Księstwo żagańskie

Księstwo żagańskie
Herzogtum Sagan
Duché de Sagan
Preußisches Thronlehen Fürstentum Sagan

1274/1278 – 1472 1553 – 1601 1627 – 1634 1646 – 1935
Herb Flaga
Ustrój polityczny	monarchia
Stolica	Żagań
Data powstania	1274/1278
Data likwidacji	1935
księstwo żagańskie
Położenie na mapie świata Księstwo żagańskie Herzogtum Sagan Duché de Sagan Preußisches Thronlehen Fürstentum Sagan
51°37′00,1200″N 15°19′00,1200″E/51,616700 15,316700
Multimedia w Wikimedia Commons

Księstwo żagańskie – historyczne księstwo na Dolnym Śląsku, powstałe jako jedno z polskich księstw dzielnicowych w okresie rozbicia dzielnicowego, zlokalizowane w ówczesnej południowo-zachodniej Polsce. Obejmowało zachodni obszar księstwa głogowskiego, z którego zostało wydzielone w 1278 roku^[1]. Siedzibą książęcą było miasto Żagań. W skład wchodziły Nowogród Bobrzański, Przewóz i Świętoszów – obecnie poza granicami powiatu żagańskiego. Do 1472 pozostawało we władaniu książąt z dynastii Piastów Śląskich, po czym znajdowało się pod zwierzchnictwem Saksonii, Czech i Austrii, Prus i Niemiec.

Obecnie obszar księstwa leży w południowo-zachodniej Polsce i skrawek w Niemczech.

Księstwo Żagańskie wyodrębniło się na Dolnym Śląsku w okresie rozbicia dzielnicowego Królestwa Polskiego. Po śmierci księcia Konrada I głogowskiego w latach 1273/1274 jego trzej synowie podzielili majątek ojca. Najstarszy syn, Henryk III rezydował w Głogowie, natomiast ziemie Żagania, położone w północno-zachodniej części regionu przy granicy z Łużycami, przypadły jego młodszemu bratu Przemkowi. W 1284 r. zamienił się on księstwami ze swoim starszym bratem Konradem^[2].

Po śmierci Konrada w 1304 r. Żagań przypadł Henrykowi III głogowskiego i jego synom. Od 1314 do 1319 księstwo trafiło tymczasowo jako zastaw w ręce ich krewnego, margrabiego Waldemara brandenburskiego z dynastii askańskiej. W 1321 r. księstwo otrzymał najstarszy syn Henryka III, Henryk IV Wierny. Jak wielu innych książąt śląskich otrzymał on w 1329 roku lenno na Żaganiu z rąk króla czeskiego Jana Luksemburskiego. Jego potomkowie przez ponad sto lat władali Żaganiem i częściami sąsiedniego księstwa głogowskiego. Ostatnim księciem z dynastii Piastów był Jan II Szalony. Od 1461 r. prowadził konflikt ze swym starszym bratem Baltazarem. Przy wsparciu króla czeskiego Jerzego, a następnie antykróla Macieja Korwina, najechał księstwo żagańskie. Ostatecznie Baltazar został schwytany i uwięziony w wieży zamku w Przewozie, gdzie według legendy jego brat zostawił go na śmierć głodową^[3].

W 1476 r. Jan II sprzedał Żagań księciu Albertowi III Saskiemu, młodszemu bratu elektora saskiego Ernesta z rodu Wettynów. Jego potomkowie z gałęzi albertyńskiej wprowadzili reformę protestancką, władając księstwem do 1549 r., kiedy to zostało ono scedowane przez księcia Maurycego i umieszczone pod bezpośrednim zarządem Korony Czeskiej. W czasie wojny trzydziestoletniej, w 1628 r., cesarz Ferdynand II nadał księstwo swemu generałowi Albrechtowi von Wallenstein. Po wyroku na Wallensteina w latach 1646–1786 było własnością rodu Lobkowiczów^[2].

