu. Tu su saznali da se u persijskoj istoriji dogodio neki veliki događaj 228 godina pre Aleksandrove ere. Zapravo, tada je (539. pne.) Kir Veliki osvojio Babilon. Ali sveštenici su ovo pogrešno protumačili kao vreme kada je njihovom proroku otkrivena "prava vera"; pošto je Avestanska literatura ukazivala da se to otkrovenje dogodilo kada je Zaratustra imao 30 godina, 568. pne. je uzeta za godinu njegovog rođenja. To je ušlo u zapise kao početak Zaratustrine ere, pa i Persijskog carstva. Ovaj netačan datum se još pominje u mnogim enciklopedijama kao Zaratustrin datum rođenja.
Parćani (Arsakidska dinastija) su usvojili isti kalendarski sistem s manjim modifikacijama, a eru su datirali od 248. pne., kada su smenili Seleukide. Njihova imena za mesece i dane su parćanski ekvivalenti avestanskih, ranije korištenih, malo su se razlikovali od srednjopersijskih imena koja su kasnije koristili Sasanidi. Npr. današnji persijski mesec Day je nazivan Dadvah (Tvorac), na parćanskom je to bilo Datush a Sasanidi su ga zvali Dadv/Dai (Dadar na Pahlaviju).
Ardašir I, osnivač Sasanidske dinastije, je 224. n.e. dodao pet dana na kraj godine i nazvao ih dani Gatha ili Gah po starim zoroastrijskim himnama istog imena. Ovo je bio kalendar od 365 dana, kakav je već postojao u Rimskom carstvu (julijanski kalendar) i u Egiptu. Iranci su za egipatski sistem znali vekovima, ali ga nikada nisu koristili. Novi sistem je stvorio konfuziju i naišao na otpor. Mnogi obredi su sprovođeni tokom nekoliko dana kako neki sveti dan ne bi bio propušten. I do danas mnogi zoroastrijski praznici imaju dva datuma.
Da bi pojednostavio situaciju, Ardaširov unuk Hormizd I je povezao nove i stare svete dane u kontinualne šestodnevne proslave. Izuzetak je bio No Ruz, jer su prvi i šesti dan meseca obeležavani zasebno, a šesti je postao značajniji kao Zaratustrin rođendan. Ali, reforma nije rešila sve probleme, pa je Jazdegard III, poslednji sasanidski vladar, uveo konačne promene. Godina 631. je izabrana za početak nove ere i ovaj poslednji carski persijski kalendar je poznat kao Yazdgerdi kalendar.
Ali, muslimanski Arapi su ubrzo zbacili dinastiju i postavili islamski kalendar, čisto lunarni. On je ocrtan u Kuranu i u poslednjoj Muhamedovoj poslanici. Umar, drugi kalif Islama, je počeo da broji godine u AH 17. (638.), smatrajući da se Hijra (Muhamedov prelaz iz Meke u Medinu) dogodila u septembru/rujnu 622. Prvi dan godine je i dalje bio prvi dan meseca Muharema. Godine islamskog kalendara se označavaju AH (Anno Hegirae - na latinskom "u godini Hidžre"). Islamski lunarni kalendar je u Iranu dosta korišćen do kraja 19. stoleća.
Jalali ("Džalalov" ili "Dželalov") kalendar je u 11. veku uveo panel astronoma (među njima i Omar Khayyam) na carskoj opservatoriji u Seldžučkoj prestonici Isfahan. To je bio solarni kalendar, zamišljen kao odgovor na "šetanje" godišnjih doba u islamskom kalendaru. Rad je 1073. naručio sultan Jalal al-Din Malik Shah I, bio je podložan nemirnim vremenima, ali je srećom završen mnogo pre sultanove smrti 1092, nakon koje će opservatorija biti napuštena. Kalendar je usvojen 15. marta/ožujka 1079 i kalendarska era je nazvana Jalali u sultanovu čast[1].
