Brygada Świętokrzyska: Różnice pomiędzy wersjami

Brygada Świętokrzyska

Odznaka powojenna
Historia
Państwo	Polska
Sformowanie	11 sierpnia 1944
Rozformowanie	1946
Dowódcy
Pierwszy	Antoni Szacki ps. „Dąbrowski”, „Bohun”
Działania zbrojne
II wojna światowa
Organizacja
Dyslokacja	Dystrykt radomski
Rodzaj wojsk	oddział partyzancki
Podległość	Narodowe Siły Zbrojne
Skład	202 pułk NSZ i 204 pułk NSZ[1]
Multimedia w Wikimedia Commons

Zobacz kolekcję cytatów Brygada Świętokrzyska w Wikicytatach

Brygada Świętokrzyska NSZ – oddział zbrojny tej części Narodowych Sił Zbrojnych (NSZ-ZJ^[2]), który nie podporządkował się rozkazowi scalenia z Armią Krajową, działający w okresie od połowy sierpnia 1944 do połowy sierpnia 1945. Utworzona decyzją Rady Politycznej NSZ-Zachód w dniu 10 sierpnia 1944.

Liczyła od 822 żołnierzy (w grudniu 1944) do 1417 żołnierzy (5 maja 1945)^[3].

W obliczu wkraczania Armii Czerwonej na ziemie polskie Narodowe Siły Zbrojne usiłowały bezskutecznie przeprowadzić koncentracje swych sił (ok. 65 tys.) w celu wycofania się na zachód, co udało się jedynie Brygadzie Świętokrzyskiej (ok. 700 osób)^[4]. W czerwcu 1944 r. w wyniku rozkazu komendanta Okręgu V Kieleckiego NSZ, mjra NN ps. „Olgierd Mirski”, „Kordian” w rejonie wsi Wronów – Mirogonowice w powiecie opatowskim na Kielecczyźnie doszło do koncentracji kilku oddziałów partyzanckich NSZ (oddziały Władysława Kołacińskiego ps. „Żbik”, por. Stanisława Grabdy ps. „Bem”, ppor. Edmunda Dachtera ps. „Bopp”, NN ps. „Ścibor”, pchor. Kazimierza Nowaka ps. „Łoś” i por. Henryka Figuro-Podhorskiego ps. „Step”, który czasowo przebywał na terenie Kielecczyzny). Sformowano z nich 3-batalionowy 204 Pułk Piechoty Ziemi Kieleckiej NSZ, na czele którego 18 czerwca stanął mjr Eugeniusz Kerner ps. „Kazimierz”, „Jan Balcerowski”. Funkcję szefa sztabu objął rtm. Antoni Starnawski ps. „Leon”. Dowódcami poszczególnych kompanii zostali dowódcy oddziałów partyzanckich, z wyjątkiem „Ścibora”, którego zastąpił Zdzisław Jelnicki ps. „Nowina”. Pułk liczył ok. 450–600 ludzi. Prowadzono walkę zarówno z Niemcami, jak też partyzantką prokomunistyczną. Operowano z reguły siłami jednej lub kilku kompanii. Współdziałano czasem z miejscowymi oddziałami AK a sporadycznie z BCh. W okresie od 15 do 25 lipca Pułkiem dowodził bezpośrednio, przybyły na inspekcję z Warszawy, p.o. Komendanta Głównego NSZ ppłk Stanisław Nakoniecznikoff-Klukowski ps. „Kmicic”.

Po przekroczeniu przez Armię Czerwoną linii Bugu przywódcy Grupy „Szańca”, czyli politycznej nadbudowy NSZ, przenieśli się z Warszawy do Częstochowy i Krakowa. Rozpoczęto wówczas realizację planu utworzenia 3 dużych zgrupowań NSZ, które następnie ewakuowałyby się na Zachód, na tereny zajęte przez wojska amerykańskie i brytyjskie. 10 sierpnia przewodniczący Rady Politycznej NSZ – Zachód Kazimierz Gluziński wydał rozporządzenie o utworzeniu Grupy Operacyjnej „Zachód”. W tym celu w rejonie miejscowości Lasocin skoncentrowano kompanie 204. pp NSZ. Dołączył do nich oddział mjra Antoniego Szackiego ps. „Dąbrowski”, „Bohun” w sile 76 ludzi. Wcześniej (7 sierpnia) w skład 204. pp NSZ wszedł oddział wywiadowczy Komendy Głównej NSZ pod dowództwem ppor. Wiktora Gostomskiego ps. „Nałęcz”. Przybył także komendant Okręgu V Kieleckiego NSZ mjr NN ps. „Olgierd Mirski”. 11 sierpnia na mocy jego rozkazu, w którym powoływał się na rozkaz nowego Komendanta Głównego NSZ gen. Tadeusza Jastrzębskiego ps. „Powała”, utworzono oficjalnie z tych oddziałów Brygadę Świętokrzyską NSZ.