W 1786 r. Żagań kupił książę kurlandzki Piotr von Biron, później księżną została jego córka Wilhelmina. W 1842 r. władza przeszła na jej siostrę Pauline i wreszcie w 1844 r. po długich sądowych sporach z synem Pauliny, jej młodsza siostra Dorota de Talleyrand-Périgord uzyskała tytuł własności do księstwa^[2]. Za jej czasów Żagań przeżywał okres rozkwitu. Księżna odnowiła pałac, którego nowo urządzone wnętrza gromadziły zainicjowaną przez jej ojca pokaźną kolekcję manuskryptów, rzeźb, obrazów i mebli. Stworzyła park krajobrazowy z kwiatami i drzewami różnych stref klimatycznych, który był chlubą regionu. Zbudowała szpital, utworzyła kilka szkół, odbudowała kościół i wieżę ratuszową. Sfinansowała budowę mostu kolejowego w mieście. Działała charytatywnie, nakazując np. rozdanie darmowej żywności w chudszych latach, tworzyła nowe miejsca pracy. Dzięki swojej działalności cieszyła się dużym poparciem wśród mieszkańców miasta. Dorota zmarła w 1862 roku po długiej i ciężkiej chorobie, w wyniku powikłań po wypadku jej powozu w drodze z Zatonia do Żagania^[4]. Władzę po niej przejął jej syn Ludwik Napoleon de Talleyrand-Périgord, Ludwik zmarł w 1898 r. następnie po nim Żaganiem rządzili jego syn Boson I de Talleyrand-Périgord (1898–1906) i wnuk Hélie de Talleyrand-Périgord (1906–1910) oraz prawnuk Howard Maurice de Talleyrand-Périgord (1910–1929). Howard popełnił samobójstwo 28 maja 1929 r^[5]. w związku z tym władze przejął młodszy brat Hélie, Boson II de Talleyrand-Périgord Valençay. W 1935 r. władze III Rzeszy skonfiskowały Żagań^[6]. Pomimo konfiskaty majątku Bosonowi II nadal przysługiwał tytuł księcia. Po jego śmierci (9 maja 1952) tytularnym księciem Żagania został kuzyn Hélie de Talleyrand-Périgord de Pourtalès (1882-1968)^[7].

Posiadłość żagańska, położona w Prusach, a od 1945 roku w Polsce, stanowiła lenno (lub trust), którym posiadacz nie mógł rozporządzać, lecz musiał pozostawić wyznaczonemu na specjalnych zasadach spadkobiercy. Ustawa niemiecka z 1938 r. zniosła trusty, tak że posiadacze musieli stać się właścicielami z zastrzeżeniem rekompensaty dla spadkobierców.

W 1951 r. państwo polskie przyznało rekompensatę w wysokości 6 mln dolarów za upaństwowienie obszaru dawnego księstwa żagańskiego^[8][9][10].

Mimo że koncesja pruska z 1846 r. nie przewidywała sukcesji do tytułu w linii żeńskiej, po śmierci w 1968 ostatniego męskiego księcia Żagania tytuł książęcy otrzymała córka księcia Hélie Violette de Talleyrand-Périgord (1915-2003)^[7]. Wraz z jej śmiercią wygasł ród de Talleyrand-Périgord a tytuł książęcy przeszedł na jej potomków z rodu de Pourtalès.^{[potrzebny przypis]} Nazwa de Talleyrand-Périgord została ponownie użyta w 2005 przez Hélie de Pourtalès (syna Jamesa de Pourtalès i Violetty de Talleyrand-Périgord), upoważnionego dekretem z dnia 13 października 2005 r., aby dodać do swojego patronimicznego imienia Talleyrand-Périgord, więc obecnie nazywa się de Pourtalès de Talleyrand-Périgord^[11][12]. W czerwcu 2016 r. potomkowie rodziny książęcej odwiedzili żagański pałac^[8]. Obecnie tytuł książęcy należy do rodziny de Andia^[13].

