Budapeszteńska Inicjatywa Otwartego Dostępu
Budapeszteńska Inicjatywa Otwartego Dostępu (ang. Budapest Open Access Initiative, BOAI) – jedna z deklaracji formułujących podstawowe założenia ruchu wolnego dostępu do materiałów naukowych.
Podpisana została w grudniu 2001 przy okazji spotkania zorganizowanego przez Open Society Foundation w Budapeszcie; opublikowano ją 14 lutego 2002[1].
W ramach Inicjatywy zaproponowana została formuła otwartego (wolnego) dostępu (ang. open access) na określenie zasadniczego konceptu dostępu do materiałów naukowych bez barier cenowych i licencyjnych[2]. Wówczas termin otwarty dostęp został też po raz pierwszy zdefiniowany[1]. BOAI jest jedną z trzech głównych deklaracji podsumowujących założenia ruchu wolnego dostępu; wraz z Deklaracją z Bethesdy i Deklaracją Berlińską stanowi całość określaną niekiedy jako założenia Budapeszt-Bethesda-Berlin (BBB)[2][1]. Zanim deklaracja BOAI została ogłoszona, wydano kilka oddolnych dokumentów w sposób zbliżony zarysowujących stosunek wobec otwartości nauki; jednym z nich była tzw. Deklaracja z Santo Domingo[3].
Treść
[edytuj | edytuj kod]Treść inicjatywy rozpoczyna się od zauważenia doniosłości przemian technologicznych, które pierwszy raz w historii umożliwiają masowe rozprzestrzenianie się wiedzy za darmo[4]. Następnie zwrócono uwagę na pozytywne aspekty wolnego dostępu: łatwiejszy rozwój wiedzy, edukację, eliminację nierówności, transparentność[4]. Wolność dostępu do treści naukowych zdefiniowano jako możliwość m.in. czytania, ściągnięcia, skopiowania, udostępnienia, wydrukowania i linkowania do nich przy użyciu Internetu[4].
Jako metody wcielenia idei wolnego dostępu w nauce zaproponowano dwie komplementarne strategie: samoarchiwizację (deponowanie materiałów naukowych w ogólnodostępnych repozytoriach) oraz wydawanie czasopism w wolnym dostępie[4]. Tę pierwszą scharakteryzowano później jako tzw. "zieloną ścieżkę" open access, drugą zaś jako "złotą ścieżkę"[3]. Bariery blokujące wolny dostęp do materiałów naukowych skategoryzowano na techniczne, finansowe i prawne[4]. Z uwagi na dynamiczny rozwój technologiczny założono przypuszczalne zmiany strategii i wprowadzanie nowych rozwiązań open access w przyszłości[4].
Pierwszymi sygnatariuszami Inicjatywy było 16 działaczy uczestniczących w budapesztańskim spotkaniu, m.in. Peter Suber, Jean-Claude Guédon i Michael Eisen[5]. Do 2022 deklarację podpisało ok. 7000 osób i 1500 instytucji[5].
Wpływ
[edytuj | edytuj kod]W ramach wsparcia dla realizacji założeń inicjatywy projekt Open Society Foundation's Information Program przewidywał długoletnie wsparcie dla przedsięwzięć w obszarze nauki spełniających założenia dążące do wolnego dostępu[1]. Należały do nich między innymi wsparte przez OSF Directory of Open Access Journals (DOAJ) czy Directory of Open Access Repositories, katalogi ułatwiające nawigację po projektach open access[1]. W ramach DOAJ pięć lat po uchwaleniu BOAI, w 2007, indeksowano około 2,5 tysiąca otwartych czasopism naukowych[1]. W następnych latach ich liczba wzrosła wielokrotnie[6]. Działacze skupieni wokół inicjatywy open access szczególny nacisk kładli na udostępnianie wyników badań finansowanych publicznie, zwracając uwagę na niesprawiedliwość wynikającą z braku dostępu do treści finansowanych przez podatników[7].
Do pierwszych czasopism naukowych, które pod wpływem założeń BOAI zmieniły swój model publikacji na otwarty, należał "Journal of Nucleic Acids" wydawany przez Oxford University Press[1]. Pierwszą organizacją uzależniającą fundowanie przez siebie badań od publikacji ich wyników w open access było Wellcome Trust[1]. Inicjatywa Budapeszteńska napotkała silną opozycję części rynku wydawniczego, między innymi Stowarzyszenia Wydawców Amerykańskich[1].
Działacze na rzecz Inicjatywy Budapeszteńskiej wydawali w okrągłe rocznice jej publikacji dokumenty podsumowujące dotychczasowy postęp na rzecz idei otwartego dostępu oraz wyznaczające cele na następne lata. Miało to miejsce w 10.[8], 15.[9] i 20.[10] rocznicę BOAI. M. Sarmento określił BOAI jako "najważniejszy dokument ruchu wolnego dostępu"[3].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d e f g h i Melissa R. Hagemann, Five Years on – The Impact of the Budapest Open Access Initiative, [w:] Leslie Chan, Bob Martens (red.), Openness in Digital Publishing: Awareness, Discovery and Access, 2007, s. 153-160, ISBN 978-3-85437-292-9.
- ↑ a b Peter Suber, Gratis and libre open access, „SPARC Open Access Newsletter” (124), 2008.
- ↑ a b c Michelli Pereira da Costa, Fernando César Lima Leite, Open access in the world and Latin America: A review since the Budapest Open Access Initiative, „Transinformação”, 28 (1), 2016, s. 33–46, DOI: 10.1590/2318-08892016002800003, ISSN 0103-3786 [dostęp 2023-02-24].
- ↑ a b c d e f Alma Swan, Policy guidelines for the development and promotion of open access, Paris: United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization, 2012, s. 15-16, 18, 38-39, 60, ISBN 978-92-3-001052-2, OCLC 785627697 [dostęp 2023-02-22].
- ↑ a b Read the Declaration [online], Budapest Open Access Initiative [dostęp 2023-02-23] (ang.).
- ↑ About DOAJ [online], Directory of Open Access Journals [dostęp 2023-02-24] (ang.).
- ↑ Joe Karaganis, Introduction: Access from Above, Access from Below, [w:] Joe Karaganis (red.), Shadow Libraries: Access to Knowledge in Global Higher Education, MIT Press, 2018, s. 6, 19, DOI: 10.7551/mitpress/11339.001.0001, ISBN 978-0-262-34569-9.
- ↑ BOAI10 [online], Budapest Open Access Initiative [dostęp 2023-02-23] (ang.).
- ↑ BOAI15 [online], Budapest Open Access Initiative [dostęp 2023-02-23] (ang.).
- ↑ BOAI20 [online], Budapest Open Access Initiative [dostęp 2023-02-23] (ang.).
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Budapest Open Access Initiative [online] [dostęp 2023-02-23] (ang.).