Stanisław Kasznica (komendant NSZ)

Ten artykuł dotyczy Komendanta Głównego NSZ. Zobacz też: Inne osoby o tym imieniu i nazwisku.

Stanisław Kasznica

Po aresztowaniu przez MBP 1947
podpułkownik NSZ
Data i miejsce urodzenia	25 lipca 1908 Lwów, Austro-Węgry
Data i miejsce śmierci	12 maja 1948 Warszawa, Polska
Przebieg służby
Siły zbrojne	Wojsko Polskie Związek Jaszczurczy Narodowe Siły Zbrojne Narodowe Zjednoczenie Wojskowe
Stanowiska	szef Rady Inspektorów Narodowych Sił Zbrojnych-Związku Jaszczurczego, komendant główny NSZ-ZJ
Główne wojny i bitwy	II wojna światowa: kampania wrześniowa, bitwa nad Bzurą, obrona Warszawy, powstanie warszawskie działania zbrojne podziemia antykomunistycznego w Polsce
Odznaczenia

Stanisław Józef Bronisław Kasznica, ps. „Stanisław Wąsacz”, „Wąsowski”, „Przepona”, „Służa”, „Maszkowski”, „Borowski”, „Stanisław Piotrowski” (ur. 25 lipca 1908 we Lwowie, zm. 12 maja 1948 w Warszawie) – polski dowódca wojskowy, porucznik Wojska Polskiego, podpułkownik i ostatni komendant główny tej części Narodowych Sił Zbrojnych, która nie podporządkowała się rozkazowi scalenia z Armią Krajową (NSZ-ZJ^[1]); na przełomie lat 1946/1947 podporządkował dowodzoną przez siebie organizację Narodowemu Zjednoczeniu Wojskowemu^[2].

Był synem Stanisława Wincentego Antoniego Kasznicy, profesora i dwukrotnie rektora Uniwersytetu Poznańskiego i Amelii z Malawskich, córki Gustawa, wysokiego urzędnika^[3]. Był potomkiem posła Antoniego Trębickiego^[3]. Z kolei jego dziadek, Józef, ur. 1834, był profesorem prawa encyklopedycznego i kanonicznego w Szkole Głównej w Warszawie, na UW i Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Ojciec, Stanisław był oprócz wykładowcy prawa także senatorem II RP. Wcześniej był przez władze carskie więziony na Pawiaku i w Cytadeli Warszawskiej, przez władze austriackie w Zamarstynowie oraz w 1939 przez Niemców w Poznaniu. Bratem przyrodnim Stanisława Kasznicy był Krzysztof Kasznica.

Do 1912 rodzina mieszkała we Lwowie, następnie do 1918 w Dublanach koło Lwowa, w listopadzie 1918 przeniosła się do Nałęczowa, rok później do Warszawy, gdzie Stanisław Kasznica rozpoczął naukę w Gimnazjum Wojciecha Górskiego w Warszawie. Wiosną 1920 z rodzicami przeniósł się do Poznania, naukę kontynuował w Gimnazjum im. Karola Marcinkowskiego, maturę złożył w 1927. Studia prawnicze ukończył na Uniwersytecie Poznańskim. W okresie studiów działał w korporacji akademickiej „Helonia” oraz był członkiem zarządu Bratniej Pomocy jako kierownik sekcji pożyczkowej i kierownik domów akademickich. Po trzecim roku studiów odbył służbę wojskową we Włodzimierzu Wołyńskim, ukończył Szkołę Podchorążych Rezerwy Artylerii, służył w 7 dak w Wielkopolsce w stopniu porucznika rezerwy. Studia z tytułem magistra prawa ukończył w 1933, we wrześniu aplikował się w kancelarii adwokackiej Weinfelda w Warszawie, w 1935 objął radcostwo prawne w garbarni Rogowskich w Gnieźnie. Przed wybuchem wojny zdał w Poznaniu egzamin adwokacki. Działalność polityczną rozpoczął w Obozie Wielkiej Polski. Od kwietnia 1934 działał w Obozie Narodowo-Radykalnym (ONR-ABC). Był członkiem wewnętrznej tajnej struktury ONR pod nazwą Organizacja Polska.

13 grudnia 1939 zawarł ślub z Reginą Niedźwiałowską, miał córkę Zofię (ur. 1940).

Brał udział w kampanii wrześniowej w 1939 (mobilizacja w sierpniu 1939), służąc jako oficer zwiadowczy, a następnie dowódca I plutonu 2 baterii w 7 dywizjonie artylerii konnej w składzie Wielkopolskiej Brygady Kawalerii pod dowództwem gen. Romana Abrahama^[4]. W Armii gen. Tadeusza Kutrzeby walczył w bitwie nad Bzurą, spod Kutna przeszedł do Warszawy, bronił stolicy. Za walki te odznaczony został Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari^[5].