• 1278–1284 – Przemek żagański (syn Konrada I, od 1284 książę ścinawski)
• 1284–1304 – Konrad II Garbaty (brat Przemka, w 1284 wymienił się z nim księstwami)
• 1304–1309 – Henryk III głogowski (brat Przemka i Konrada)
• 1309–1312 – wspólne rządy Henryka IV Wiernego, Konrada I oleśnickiego, Bolesława oleśnickiego, Jana ścinawskiego i Przemka głogowskiego
• 1312–1316/1317 – wspólne rządy Henryka IV Wiernego, Jana ścinawskiego i Przemka głogowskiego
• 1316/1317–1321 – wspólne rządy Henryka IV Wiernego i Przemka głogowskiego
• 1321–1342 – Henryk IV Wierny

• 1342–1369 – Henryk V Żelazny (syn Henryka IV, od 1344 dziedziczny lennik czeski, od 1349 na połowie Głogowa, od 1363 na połowie Ścinawy)
• 1369–1393 – Henryk VI żagański (syn Henryka V, w wyniku podziału 1378 w Żaganiu, Krośnie i Świebodzinie)
• 1393–1403 – Jadwiga legnicka (żona Henryka VI, oprawa wdowia na Żaganiu, Krośnie i Świebodzinie)
• 1369–1395 – Henryk VII Średni (Rumpold) (syn Henryka V, w wyniku podziału 1378 w Głogowie, Ścinawie i Bytomiu Odrzańskim – właściciel połowy tych ziem, druga w posiadaniu Czech)
• 1369–1397 – Henryk VIII Wróbel (syn Henryka V, w wyniku podziału w Zielonej Górze, Szprotawie, Kożuchowie, Przemkowie i Sulechowie, od 1395 właściciel połowy Głogowa, Ścinawy i Bytomia Odrzańskiego, od 1397 przejście Ścinawy pod rządy linii oleśnickiej)
• 1397–1420 – Katarzyna opolska (żona Henryka VIII, oprawia wdowia na Zielonej Górze i Kożuchowie)

• 1397–1401 – Ruprecht I legnicki (szwagier Henryka VIII, regent w Głogowie i Żaganiu)
• 1401–1439 – Jan I (syn Henryka VIII i Katarzyny, od 1401 formalne współrządy z braćmi w Szprotawie, Przemkowie, Sulechowie, połowie Głogowa, Ścinawy i Bytomia Odrzańskiego, od 1403 dodatkowo w Żaganiu, Krośnie i Świebodzinie, od 1412/1413 w wyniku podziału książę żagański, od 1413 w Przewozie)
• 1439–1463 – Scholastyka Saska (żona Jana I, początkowo na wygnaniu, a od 1439 oprawa wdowia na Nowogrodzie Bobrzańskim)
  • 1439–1472 – Baltazar (syn Jana I i Scholastyki, od 1439 współrządy z braćmi, od 1449 książę żagański wraz z Rudolfem, od 1454 samodzielnie, 1461–1467 na wygnaniu, usunięty, zm. 1472)
  • 1439–1454 – Rudolf (brat, od 1439 współrządy z braćmi, od 1449 razem z Baltazarem książę żagański, zm. 1454)
  • 1439–1472 – Wacław (brat, od 1439 współrządy z braćmi, od 1449 z Janem II książę na Przewozie, od 1454 z powodu choroby psychicznej pod kuratelą brata Jana II, 1476 zrzekł się praw do Głogowa, zm. 1488)
  • 1439–1472 – Jan II Szalony (brat, do 1449 pod opieką braci, od 1449 z Wacławem, książę na Przewozie (faktyczne rządy), od 1461 w Nowogrodzie Bobrzańskim, 1461–1467 i 1472 w Żaganiu, abdykował, 1476–1488 książę na Głogowie, Kożuchowie i Szprotawie, usunięty, ok. 1497–1504 w Wołowie)

W 1472 Jan II Szalony sprzedał księstwo książętom saskim Ernestowi i Albrechtowi Wettynom – lennikom czeskim.