 Zobacz też kategorię: Kategoria:Żołnierze Brygady Świętokrzyskiej
UWAGA: sugestia dodatkowej zawartości w nieistniejącej kategorii - trzeba poprawić link.

Brygada Świętokrzyska NSZ składała się wówczas z: Kwatery Głównej, Sztabu, 202. pp Ziemi Sandomierskiej, 204. pp Ziemi Kieleckiej i oddziałów pomocniczych. Jej obsada osobowa była następująca:

• Dowódca – mjr Antoni Szacki ps. „Bohun”, „Dąbrowski” (do czasu przybycia wyznaczonego przez KG NSZ oficjalnego dowódcy, do czego ostatecznie nie doszło)
• Zastępca Dowódcy – Władysław Marcinkowski ps. „Jaxa”
• Komendant Kwatery Głównej – kpt. Telesfor Piechocki ps. „Gustaw”
• Kapelan – ks. NN ps. „Benedykt”
• Szef Sztabu – kpt. NN ps. „Nawarra” (do 19 sierpnia 1944), mjr Leonard Zub-Zdanowicz ps. „Ząb” (od 19 sierpnia 1944)
  • Szef organizacyjno-personalny – kpt. Stefan Marcinkowski ps. „Poraj Karol”
  • Szef wywiadu – ppor. Wiktor Gostomski ps. „Nałęcz” (do września 1944), por. Mieczysław Godziszewski ps. „Mieczysław” (od września 1944)
  • Szef operacyjny – kpt. NN ps. „Nawarra”
  • Szef łączności – kpt. Walerian Milczarek ps. „Stanisław Wołyniak”
  • Dowódca saperów – por. NN ps. „Korczak”
  • Szef sanitarny – ppor. dr Ludger Zarychta ps. „Żar”
  • Oficer oświatowo-wychowawczy – Józef Chmielewski ps. „Aleksander”, rtm. Jerzy Dobrzański-Zaleski ps. „Zaremba”
• Dowódca 202. pp – mjr Antoni Szacki ps. „Bohun”, „Dąbrowski” (do 13 sierpnia 1944), Władysław Marcinkowski ps. „Jaxa” (od 13 sierpnia 1944)
  • Kwatermistrz – kpt. Tomasz Rzepecki ps. „Stefan Białynia”
  • Dowódca plutonu zwiadu konnego – rtm. NN ps. „Piorun”
  • Dowódca I batalionu – kpt. Henryk Figuro-Podhorski ps. „Step”
    • Dowódca 1. kompanii – ppor. Jan Wódz ps. „Lampart”
    • Dowódca 2. kompanii – por. Wacław Michalski ps. „Żur”
    • Dowódca 3. kompanii (powstała później) – Bernard Lewandowski ps. „Leonard”
  • Dowódca II batalionu – kpt. Henryk Karpowicz ps. „Rusin”
    • Dowódca 4. kompanii – por. Edmund Dachtera ps. „Bopp”
    • Dowódca 5. kompanii – por. Zygmunt Rafalski ps. „Sulimczyk”
    • Dowódca 6. kompanii (powstała później) – kpt. Jerzy Jaxa-Maderski ps. „Kazimierz”

• Dowódca 204. pp – mjr Eugeniusz Kerner ps. „Kazimierz” (do 15 sierpnia 1944 r.), kpt. Jerzy Wojski (od 15 sierpnia 1944)
  • Kwatermistrz – kpt. Wojciech Dzielski ps. „Halny”
  • Dowódca plutonu zwiadu konnego – por. Zdzisław Jelnicki ps. „Nowina”
  • Dowódca I batalionu – kpt. Wacław Janikowski ps. „Wilk”
    • Dowódca 1. kompanii – por. Stanisław Grabda ps. „Bem”
    • Dowódca 2. kompanii – por. NN ps. „Zbigniew”
    • Dowódca 3. kompanii – por. Władysław Kołaciński ps. „Żbik”
  • Dowódca II batalionu – kpt. NN ps. „Jerzy”
    • Dowódca 4. kompanii – ppor. NN ps. „Walter”
    • Dowódca 5. kompanii – ppor. NN ps. „Szalej”
  • Dowódca plutonu szturmowego – ppor. NN ps. „Wiesław”
  • Dowódca kompanii szkolnej – kpt. Jerzy Szyler ps. „Jur”, kpt. NN ps. „Nawarra”, kpt. Tadeusz Żółkiewski ps. „Most”
  • Dowódca szwadronu kawalerii – mjr Jerzy Łoziński ps. „Lubicz”
  • Dowódca żandarmerii – por. Roman Bisping ps. „Grot”.

