Kultura polja urni
Kultura polja urni (cca. 1300. pne. - 750. pne.) bila je kultura kasnog Brončanog doba u centralnoj Evropi. Ime dolazi od običaja da se mrtvaci spaljuju i a njihov pepeo smješta u urne koje se pokapaju po poljima. Kultura polja urni je slijedila kulturu grobnih humaka a slijedila ju je Halštatska kultura.
U okviru Urnenfelder kulture izdvojeno je 5 faza koje su identične sa Rajnekeovom podelom. Klasičan Urenfelder počinje u fazi Halštat A1. Tada prodire i na teritoriju Balkana, zahvatajući Posavinu i deo Vojvodine. Istočno od toga gubi specifične crte. Granica do koje dopire u čistom obliku je između Save i Dunava.
| Faza | Datumi p.n.e |
|---|---|
| Bronza D | 1300-1200 |
| Halštat A1 | 1200-1100 |
| Halštat A2 | 1100-1000 |
| Halštat B1 | 1000-800 |
| Halštat B2 | 900-800 |
| Halštat B3 | 800-750 |
Ostave i nekropole predstavljaju glavni izvori pokretnog materijala. Možemo razlikovati:
- Starije faze 2 i 3 koje pripadaju Halštat A1, A2
- Mlađe faze 4 - 5 koje pripadaju Halštat B1, B2
U starijim fazama urne nemaju zaštitnu konstrukciju, postavljene su u pravilne redove sa određenom orjentacijom. Javlja se neka vrsta kamenih sanduka. U mlađim fazama urne su zaštićene vencem od oblutaka ili nekom vrstom suhozida. Često je sama urna pokrivena kamenom pločom ili stoji na njoj. Urne nisu u pravilnim redovima, nego su u grupama. U fazi V pojavljuju se minijaturni tolosi.
Za fazu 2 karakteristične su neukrašene, bikonične posude mrko - crne boje. U fazi 3 javljaju se šire urne sa cilindricnim vratom, kao grobni prilozi razne zdele, bikonične sa jednom drškom, sa uvučenim obodom i jednom ušicom, poklopci za urne, oštro profilisane šolje sa vertikalnom drškom koja prelazi obod.
U mlađoj fazi karakteristične su kruškolike urne sa 2 ili 4 naspramne ušice, na trbuhu, kao i zdele u vidu turbana sa tordiranim obodom.
Od metalnih nalaza javljaju se:
- sekire sa tulcem i lučnom sečicom (keltovi)
- mačevi sa jezičkom,
- brijači polumesečastog oblika
- pljosnate strele od bronzanog lima sa trnom za usađivanje
Od nakita karakteristični su privesci koji mogu biti: zoomorfni, u obliku stilizovane ljudske figure, imele, trougaoni privesci i u obliku labrisa.
Metalni nalazi koji se javljaju u mlađoj fazi su:
Karakteristične su i metalne posude, kazančići sa apliciranim drškama.
U 13.vijeku p.n.e. iz Podunavlja i Panonije krenuli su prema Apeninskom i Balkanskom poluostrvu pokreti velike mase srednjoevropskog stanovništva poznatog pod imenom naroda polja sa urnama. Neki od tih pohoda bili su pljačkaški, drugi su imali karakter seoba i naseljavanja novih teritorija.[1] Nosioci kulture polja sa urnama u širem prostoru srednjeg Podunavlja, zamjenjuju, potiskuju ili se nameću i miješaju sa nosiocima kulture grobnih humaka (tumula), koja bi se mogla sa sigurnošću označiti kao proto-ilirska, doneseći svuda jedno od svojih osnovnih obilježja – sahranjivanje pepela spaljenih mrtvaca u urnama.[2] Područje između Drave, Save i Dunava, i neznatno u Vojvodini koje je bilo ilirsko (Protoiliri), prešlo je u ruke doseljenika. Sjeverna Bosna, oko rijeke Save i donjih tokova njenih pritoka pripala je takođe ovim plemenima.