Po klęsce działań wojennych nie poszedł do niewoli niemieckiej. Od października 1939 był w konspiracji jednym z czołowych działaczy tzw. Grupy Szańca (wojennej kontynuacji ONR-ABC), jednym ze współzałożycieli Związku Jaszczurczego, wojskowej organizacji zewnętrznej ONR organizując z ramienia ONR-ABC komisariaty cywilne. W Warszawie kierował łącznością Związku Jaszczurczego i Narodowych Sił Zbrojnych, jednocześnie był kierownikiem grupy prawno-administracyjnej i szefostwa administracji.

Po układzie scaleniowym z SN wszedł w lipcu 1943 w skład prezydium Tymczasowej Narodowej Rady Politycznej, będąc jednym z jej ośmiu założycieli. Równolegle pełnił funkcję szefa administracji ogólnej Służby Cywilnej Narodu. Latem 1943 opracował jako kierownik szefostwa administracji SCN regulamin sądów kapturowych dla SCN. Po rozłamie w NSZ w kwietniu 1944 roku na tle umowy scaleniowej z Armią Krajową zdecydował się na służbę w tej części NSZ, która nie podporządkowała się AK (NSZ-ZJ). Od lipca 1944 był zastępcą, a później szefem Oddziału I KG NSZ-ZJ. W pierwszych kilku dniach powstania warszawskiego walczył na Ochocie, skąd z ludnością cywilną wyszedł ze stolicy i wyjechał do Częstochowy. Od sierpnia 1944 był członkiem Rady Politycznej NSZ, szefem oddziału organizacyjnego NSZ-ZJ. We wrześniu 1944 został mianowany komendantem Okręgu VIII Częstochowa NSZ-ZJ. W tym czasie również w środowisku NSZ-ZJ nastąpił rozłam – część działaczy, zgrupowanych w Brygadę Świętokrzyską NSZ, zdecydowała się zawrzeć porozumienie z okupantem niemieckim w celu oczyszczenia terenu z komunistów i politycznych oponentów NSZ-ZJ i Grupy Szańca z organizacji niekomunistycznych, a w chwili wkroczenia Armii Czerwonej do Polski – wycofania zagrożonych eksterminacją żołnierzy na Zachód. Kasznica, prowadząc swą antykomunistyczną działalność, stanowczo sprzeciwiał się jakiejkolwiek współpracy z Niemcami. Po upadku powstania warszawskiego, wraz z komendantem głównym NSZ-ZJ mjr./płk. NSZ Stanisławem Nakoniecznikoff-Klukowskim (zamordowanym przez Brygadę Świętokrzyską w październiku 1944 roku za chęć scalenia ostatnich samodzielnych oddziałów NSZ z AK) zaczął szukać porozumienia z AK w celu wspólnego przeciwstawienia się nowej – tym razem sowieckiej – okupacji. Na przełomie 1944 i 1945 roku został dowódcą Okręgu Poznań poakowskiej organizacji „NIE”, której celem była walka z Armią Czerwoną i marionetkowym reżimem komunistycznym^[6].

W marcu 1945 objął funkcję zastępcy komendanta Inspektoratu Ziem Zachodnich NSZ-ZJ, od kwietnia był p.o. komendanta tego obszaru. Utworzył w jego ramach trzy organizacje konspiracyjne: Armię Polską (o charakterze wywiadowczym), Pokolenie Polski Niepodległej (w środowiskach akademickich Poznania i Gdańska) oraz Legię Akademicką (na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu). Od marca 1945 był także szefem Oddziału I KG NSZ-ZJ, a w lipcu tego roku został mianowany szefem Rady Inspektorów. Do sierpnia 1945 był dowódcą okręgu poznańskiego NSZ-ZJ.

W sierpniu, po wyjeździe na Zachód komendanta głównego NSZ-ZJ mjr./gen. bryg. NSZ Zygmunta Broniewskiego ps. „Bogucki”, który przyłączył się do Brygady Świętokrzyskiej, został p.o. komendanta głównego NSZ-ZJ. Pełnił tę funkcję do lutego 1947. Od czerwca 1946 sprawował funkcję szefa wywiadu OP, a od końca tego roku był kierownikiem Komitetu Politycznego OP. Na przełomie lat 1946/1947 podporządkował resztki organizacji NSZ-ZJ Komendzie Głównej Narodowego Zjednoczenia Wojskowego, powstałego na bazie struktur Narodowej Organizacji Wojskowej i scalonej z AK części NSZ (tzw. NSZ-AK).

W Poznańskiem i Pomorskiem założył organizację Armia Podziemna (działała od wiosny do jesieni 1945). Ograniczała ona swą działalność do akcji propagandowych i zbierania informacji. Stanisław Kasznica nosił kilka pseudonimów: „Maszkowski”, „Przepona”, „Wąsal”, „Wąsowski”.