Godina je računata od prolećne ravnodnevice, a svaki mesec je bio određivan ulaskom Sunca (tranzitom) u odgovarajući zodijački region, u čemu su uključena poboljšanja starog indijskog sistema Surya Siddhanta (Surya - solarna, Siddhanta - analiza, 4. vek n.e.), koji je takođe osnova većine Hindu kalendara. Pošto vremena sunčevog tranzita mogu varirati 24 sata, dužine meseci pomalo variraju u različitim godinama (svaki mesec može trajati između 29 i 32 dana). Npr. meseci u poslednje dve godine Dželalovog kalendara su imali ovoliko dana:
- 1303 AP: 30, 31, 32, 31, 32, 30, 31, 30, 29, 30, 29 i 30
- 1302 AP: 30, 31, 32, 31, 31, 31, 31, 29, 30, 29, 30 i 30
Pošto su meseci računati na osnovu preciznih vremena solarnih tranzita između zodijačkih regiona, pomeranje godišnjih doba nikada nije bilo veće od jednog dana i nije bilo potrebe za prestupnom godinom. Ipak, ovaj kalendar je bio veoma težak za izračunavanje; zahtevao je puna efemeridska izračunavanja i osmatranja da bi se odredila Sunčeva putanja. Neki tvrde da je u međuvremenu pojednostavljivan, npr. da je uveden sistem sa 8 prestupnih godina u ciklusu od 33 godine. Omaru Hajamu su pripisivana i neka druga pravila, npr. ciklus od 2820 godina. Ipak, originalni Jalali kalendar zasnovan na osmatranjima (ili predviđanjima) solarnog tranzita ne bi zahtevao ni prestupne godine ni prilagođavanja za godišnja doba.
Tim astronoma je takođe dao proračun dužine solarne godine od 365,24219858156 dana (365 dana, 5 sati, 48 minuta i blizu 45,96 sekundi), Broj decimala odražava njihovu uverenost u ovaj proračun.
Tokom životnog doba jednog čoveka, dužina godine se menja na šestom decimalnom mestu (manje od sekunde). Oni to nisu morali znati ali rezultat je ipak zapanjujuće tačan: dužine godine u različitima tačkama vremena su:
- 365,2421986 dana: Isfahanski tim, 1079.
- 365,242196 dana: kraj 19. stoleća
- 365,242190 dana: kraj 20. stoleća[1]
Ipak, zbog promenljivosti trajanja meseca i teškoće izračunavanja kalendara, iranski kalendar je pojednostavljen 1925. (1304. AP).
Drugi iranski Medžlis je 21. februara/veljače 1911. pokušao da u zvaničnoj upotrebi propiše korišćenje pojednostavljenog solarnog kalendara. Sadašnji iranski kalendar je zakonski usvojen 31. marta/ožujka 1925. u prvim godinama dinastije Pahlavi. Zakonom je rečeno da prvi dan godine "u pravoj solarnoj godini" treba biti na prvi dan proleća, "kako je nekada bilo" (کماکان). Takođe je fiksiran broj dana u svakom mesecu, koji je ranije varirao sa tropskim zodijakom. Vraćena su stara persijska imena, koja se i danas koriste. Početak ere je postavljen na 622. (godinu Hidžre). Odbačeni su 12-godišnji ciklusi, preuzeti iz Kinesko-ujgurskog kalendara, do tada često, mada nezvanično, u upotrebi.
Prvih šest meseci imaju po 31 dan, sledećih pet 30 dana a poslednji mesec 29 (u prestupnoj godini 30) dana. Prvih šest meseci su duži jer se Sunce kreće duž ekliptike nešto sporije tokom severnog proleća i leta (tj treba mu nešto više vremena da pređe odg. put).
Afganistan je zvanično usvojio kalendar 1957. sa različitim imenima meseci. Dari dijalekt persijskog jezika u Afganistanu koristi arapske nazive zodijačkih znakova (ista imena su korišćena i u Iranu pre 1925). Afganski Pašto jezik koristi sopstvene nazive zodijačkih znakova.
- ↑ 1,0 1,1 1,2 „Omar Khayyam”. The MacTutor History of Mathematics archive.
(na engleskom)
- The Persian Calendar Arhivirano 2007-03-28 na Wayback Machine-u(i na nemačkom) Jednostavno objašnjenje ovog i još nekih kalendara
- An Iranian calendar toolbar for Internet Explorer and Firefox
- Online Persian Calendar from aaahoo portal
- Online Persian Calendar Generator and Convertor Arhivirano 2007-04-22 na Wayback Machine-u
- Online Afghan Calendar with Gregorian, Hejrah-e shamsi and Hejrah-e qamari dates
- An online Jalali(shamsi)/Gregorian/Islamic(hijri) Date Convertor Arhivirano 2007-11-21 na Wayback Machine-u
- The Persian Calendar : How the leap years are calculated
- System.Globalization.PersianCalendar class documentation in MSDN Library (The implementation of Persian Calendar in Microsoft .NET Framework 2.0)
- An Interactive Iranian Calendar
- An online Persian/Gregorian date convertor, Persian calendar for mobile (j2me)
- The Zoroastrian Calendar Arhivirano 2013-04-07 na Wayback Machine-u
- Meaning of the names of the months in the Persian Calendar