Na tom prostoru, prema stilskim varijacijama osnovnih tipova keramičkih i metalnih proizvoda moguće je izdvojiti više novih regionalnih kulturnih grupa koje su postale osnova za uspostavu etničke strukture stanovništva starijega željeznog doba. Pod zajedničkim imenom Panoni, kao jedinstvenom narodu, nazivaju se potomci nosilaca kulture polja sa urnama istočnoalpskog i zapadnopanonskog prostora: (Armantini, Breuci, Oserijati, Latobici, Kolapijani, Jasi). Na hrvatskom prostoru izdvojene su 4 manje kulturne grupe:[3]
- najstarija je virovitička (Podravina, Međumurje i dio zapadne Slavonije),
- slijedi zagrebačka (veći dio savsko-dravskoga međurječja),
- velikogorička skupina (Turopolje, srednja Posavina, Pokuplje i Hrvatsko zagorje)
- daljska grupa u Baranji (istočna Slavonija i zapadni Srijem).[4]
Stanovništo planinskog i primorskog dijela pokazalo je mnogo veću žilavost u seobi iz Panonije. Za kasno bronzano doba raspolaže se sa većim brojem nalaza, pa se za taj period može govoriti o već potpuno formiranoj fizionomiji jednog kulturnog, pa možda i etničkog kompleksa koji egzistira na prostoru jugoistočne Bosne i sliva Gornjeg Podrinja, a koji je bio rezultat kontinuiranog razvitka tokom ranog i srednjeg bronzanog doba etnokulturnih formacija na navedenom području kroz Glasinačku kulturu.[5]
Invazija panonskih plemena nije rezultirala smjenom stanovništva i kulture na sjeverozapadnom Balkanu. Pojas uz jadransku obalu, krajevi oko Neretve, jugoistočne Bosne, Crna Gora i Albanija nisu ni osjetili panonsku invaziju. Oni koji su prodirali dalje nisu bili osvajači koji nameću svoj način života svoju religiju i običaje jer su se stopili sa starosjediocima i iščezli. Jedina velika promjena je povećan broj podignutih gradinskih naselja, u prvom redu sa odbrambenom funkcijom. Plemena su se zbijala i učvršćivala, čuvajući svoj prostor i nastavljajući svoju autohtonu etnogezu (Prailiri).[1]
Nalazišta južno od Save: Donja Dolina kao metalurški centar sa pronađenim kalupima, pećina Hrustovača, Zecovi kod Prijedora, Vis kod Dervente, Srebrenik, Brdašce (Laktaši), Gradina Kekića glavica, japodsko područje kod Bihaća i prostor omeđen rijekom Une do Bihaća i Vrbasa do Jajca, južno do Grmeča i Srnetice.[6]
Snažan pritisak nosilaca kulture polja sa urnama vidi se i po pojavi prvih ostava na ovom području. Ne samo tipovi oružja, oruđa i nakita, već i neki elementi u obradi keramike prodiru duboko u unutrašnjost, što bi moglo značiti i inflitraciju manjih grupa ove kulture (gradina Savići u Šekovićima, Varvara kod Prozora). Utjecak kulture polja sa urnama prisutan je u keramografiji srednjobosanske kulturne grupe, te u tipologiji metalnih predmeta zastupljenih u mlađim ostavama.[2] Na prostoru sjeverno od prostora bronzanodobne glasinačke kulture naglo iščezava jedna srodna podrinjska kulturna grupa, sigurno kao posljedica najezde polja sa urnama.[5]
Brojni nalazi pokazuju kulturnu i trgovačku povezanost sa Glasincem i srednjom Bosnom. Medu grobnim prilozima otkriveni su i predmeti iz sjeverne i srednje Italije. Osim analogija u metalnim predmetima, postoje sličnosti i sa keramičkim formama: urne i zdjele oštre profilacije (Kumaja, Etrurija, Tarkvinija i Bolonja).
Pored očite vezanosti za zapadnopanonski i istočnoalpski prostor, pojavljuju se i neki elementi koji se mogu smatrati originalnim. Od metalnih proizvoda to su igle sa šiljkom na glavi i ornamentikom čije je izvorište neosporno istočnoalpski i zapadnopanonski prostor. Veliki broj keramičkih tipova i prisustvo ornamentalnog manira facetiranja i kaneliranja vezani su za analogne tipove sa drugih lokaliteta Urnenfelder kulture, ali se javljaju i unikatni oblici koji u kulturnom smislu dakako čine sporadičnu pojavu. Tu se prije svega misli na zdjele sa uvučenim naokolo facetiranim obodom.
Seobe iz Panonije izazvale su intenzivan uticaj i dovele do etničkih i kulturnih promjena. Iz ovog vremena je istraženo 35 nalazišta: groblje pod Brežcem, groblje Vrčin, gradina iznad Lima, Vizače, Bezdenjača (Ružica Dreschler-Bižić, 1965.), groblja u Kompolju, Prozoru i Vlaškom Polju, Beretinova gradina u Radovinu.
- Skeletno sahranjivanje ispod tumula je prestalo u Istri i na području sjevernog Jadranskog zaleđa. U notranjskoj i japodskoj kulturi, zbog miješanja stanovništva, primjenjivala su se oba načina sahranjivanja, inhumacija ispod tumula i incernacija sa urnama u ravnim grobovima. Iz burnih vremena su sahranjivanja u jamama (Bezdenjača kod Vrhovina).[1]
- Veliki broj naselja je nestao ili promijenio položaj
- Naseljuju se teško pristupačne jame i pećine
- Došlo je do seobe Ilira u Italiju od XII-IX vijeka pne.[7] Liburni su se gušće kolonizirali u IX vijeku. To potvrđuje isti tip gradinskih naselja, sahranjivanje u tumulima i razni bronzani predmeti, isti kao na istočnoj obali Jadrana.
