Melancholik (Totenmesse)

Melancholik

Autor	Wojciech Weiss
Rodzaj	portret
Data powstania	1898
Medium	olej na płótnie
Wymiary	128 × 65,5 cm
Miejsce przechowywania
Miejscowość	Kraków
Lokalizacja	Muzeum Narodowe

Melancholik (znany także pod tytułem Totenmesse, Portret Antoniego Procajłowicza) – obraz Wojciecha Weissa wykonany w technice olejnej w 1898 roku^[1]. Obraz znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie i jest prezentowany w Galerii Sztuki Polskiej XX i XXI wieku^[1].

Melancholik został namalowany wiosną 1898 roku przez absolwenta krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych, Wojciecha Weissa^[2]. Do obrazu pozował artyście jego przyjaciel i kolega ze studiów, Antoni Procajłowicz, który wówczas chorował^[2][3]. Tytuł melancholika nadał niezamierzenie profesor SSP, Jan Stanisławski, który oglądając obraz po raz pierwszy, powiedział do Weissa: No, da nam pan tego melancholika na wystawę „Sztuki”^[4][3].

Melancholik, Modelka i Studium młodego artysty zostały zaprezentowane pośród prac wybitnych pedagogów i uznanych artystów na II przeglądzie prac Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” w czerwcu 1898 roku^{[5][6][2][7][8]}. Był to debiut wystawienniczy Wojciecha Weissa, który zdobył uznanie i pozytywne recenzje krytyków^[9][10]. W 1970 roku Muzeum Narodowe w Krakowie zakupiło obraz od Marii Krupskiej^[11][12].

Obraz przedstawia siedzącego mężczyznę na tle dekoracyjnej draperii^[13]. Mężczyzna, z opuszczoną głową na piersi i zmarszczonym czołem, spogląda w nieokreśloną przestrzeń. Ramiona układa wzdłuż ciała, niezgrabnie składając ręce na kolanach. Ubrany jest w ozdobną koszulę, ciemną kamizelkę i marynarkę z wpiętym do butonierki mniszkiem lekarskim o długiej łodydze^[13]. Na dekoracyjną tkaninę pada cień głowy mężczyzny w kształcie ludzkiej czaszki^[4]. W lewym górnym rogu obrazu znajduje się sygnatura artysty i napis Totenmesse, wywodzący się z języka niemieckiego i oznaczający mszę żałobną^[14][3].

Melancholik jest często porównywany do innego obrazu artysty, Studenta z 1897 roku^[14][15]. Obrazy te łączy podobny sposób kadrowania i układ kompozycyjny – poza oraz ułożenie rąk i głowy postaci^[14]. Podobnie jak w przypadku Studenta artysta przedstawia młodego mężczyznę bliżej prawej krawędzi obrazu, ukośnie do widza, uwydatniając tym samym jego lewy profil^[14]. Mężczyźni siedzący w odosobnieniu patrzą przed siebie, unikając kontaktu wzrokowego z widzem. To, co wyróżnia oba portrety, to sposób, w jaki skomponowano tło^[16]. Weiss przedstawił studenta na dworze w otoczeniu kwiatów, natomiast Antoniego w pracowni na tle tkaniny ozdobionej motywem floralnym. Gama kolorystyczna Melancholika jest zgaszona i monotonna^[14][17]. W obrazie dominuje czerń i tony zielonoszare^[14]. Ciemna sylwetka mężczyzny kontrastuje z jasnym odcieniem tkaniny. Artysta wydobywa światłocieniem głowę i dłonie mężczyzny oraz wpięty w marynarkę kwiat^[14].

W literaturze badacze dostrzegają związki między Melancholikiem a prozą Stanisława Przybyszewskiego^[3]. Napis Totenmesse interpretuje się często jako aluzję literacką do poematu z 1893 roku o tym samym tytule^{[18][19][3][13][20]}. Wiesław Juszczak zauważa, że polski przekład tego utworu pojawił się dopiero po powstaniu obrazu, a sam Przybyszewski przybył do Krakowa we wrześniu 1898 roku^[21]. Możliwe, że artysta znał utwór z artykułów ukazujących się w lokalnej i ogólnopolskiej prasie, w których pisano o Totenmesse i jego autorze^[22]. Nie wiadomo także, czy napis na obrazie był od początku zamierzony i powstał w trakcie malowania, czy tuż przed warszawską wystawą lub po niej^[14].

Wiesław Juszczak opisuje Melancholika jako „utajony portret” i klasyfikuje go do nurtu protoekspresjonizmu^[23][24][25]. Postać Antoniego Procajłowicza stanowi alegorię melancholii. Alegoryczność przejawia się w tytule obrazu, który nie zdradza ani gatunku, ani tożsamości pozującego^[26]. W obrazie mężczyzna nie reprezentuje siebie, lecz melancholika pogrążonego we własnych myślach i wnętrzu^[24]. Zrezygnowany układ rąk, opuszczona głowa i melancholijny wyraz twarzy przypisuje się przygnębieniu i apatii mężczyzny spowodowanej chorobą^[13]. Nastrój grozy potęguje cień w kształcie czaszki, padający na tkaninę tuż przy głowie^[27]. W kontraście pozostaje zdobiący lewą pierś kwiatostan mniszka o intensywnej barwie, symbolizujący siłę i wolę życia^[13][20].

