Owies

Owies
	; Owies zwyczajny
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	wiechlinowce
Rodzina	wiechlinowate
Rodzaj	owies
	Nazwa systematyczna
	Avena L.; Sp. Pl. Pl. 79. 1 Mai 1753
	Typ nomenklatoryczny
	Avena sativa L.
Synonimy
	Anelytrum Hack.; Preissia Corda;
	Anelytrum Hack.; Preissia Corda;
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Następująca wersja przejrzana tej strony, którą oznaczono 21 mar 2024, była oparta na tej wersji.

Owies (Avena L.) – rodzaj roślin z rodziny wiechlinowatych. Obejmuje 25 gatunków^[4]. Rośliny te występują w Europie, Azji i północnej oraz wschodniej Afryce. Kilka gatunków jest uprawianych, głównie owies zwyczajny A. sativa, do najbardziej uciążliwych chwastów należy owies głuchy A. fatua^[5].

Rozmieszczenie geograficzne

Pierwotny zasięg rodzaju obejmuje rozległe obszary w obrębie tzw. Starego Świata na półkuli północnej: niemal całą Europę (bez Wysp Brytyjskich i Islandii), Azję (bez części południowo-wschodniej i północno-wschodniej), północną Afrykę oraz Etiopię i Kenię. Rośliny z tego rodzaju rosną poza tym introdukowane niemal wszędzie poza obszarami okołopolarnymi i równikowymi^[4].

Gatunki flory Polski^[6]

owies brodaty Avena barbata Pott ex Link – efemerofit
owies głuchy Avena fatua L. – antropofit zadomowiony
owies jednostronny Avena orientalis Schreb. ≡ A. sativa – gatunek uprawiany
owies krótki Avena brevis Roth – efemerofit
owies nagi Avena nuda L. em. Mansf. – efemerofit
owies płonny Avena sterilis L. – efemerofit
owies pośredni Avena × vilis Wallr., syn. Avena x hybrida Peterm. – antropofit zadomowiony
owies szorstki, o. owsik Avena strigosa Schreb. – antropofit zadomowiony
owies zwyczajny Avena sativa L. – gatunek uprawiany

Systematyka

Pozycja systematyczna

Rodzaj z rodziny wiechlinowatych (Poaceae), rzędu wiechlinowców (Poales)^[2]. W obrębie rodziny należy do podrodziny wiechlinowych (Pooideae), plemienia Poeae, podplemienia Aveninae^[7]. W obrębie podplemienia rodzaj sytuowany jest w pozycji siostrzanej względem rodzaju rajgras Arrhenatherum, podczas gdy pozycję bazalną dla tej pary zajmuje rodzaj owsica Helictotrichon^[8].

Wykaz gatunków^[4]

Avena abyssinica Hochst. – owies abisyński
Avena aemulans Nevski
Avena agadiriana B.R.Baum & G.Fedak
Avena atlantica B.R.Baum & G.Fedak
Avena barbata Pott ex Link – owies brodaty
Avena brevis Roth – owies krótki
Avena byzantina K.Koch – owies bizantyjski
Avena canariensis B.R.Baum, Rajhathy & D.R.Sampson
Avena chinensis (Fisch. ex Roem. & Schult.) Metzg.
Avena clauda Durieu
Avena eriantha Durieu
Avena fatua L. – owies głuchy
Avena insularis Ladiz.
Avena longiglumis Durieu
Avena magna H.C.Murphy & Terrell
Avena murphyi Ladiz.
Avena nuda L. – owies nagi
Avena prostrata Ladiz.
Avena sativa L. – owies zwyczajny
Avena saxatilis (Lojac.) Rocha Afonso
Avena sterilis L. – owies płonny
Avena strigosa Schreb. – owies szorstki
Avena vaviloviana (Malzev) Mordv.
Avena ventricosa Balansa
Avena volgensis (Vavilov) Nevski

Zastosowanie

Rośliną uprawną jest przede wszystkim owies zwyczajny Avena sativa (ok. 90% upraw na świecie), a pozostałymi uprawnymi są: A. strigosa, A. abyssinica, A. bizantina i A. fatua. Wyprodukowane w Polsce ziarno owsa w 80% przeznacza się na paszę, w 15% na materiał siewny, resztę na cele konsumpcyjne. Jednak coraz bardziej poznawane są właściwości chemiczne owsa i znajduje się dla niego coraz bardziej różnorodne zastosowanie: w dietetyce, w lecznictwie, w przemyśle farmaceutycznym, kosmetycznym i chemicznym^[9].