• 1553–1558 – Jerzy Fryderyk Hohenzollern

• 1558–1562 – Baltazar von Promnitz, biskup wrocławski
• 1562–1597 – Zygfryd von Promnitz
• 1597–1601 – Anzelm von Promnitz

• 1627–1634 – Albrecht Wacław Euzebiusz von Wallenstein

• 1646–1677 – Vaclav Eusebius von Lobkowitz
• 1677–1715 – Ferdynand August Leopold von Lobkowitz
• 1715–1734 – Filip Hiacynt von Lobkowitz
• 1734–1739 – Wacław Ferdynand Karol von Lobkowitz
• 1739–1784 – Ferdynand Filip Józef von Lobkowitz
• 1784–1786 – Józef Franciszek Maksymilian von Lobkowitz

• 1786–1800 – Piotr Biron
• 1801–1839 – Wilhelmina Biron
• 1839–1842 – Paulina Biron
• 1842–1844 – Fryderyk Wilhelm Konstanty von Hohenzollern-Hechingen^[14]

• 1844–1862 – Dorota de Talleyrand-Périgord
• 1862–1898 – Ludwik Napoleon de Talleyrand-Périgord
• 1898–1906 – Boson I de Talleyrand-Périgord
• 1906–1910 – Hélie de Talleyrand-Périgord
• 1910–1929 – Howard Maurice de Talleyrand-Périgord^[15].
• 1929–1935 – Boson II de Talleyrand-Périgord Valencay^{[potrzebny przypis]}.

• 1935–1952 – Boson II de Talleyrand-Périgord Valencay^[17][18].
• 1952–1968 – Hélie de Talleyrand-Périgord de Pourtalès
• 1968–2003 – Violette de Talleyrand-Périgord
• 1968–1971 – Félicie de Talleyrand Perigord (1878-1982), siostra Hélie, księżna Dino i Żagania. Wyszła za mąż za Louisa de Andia, markiza de Villahermos^[19].

• 1971–2005 – Manuel-Archambault de Andia y Talleyrand Perigord, syn Félicie, książę Dino i Żagański, oficjalnie uznany przez króla Włoch Humberta II. Poślubił Mercedes de Elio y de Amezua, córkę hrabiego Casa Real de la Moneda de Potosi, potomka markiza de Vessolla. Z tego związku narodziły się: Maria Luisa, Dona Beatrice, Dona Ines i Dona Ysabel de Andia. Książę Manuel zmarł w swoim zamku La Chatonniere w Azay le Rideau w 2005 roku^[20].
• 2005–2015 – Maria Luisa de Andia y Elio, najstarsza córka Manuela, księżna Dino i Żagania, wyszła za mąż za Luisa de Villegas y Urzaiz^[21].

• od 2015 – Francisco Javier de Villegas y de Andia, syn Marii, książę Dino i Żagania. Ożenił się z Alicia Rico y Perez del Pulgar. Z tego związku narodził się jego syn Francisco Javier de Villegas y Rico oraz dwie córki Łucja i Clara de Villegas^[22].

Księstwo dzieliło się na 3 powiaty:

• nowogrodzki
• przewózki
• żagański

• Książęta głogowsko-żagańscy
• Pałac Lobkowitzów w Żaganiu
• Zamek graniczny w Janowcu (gmina Małomice)

• Adamek-Pujszo K., Działalność kulturotwórcza książąt żagańskich Bironów (1786-1862), cz. 1, Zielona Góra 2007.
• Adamek-Pujszo K., Talleyrandowie jako książęta żagańscy i ich rezydencja w Żaganiu (1862-1929), Zielona Góra 2017.
• Kowalski St., Zabytki województwa zielonogórskiego, Zielona Góra 1987.
• Janicki Z., Zeszyty Żagańskie; Żagańska kasztelania, Żagań 2002.
• Żagański zespół pałacowo-parkowy, pod red. A. Stawczyka, Żagań 1994.
• Żagań w historii Śląska, pod red. W. Beina, H. Szczegóły, Żagań 1997.