- Pojava većeg broja ostava (22 ili 23). Dvije su u i Istri, 1 sa liburnskog, 10 sa dalmatskog, 4 sa japodskog i 5 (6) sa južnojadranskog područja. Po četiri su nađene u gradinama i pećinama.
- Intenzivne su veze sa susjednim kulturama na Balkanu, Panoniji i sjevernoj Italiji i uvoze se metalni predmeti
- Javlja se i domaća proizvodnja metalnih predmeta
- Promjene u izradi keramike[7]
Postoji raširena teza da da su Iliri od kraja II milenija bili osnovna etnička jedinica u Apuliji i nekim drugim dijelovima južne Italije. [7] O tomeome govori i dio antičkih izvora i uglavnom se radi o legendama.
Japigia u Italiji se prvenstveno dovodi u vezu sa Japodima i njihovom doseljavanju u južni dio Italije koji se nazvao po njihovom imenu. U tezi se navode i Liburni kao mogući doseljenici, ali i ilirska plemena sa područja u Albaniji. Tezu su zastupali Radoslav Katičić, M. Suić, A. Mayer, Šime Batović, Aleksandar Stipčević, M. Pallotino i dr. Kao argumenti za tezu se uzima ilirska slikana keramika, koja je imala značajno mjesto u apulskoj geometrijskoj keramici, metalni proizvodi i donekle kult mrtvih i tipovi gradina. Oslanjajući se na mišljenje italijanskih arheologa, koji zastupaju tezu u kulturnoj zajednici dviju obala Jadrana (koine metallurgika), koja će se u željeznom dobu pretvoriti u Koine adriatica, Alojz Benac je smatrao da se nije radilo o masovnoj seobi. Može se samo govoriti o obostranim uticajima i prenošenju dobara, putem ratničkih pohoda, trgovinom, avanturističkim putovanjima i manjim preseljenjima.[8]
- Mesihović, Salmedin (2014). Historija Autarijata. Filozofski fakultet Sarajevo. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-21. Pristupljeno 2020-03-08.
- Vjenceslav Radimski, Nekropola u Jezerinama u Pritoci kod Bišća. Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, V, Sarajevo, Zemaljski muzej, 1893, 37-92.
- Borivoj Čović, Gradinsko naselje na Kekića Glavici. Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, (Arheologija), n.s, XVII, Sarajevo, Zemaljski muzej, 1962, 41-61.
- Zdravko Marić, Japodske nekropole u dolini Une. Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, (Arheologija), n.s. XXIII, Sarajevo, Zemaljski muzej, l968, 5-79.
- Branka Raunig, Praistorijska nekropola na Gradini u selu Ripač. Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, (Arheologija), n.s.35/36, Sarajevo, Zemaljski muzej, 1981,141-161.
- ↑ 1,0 1,1 1,2 „Borivoj Čović: OD BUTMIRA DO ILIRA”. Kulturno naslijeđe, Sarajevo, 1976. Arhivirano iz originala na datum 2019-10-01. Pristupljeno 9. 2. 2019.
- ↑ 2,0 2,1 „Kultura polja sa urnama, s.100”. Arheološki leksikon -Zemaljski muzej, Sarajevo. Pristupljeno 9. 2. 2017.
- ↑ Hrvatska enciklopedija (LZMK) - kultura polja sa žarama
- ↑ Kultura polja sa žarama u sjevernoj Hrvatskoj
- ↑ 5,0 5,1 Mesihović, 2013, s.35
- ↑ „Orhan Jamaković - Kraj bronzanog i početak željeznog doba na prostoru sjeverozapadne Bosne”. Arhivirano iz originala na datum 2021-02-28. Pristupljeno 2020-03-08.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 „Šime Batović - Kasno brončano doba na istočnom jadranskom primorju - Godišnjak ANUBiH, knjiga 13,”. Arhivirano iz originala na datum 2021-02-28. Pristupljeno 2020-03-20.
- ↑ „Alojz Benac - Iliri u Apuliji - Godišnjak ANUBiH, knjiga 26,”. Arhivirano iz originala na datum 2021-09-01. Pristupljeno 2020-03-20.
- Coles J.,Harding A.,The Bronze Age in Europe, London, 1979.
- Praistorija Jugoslovenskih zemalja, Bronzano doba, Sarajevo, 1983.