Powstanie ilindeńsko-preobrażenskie
| |||
| Czas |
2–12 sierpnia 1903 | ||
|---|---|---|---|
| Terytorium | |||
| Przyczyna |
dążenie Macedończyków do utworzenia własnego państwa | ||
| Wynik |
upadek powstania | ||
| Strony konfliktu | |||
| |||
| Dowódcy | |||
| |||
| Siły | |||
| |||
| Straty | |||
| |||
Powstanie ilindeńskie – powstanie przeciw Imperium Osmańskiemu, przygotowane przez Wewnętrzną Macedońsko-Adrianopolską Organizację Rewolucyjną, jedno z najważniejszych wydarzeń w historii Macedonii i Tracji. Jego celem było utworzenie autonomicznego państwa macedońskiego i trackiego w granicach Turcji.
Powstanie wybuchło, po długich przygotowaniach, w dniu prawosławnego święta św. Eliasza (mac. Илинден), 2 sierpnia 1903. Z tego powodu znane jest jako „ilindeńskie”. W Tracji powstanie wybuchło w dniu Przemienienia Pańskiego.
W powstaniu wzięło udział około 35 tys. osób.
Największą siłę powstanie miało w Bitolskim okręgu rewolucyjnym. Powstańcy przerwali połączenia telegraficzne i telefoniczne, napadając jednocześnie na tureckie posterunki, w tym miejscowy garnizon. Wysadzili również mosty. W okręgu prespańskim zaatakowano centrum nahii Nakolec; w okręgu demirhisarskim – garnizon we wsi Pribilci; w okręgu kosturskim powstańcy napadli żołnierzy tureckich we wsi Wiszeni, oraz miastach Klisura i Neweska. W okręgu lerińskim zaatakowano Staro Neredski i Nidżenski. W okręgu ochrydzkim powstańcy uderzyli na Malsiję, Górną Debarcę, Dolną Debarcą i Ortakoł. Obiektami ataku stały się też Kiczewo i Izwor. W okręgu prilepskim największą akcją był atak na wieś Czaniszte.
Kruszewo zostało wyzwolone dzięki skoordynowanemu atakowi na koszary, pocztę, siedzibę władz miejskich i inne ważne obiekty. Do miasta wkroczył sztab powstańczy, który wprowadził stan wojenny i powołał Radę Republiki w liczbie 60 członków. Po wyzwoleniu w Kruszewie ogłoszono powstanie Republiki Kruszewskiej, a Nikola Karew (1877-1905) został wybrany jej przewodniczącym. Wydany został Manifest Kruszewski, w którym domagano się autonomii. Członkami rządu byli: Dinu Wangeli, Georgi Czacze, Teochar Neszkow, Christo Kjurkczijew, Dimitar Sekułow i Nikoła Baliu.
Władze tureckie, zaskoczone zasięgiem powstania, podjęły kontrofensywę, atakując Smilewo, a później również Demir Hisar. 10 sierpnia dwudziestotysięczna armia pod dowództwem Bachtijar-paszy, wraz z artylerią i oddziałami baszybuzuków, otoczyła Kruszewo. Kruszewscy powstańcy, w liczbie 1200, zajęli pozycje obronne. 12 sierpnia Bachtijar-pasza wezwał ich do poddania się, jednak dowództwo odrzuciło żądania. Po intensywnym ostrzale tureckie wojska wkroczyły do miasta ze wszystkich stron, napotykając na zawzięty opór. Oddział wojewody Pitu Guli w bohaterskiej walce nad Sliwą i przy Niedźwiedzim Kamieniu (mac. Мечкин Камен, serb.-chorw. Mečkin Kamen) zginął do ostatniego żołnierza. Sztab, dowodzony przez Nikolę Karewa, przebił się przez oblężenie. Baszybuzucy zabili wielu mieszkańców Kruszewa. Przez następne trzy miesiące trwała akcja niszczenia oddziałów partyzanckich w całej Macedonii. Skutki były tragiczne: ucierpiało ponad 16 kaz (gmin) z ponad 201 miejscowościami, spalono 12400 domów, około 70 000 ludzi zostało bez dachu nad głową. 40 000 ludzi opuściło granice Macedonii. W powstaniu zabito ok. 15 tys. mężczyzn, kobiet i dzieci. Republika Kruszewska przetrwała jedynie 10 dni.
Po upadku powstania stosunek sił uległ znaczącej zmianie na niekorzyść ruchu macedońskiego. Wojska tureckie odnosiły coraz więcej sukcesów, a Macedończycy ponosili coraz więcej porażek. Zaczęły się niesnaski i spory w łonie powstańców i w tej sytuacji główny ciężar walk przesunął się ku obronie jedności Macedończyków i WMRO, walka z tureckim okupantem zeszła na dalszy plan.
Upadek powstania miał i dalsze tragiczne skutki:
- osłabienie WMRO i jej możliwości utworzenia autonomicznego wojska macedońskiego, które mogłoby się włączyć do walki o utworzenie niepodległej Macedonii jako niezależna strona,
- osłabienie macedońskiego ruchu powstańczego i wzrost znaczenia komitetów (tzw. wrchowisti)[potrzebny przypis]
- ułatwienie podziału ziem macedońskich między Serbię, Bułgarię i Grecję w 1912.
Współcześnie powstanie ilindeńskie ma duże znaczenie dla narodu macedońskiego, ponieważ w tym czasie po raz pierwszy proklamowano Republikę Macedońską.