15 lutego (26 lutego^[7]) 1947 został aresztowany przez UB. Świadkowie z sąsiednich cel więzienia mokotowskiego wspominają o zadawanych mu okrutnych torturach^[8]. Wyrokiem z 2 marca 1948 sygn. Rs. 68/48 Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie pod przewodnictwem ppłk. Alfreda Janowskiego skazał go w procesie na czterokrotną karę śmierci oraz na cztery kary więzienia, a także na kary dodatkowe – utratę praw publicznych, obywatelskich i honorowych oraz konfiskatę mienia i na zasadzie sumowania wyroków wymierzył mu karę łączną – karę śmierci i ww. kary dodatkowe^[9] (jego obrońcą był adwokat Józef Litwin^[10]). Wraz z nim skazano jeszcze kilka osób ze ścisłego kierownictwa podziemnych struktur narodowych, a w tym samym procesie Lecha Karola Neymana. Prezydent Bolesław Bierut nie skorzystał z prawa łaski. Wyrok wykonano 12 maja tego roku w więzieniu mokotowskim strzałem w tył głowy^[11]. O zamiarze wykonania wyroku rodzina nie została powiadomiona.

Ciała nie wydano rodzinie. Zostało ono skryte, bezimienne, w mundurze Wehrmachtu^[12], wrzucone do zbiorowego dołu i pogrzebane w nieznanym i nieoznakowanym miejscu. Chodziło o to, by prócz uśmiercenia zabić pamięć o ofierze^[13].

14 października 1970 jego teczka osobowa przekazana została, wraz z aktami 1322 skazanych z archiwum więzienia mokotowskiego, do Komendy Wojewódzkiej MO^[14]. 30 września 1992 Sąd Warszawskiego Okręgu Wojskowego uznał wyrok byłego WSR w Warszawie za nieważny.

• 1 listopada 1990 r. na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie, na terenie Kwatery na Łączce odsłonięto, powstały z inicjatywy Społecznego Komitetu budowy pomnika, monument upamiętniający imiennie 241 ofiar komunistycznych mordów z okresu 1944–1956, wśród nich Stanisława Kasznicę^[15].
• Jego szczątki zostały odnalezione w 2012 podczas prac wykopaliskowych na terenie Kwatery na Łączce (wśród 117 osób), przez badaczy Instytutu Pamięci Narodowej działających pod kierunkiem prof. Krzysztofa Szwagrzyka, a następnie zidentyfikowane przez specjalistów z Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie w ramach programu Polskiej Bazy Genetycznej Ofiar Totalitaryzmów. Poinformowano o tym 20 lutego 2013^[16].
• 11 maja 2013 odsłonięto pamiątkową tablicę ku czci Stanisława Kasznicy i jego brata Jana Kasznicy na terenie I Liceum Ogólnokształcącego w Poznaniu^[17].
• 27 września 2015 r. ppłk Stanisław Kasznica został uroczyście pochowany w Panteonie-Mauzoleum Żołnierzy Wyklętych- Niezłomnych na Łączce na Powązkach Wojskowych w Warszawie^[18].
• 9 listopada 2017 r. został patronem ulicy na terenie dzielnicy Bielany w Warszawie w miejsce Józefa Balcerzaka^[19]. Jest również patronem ulic w Poznaniu i w Krakowie^[20].
• W 2019 r. Narodowy Bank Polski wydał upamiętniającą Stanisława Kasznicę srebrną monetę kolekcjonerską o nominale 10 złotych należącą do serii „Wyklęci przez komunistów żołnierze niezłomni”^[21].
• 1 marca 2023 r. w Głogowie odsłonięto pomnik poświęcony Stanisławowi Kasznicy w ramach "Alei Pamięci", obok 15 innych pomników żołnierzy podziemia antykomunistycznego.^[22]

• Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari
• Orderu Odrodzenia Polski (pośmiertnie, postanowieniem prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego z 20 sierpnia 2009 „Za wybitne zasługi dla niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej”)^[23]
• Krzyż Walecznych
• Krzyż Narodowego Czynu Zbrojnego (pośmiertnie, 1993)
• Srebrny Krzyż Narodowego Czynu Zbrojnego z Mieczami (1944)^[24]

• Tadeusz Swat: Niewinnie Straceni 1945-56. Wyd. Fundacja Ochrony Zabytków, Warszawa 1991. Brak numerów stron w książce zob. Straceni w Więzieniu mokotowskim.
• Małgorzata Szejnert: Śród żywych duchów. Wyd. ANEKS, Londyn 1990. Brak numerów stron w książce
• AIPN, Teczki więźniów 1948, Kasznica Stanisław
• AWL, WSR w Warszawie, 119/91/3274–3282
• Niewinnie Straceni..., s. 44 (il.)
• Z.S. Siemaszko, Narodowe Siły Zbrojne
• Żołnierze wyklęci..., według indeksu.
• Kasprzyk J.J., Kasznica Stanisław Józef Bronisław, Encyklopedia Białych Plam, T. IX.