Latem 1944 oficerem do zadań specjalnych Brygady został kapitan Hubert Jura „Tom” były dowódca Akcji Specjalnej NSZ okręgu Radom – współpracujący z Gestapo na tle walki z ugrupowaniami komunistycznymi, który koordynował jej kontakty z Niemcami – Hubert Jura został w lecie 1944, wyrokiem Komendy Głównej NSZ^[5], skazany na karę śmierci za współpracę z Gestapo i ścigany przez NSZ i AK^[6], mimo to po sformowaniu Brygady Świętokrzyskiej (nie podlegającej wówczas komendzie głównej NSZ, a jedynie odłamowi NSZ-ZJ), pełnił w niej funkcję oficera do zadań specjalnych.

W początkowym okresie Brygada liczyła ok. 850 ludzi. Jej uzbrojenie było jednak prawdopodobnie słabe i wynosiło 1 działko przeciwpancerne, 5 ciężkich karabinów maszynowych, 25 ręcznych karabinów maszynowych, 50 pistoletów maszynowych, 320 karabinów ręcznych (głównie kb Mauser), 2 pancerzownice PIAT i 1 karabin ppanc. Posiadana amunicja wystarczała zaledwie na godzinę walki. Podobnie stan umundurowania i obuwia był bardzo zły.

Brygada Świętokrzyska prowadziła walkę partyzancką z partyzantką komunistyczną (AL) i partyzantką radziecką, których uważała za wrogów numer jeden. Stopniowo powiększała swoją liczebność, dochodząc jesienią 1944 do ok. 1200 ludzi. Do jej ważniejszych akcji zbrojnych należały:

• 23 czerwca 1944 – zaatakowanie oddziału Armii Ludowej „Górala” w rejonie miejscowości Działki Nosowskie, NSZ mimo przewagi liczebnej po walce wycofał się, tracąc 6 zabitych i 3 jeńców, których zwolniono po zapewnieniu, że nie będą napadać na walczących z Niemcami partyzantów.

 Osobny artykuł: Potyczka w Działkach Nosowskich.

• 17 lipca 1944 – kilkugodzinny atak 204 pułku NSZ w sile około 500 ludzi dowodzony przez ppłk „Kmicica” pod Skrobaczowem na oddziały AL i Batalionów Chłopskich liczące około 100 ludzi. Oddziałem BCh Józefa Maślanki pod jego nieobecność dowodził Kazimierz Orczykowski, natomiast oddziałem AL kpt. Zygmunt Bieszczanin „Adam”^[7]. Oddział AL po kilkugodzinnej walce wycofał się wraz z większością partyzantów BCh; rozbrojono i wychłostano 6 (w innej wersji 12) żołnierzy BCh. Usłyszawszy strzelaninę Maślanka zmobilizował placówki BCh i zaatakował NSZ od tyłu co spowodowało odwrót pułku. Zginął jeden żołnierz NSZ i czterech członków AL i BCH.

 Osobny artykuł: Potyczka pod Skrobaczowem.

• 16 sierpnia 1944 – akcja w rejonie Krzepina przeciwko oddziałowi AL Stanisława Olczyka ps. „Garbaty”; okazało się, że oddział opuścił biwak, natomiast zaatakowano i rozbrojono współpracujący z AL oddział Batalionów Chłopskich Bolesława Kozłowskiego ps. „Wiara”. Po stwierdzeniu pomyłki oddział BCh wypuszczono i zwrócono broń^[8]. Według Bogdana Hillebrandta, „Wiara” zaalarmował przez łączników władze BCh, które zarządziły alarmową koncentrację swoich oddziałów koło Psar, wzięto też jako zakładników kilku właścicieli majątków ziemskich związanych z NSZ – po pertraktacjach z NSZ oddział zwolniono a BCh zwolniło zakładników – zginęło jednak 2 żołnierzy BCh z oddziału „Wiary”^[9];

 Osobny artykuł: Potyczka pod Krzepinem.

