Żyd z pieniążkiem

Żyd z pieniążkiem - obraz malarski lub nadruk na płótnie przedstawiający brodatego, najczęściej starego mężczyznę, siedzącego przy stole i trzymającego w ręku monetę. Przedstawiony mężczyzna posiada stereotypowe atrybuty i cechy Żyda. Wyobrażenia Żyda z pieniążkiem sprzedawane są w Polsce jako rodzaj amuletu lub talizmanu przynoszącego powodzenie finansowe osobie, która taki obraz posiada zawieszony w domu lub siedzibie przedsiębiorstwa^[1][2]. Obrazy takie i przekonanie o ich możliwości przynoszenie szczęścia zyskały popularność w początkach XXI wieku, wcześniej niekiedy sprzedawano rzeźby ludowe przedstawiające Żyda z sakiewką, które mogły pełnić podobną funkcję kulturową. Z posiadaniem takiego obrazu łączą się współcześnie powstałe "nakazy" dotyczące sposobu zawieszenia obrazu, mające przyczynić się do maksymalnego powodzenia finansowego. Badacze wiążą istnienie tego przedstawienie z funkcjonowaniem zakorzenionego w kulturze ludowej negatywnego stereotypu, nierozerwalnie łączącego wyobrażoną postać Żyda z pieniędzmi^[1][3].

Żyd z pieniążkiem najczęściej wyobrażany jest jako mężczyzna stary lub dojrzałym wieku, brodaty, posiadający stereotypowe cechy i atrybuty Żyda, takie jak broda, pejsy, jarmułka, chałat, "żydowskie" elementy fizjonomii itp. Niekiedy wyobrażany jest też z księgą rachunkową i piórem, z sakiewką wypełnioną złotem, świecą lub lampą. Niekiedy obraz oprawiony jest w złote ramy.

Przedstawienie to zdobyło popularność w pierwszych dekadach XXI wieku, jest więc przejawem współczesnej kontynuacji wcześniejszych motywów funkcjonujących w kulturze ludowej. Przesąd łączy posiadanie w domu obrazu Żyda... z powodzeniem finansowym i nieoczekiwanym przypływem pieniędzy^[4]. Przesąd nakazuje obraz taki powiesić w przedpokoju lub sieni, po lewej stronie drzwi wejściowych. Nakazuje też zawieszanie obrazu krzywo lub odwrotnie ("do góry nogami") w sobotę, co przypuszczalnie łączy się ze świadomością istnienia święta szabatu^[5].

Według antropolog Joanny Tokarskiej-Bakir wyobrażenie Żyda, mającego w tradycyjnej polskiej kulturze ludowej charakter obcego, nie przynależącego do wspólnoty, wpisuje się w tradycję wiary w istoty demoniczne i duchy opiekuńcze, które, istniejąc w domostwie, mogą przyczynić się do dobrobytu lub nieszczęścia^[1]. Skojarzenie Żyda i pieniędzy na korzenie w odległej przednowoczesności, i łączy się z negatywnym i antysemickim wyobrażeniem Żyda - wyzyskiwacza, krwiopijcy i oszusta, do którego nadprzyrodzona umiejętność skutecznego obracania pieniędzmi przynależna jest "od zawsze"^[2][3]. Potencjalnie negatywna figura Żyda w obrazie zawieszonym w domu staje się źródłem "magicznych" mocy, które poprzez właściwe obrzędy (wieszanie na odwrót, wkładanie grosika za ramę itd.) zostają opanowane na korzyść posiadacza. Działania takie wpisują się w tradycję wiary w słowiańskie demony domowe: skrzaty, kłobuki itp., które, właściwie traktowane, przynoszą pomyślność, ale są też w stanie powodować nieszczęście^[1].

Według Bożeny Keff istnienie tego przesądu powoduje bezrefleksyjne powielanie negatywnych stereotypów, a sam wizerunek Żyda z pieniążkiem wpisuje się w tradycję antysemickich wyobrażeń (Żyd-czarownik, Żyd-krwiopijca, Żyd-wyzyskiwacz i kapitalista), które dehumanizują realnie istniejące osoby o tożsamości żydowskiej ^[3]. Podobnie jak Joanna Tokarska-Bakir, Bożena Keff łączy istnienie tego przesądu z funkcjonującymi w społeczeństwie polskim skojarzeniami czasów Zagłady, w których ukrywający się przed hitlerowcami Żyd musiał oddać posiadane przez siebie dobra w celu uzyskania szansy zachowania życia.

Z przesądem wiązane są przysłowia, które przez skojarzenie z wizerunkiem Żyda z pieniążkiem uzyskują nowe - pozytywne - znaczenia. Przysłowie "Żyd w sieni, pieniądz w kieszeni" pierwotnie przestrzegało przed wpuszczaniem Żyda "dalej niż do sieni", a w kontekście wizerunku staje się radą, gdzie obraz taki należy powiesić. Z kolei "Kto nie ma w domu Żyda - temu bida" jest przekształconym powiedzeniem "Jak bida, to do Żyda", będącym negatywnym skojarzeniem z zapożyczaniem się u żydowskiego bankiera^[1].