Model postaci odosobnionej i zadumanej jest kontynuowany w późniejszej twórczości Wojciecha Weissa, w portretach Katarzyny Krassowskiej (1912), Emilii Florkowej (1916), żony artysty (1920), Feli z kwiatkiem (1920) oraz Helenki w kolorowym stroju (1927-1928)^[28].

Melancholik pojawiał się na polskich i zagranicznych wystawach poświęconych twórczości Wojciecha Weissa i sztuce przełomu XIX i XX wieku. Oto wybrane przykłady to:

• II wystawa Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka”, 03.06 – 03.07.1898, Sukiennice,
• Symbolizm Polski, 08.10.2004 – 08.01.2005, Musée des Beaux-Arts de Rennes, Muzeum Narodowe w Poznaniu,
• Wojciech Weiss, 12.03 – 12.06.2016, Kunstmuseum Den Haag,
• Podgórze Wojciecha Weissa, 08.04 – 23.08.2020, Muzeum Historyczne Miasta Krakowa,
• Silent Rebels. Symbolism in Poland around 1900, 25.03 – 07.08.2022, Kunsthalle der Hypo-Kulturstiftung(inne języki), Monachium,
• Przesilenie. Malarstwo Północy 1880-1910, 17.11.2022 – 05.03.2023, Muzeum Narodowe w Warszawie^[5][1].

• Katarzyna A.K.A. Chmielewska Katarzyna A.K.A. (red.), Muzeum Narodowe w Krakowie i kolekcja książąt Czartoryskich, Warszawa 2012, ISBN 978-83-213-4554-3  (pol.).
• AgataA. Dobosz AgataA., Melancholik [online], Niezła Sztuka, 30 grudnia 2021 [dostęp 2024-04-30]  (pol.).
• WiesławW. Juszczak WiesławW., Młody Weiss, Warszawa 1979  (pol.).
• WiesławW. Juszczak WiesławW., Przedmowa, [w:] Aneri IrenaA.I. Weissowa, StanisławS. Weiss, Szkicownik Wojciecha Weissa, Kraków 1976, s. 5–8  (pol.).
• Katalog II. wystawy Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka”: 3 czerwca – 3 lipca (Kraków, Sukiennice) [online], Biblioteka Cyfrowa MNK [dostęp 2024-04-30]  (pol.).
• Ryszard JeremiR.J. Kluszczyński Ryszard JeremiR.J., Od Malczewskiego do Wyspiańskiego. Malarze Młodej Polski, Kraków 2018, ISBN 978-83-7447-503-7  (pol.).
• IrenaI. Kossowska IrenaI., ŁukaszŁ. Kossowski ŁukaszŁ., Malarstwo polskie. Symbolizm i Młoda Polska, Warszawa 2011, ISBN 978-83-213-4597-0  (pol.).
• ŁukaszŁ. Kossowski ŁukaszŁ., Totenmesse, [w:] PiotrP. Paszkiewicz (red.), Totenmesse. Modernism in the Culture of Northern and Central Europe, Warszawa 1996, s. 17–25, ISBN 978-83-85938-81-1  (ang.).
• ŁukaszŁ. Kossowski ŁukaszŁ., Wojciech Weiss (1875-1950), Warszawa 2006 (Ludzie. Czasy. Dzieła), ISBN 83-7477-061-9  (pol.).
• StefaniaS. Krzysztofowicz-Kozakowska StefaniaS., Ruch artystyczny końca wieku. Od narodowego romantyzmu do Młodej Polski, [w:] MarcinM. Jasionowicz (red.), Młoda Polska: 1890-1920, Bruksela 1997, s. 31–48, ISBN 83-87312-02-9  (pol.).
• AgnieszkaA. Ławniczakowa AgnieszkaA. (red.), Wojciech Weiss 1875-1950. Wystawa monograficzna, Poznań 1977  (pol. • ang.).
• WacławaW. Milewska WacławaW., Melancholik, [w:] MartynaM. Orczykowska (red.), Galeria sztuki polskiej XX wieku. Muzeum Narodowe w Krakowie. Przewodnik, Kraków 2011, s. 28, ISBN 978-83-7581-062-2  (pol.).
• Aneri IrenaA.I. Weissowa Aneri IrenaA.I., StanisławS. Weiss StanisławS., Szkicownik Wojciecha Weissa, Kraków 1976  (pol.), autorem przemowy jest Wiesław Juszczak.

• Melancholik na stronie Zbiory Cyfrowe MNK
• Melancholik na stronie Fundacja Muzeum Wojciecha Weissa