Rośliny jadalne

Historia

Owies należy do stosunkowo młodych roślin uprawnych. Pojawił się kilka tysięcy lat później aniżeli jęczmień i pszenica^{[potrzebny przypis]}.

Pierwsze znaleziska owsa pochodzą ze Szwajcarii z okresu brązu (1500–700 lat p.n.e.) i dotyczą głównie owsa szorstkiego (Avena strigosa). Na terenach polskich pierwsze ślady owsa tj. ziarniaki owsa głuchego (Avena fatua) pochodzą sprzed ok. 700 lat p.n.e. i odnalezione zostały w Biskupinie k. Żnina, jednak uprawa owsa na większą skalę rozpoczęła się dopiero w VIII wieku^{[potrzebny przypis]}.

Owies, podobnie jak żyto jest wtórną rośliną uprawną, tzn. początkowo towarzyszył uprawom zbóż jako chwast segetalny. Do Europy przywędrował razem z pszenicą z Azji i w miarę przesuwania się upraw z południa na północ kontynentu, pogarszania się warunków glebowo klimatycznych, zaczął zyskiwać na znaczeniu. Jego dominacja wśród upraw wzrastała i zaczął wypierać gatunki pierwotne. Owies siewny i głuchy są blisko spokrewnione ze sobą. Prawdopodobnie najpierw uprawiano owies głuchy, a z niego na skutek mutacji powstał owies siewny. A. sativa i A. fatua krzyżują się ze sobą, dając wiele form pośrednich. Inne formy owsa pochodzić mają z następujących obszarów: A. bizantina i A. sterilis – wybrzeże Morza Śródziemnego, szczególnie Afryki Północnej; A. abissinica – z byłej Abisynii (Etiopia); A. strigosa, A. brevis, A. nuda-brevis – z północno-zachodniej i zachodniej Europy; A. nuda – z Chin^{[potrzebny przypis]}.

Zobacz też

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-12-30] (ang.).
↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-21].
↑ ^a ^b ^c ^d Avena L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-05-01].
↑ David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 89-90, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 39, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ Poaceae (grass family). [w:] Taxonomy Browser [on-line]. The National Center for Biotechnology Information. [dostęp 2010-12-29]. (ang.).
↑ Jeffery M. Saarela, Qing Liu, Paul M. Peterson, Robert J. Soreng, Beata Paszko: Phylogenetics of the Grass 'Aveneae-Type Plastid DNA. Clade' (Poaceae: Pooideae, Poeae) Based on Plastid and Nuclear Ribosomal DNA Sequence Data. W: Seberg, Petersen, Barfod, Davis: Diversity, phylogeny, and evolution in the Monocotyledons. Aarhus: Aarhus University Press, 2010.
↑ Owies - zastosowania inne niż spożywcze [online], Biotechnologiczny Portal Internetowy (ISSN 2080-8682) [dostęp 2024-03-21] (pol.).

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-12-30] (ang.).

[3] Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-21].

[powo-4] Avena L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-05-01].

[mabb-5] David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 89-90, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

[checklist-6] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 39, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[7] Poaceae (grass family). [w:] Taxonomy Browser [on-line]. The National Center for Biotechnology Information. [dostęp 2010-12-29]. (ang.).

[8] Jeffery M. Saarela, Qing Liu, Paul M. Peterson, Robert J. Soreng, Beata Paszko: Phylogenetics of the Grass 'Aveneae-Type Plastid DNA. Clade' (Poaceae: Pooideae, Poeae) Based on Plastid and Nuclear Ribosomal DNA Sequence Data. W: Seberg, Petersen, Barfod, Davis: Diversity, phylogeny, and evolution in the Monocotyledons. Aarhus: Aarhus University Press, 2010.

[9] Owies - zastosowania inne niż spożywcze [online], Biotechnologiczny Portal Internetowy (ISSN 2080-8682) [dostęp 2024-03-21] (pol.).

[1]