• 24 sierpnia akcja w rejonie Fanisławic przeciwko 2 Brygadzie AL „Świt” pod dowództwem Tadeusza Maja ps. „Łokietek”, którzy wysadzili pociąg cywilny i ograbili polskich pasażerów^[10]. Po otoczeniu gajówki, w której spodziewano się partyzantów komunistycznych, doszło do wymiany ognia, podczas której 2 AL-owców i gajowy Wozniak AK-owiec zginęło, a 1 został ranny, okazało się, że reszta oddziału AL przebywała w innym miejscu, zdobyto natomiast tabory Brygady AL „Świt”, w tym: 3 pistolety maszynowe, 1 karabin ppanc. i amunicję;
• Tego samego dnia w lasach między Olesznem a Lasocinem oddział Władysława Kołacińskiego ps. „Żbik”, wracając spod Fanisławic, natknął się i rozbroił oddział AL Jana Okrutnego ps. „Zaręba”, wziętych do niewoli 32 partyzantów komunistycznych i radzieckich skoczków zwolniono;
• 8 września zlikwidowanie w rejonie wsi Rząbiec oddziału AL Tadeusza Grochala ps. „Tadek Biały” oraz grupy radzieckiego wywiadu wojskowego pod dowództwem Iwana Iwanowicza Karawajewa. Po krótkiej wymianie strzałów pomiędzy grupą aprowizacyjną AL a patrolem Brygady przysłane na miejsce starcia posiłki AL pojmały złożony z 12^[11] żołnierzy patrol pod dowództwem ppor. Franciszka Bajcera ps. „Sanowski”. Jednemu z żołnierzy patrolu udało się uciec i poinformować o sytuacji dowództwo Brygady, resztę oddziału NSZ zaczęła przesłuchiwać grupa działaczy PPR, znajdująca się w szeregach AL. Następnie doszło do ataku Brygady, w wyniku którego całkowicie rozbito oddział AL – według meldunku NSZ zginęło 34 komunistów, rannych zostało 30, a 67 Sowietów dostało się do niewoli (10 żołnierzy radzieckich wraz z T. Grochalem i I. I. Karawajewem zdołało wycofać się). Do niewoli dostało się także 40 Polaków, członków AL – część z nich zwolniono, a kilkunastu wstąpiło do Brygady Świętokrzyskiej^[12]. Jeńcy z NSZ w momencie uwolnienia stali nad wykopanymi przez siebie grobami^[11]. Grzegorz Motyka stwierdził, że NSZ-owcy rozstrzelali jeńców radzieckich. Podał taki opis wydarzeń: Jeńców sowieckich (...) postanowiono po prostu rozstrzelać. Ci jednak, słusznie przewidując, jaki czeka ich los, już w drodze na egzekucję rzucili się do rozpaczliwej ucieczki. Jednemu lub dwóm udało się zbiec, a sześćdziesięciu siedmiu zostało ściętych kulami z rozstawionych wokoło erkaemów. Od własnych kul zginęło również dwóch żołnierzy NSZ, a trzej kolejni zostali ranni. (...) Możemy być też pewni, że część żołnierzy sowieckich w czasie ucieczki została jedynie ranna, a następnie dobita przez straże NSZ.^[13].

 Osobny artykuł: Bitwa pod Rząbcem.

Kilkukrotnie dochodziło również do spięć ze stacjonującą na terenie powiatu stopnickiego Brygadą PSzP „Grunwald”, które jednak nie przerodziły się w walki bratobójcze^[14].

• W połowie października oddziały Brygady przeszły na obszar powiatu radomszczańskiego. Zajmowały się głównie zwalczaniem niewielkich oddziałów Armii Ludowej i skoczków radzieckich, m.in. 13 października zlikwidowano porywający zakładników^[15] oddział AL Stanisława Wilka ps. „Sarna”, działający w rejonie Sekurska oraz zniszczono pod Soborzycami radziecką radiostację, której załoga, nie chcąc się poddać, zginęła w płonącej stodole. Wyłapywano i zabijano również pojedynczych członków AL i PPR, co skutecznie sparaliżowało działalność komunistów w tym rejonie;
• 18 listopada oddziały Brygady powróciły do Lasocina, gdzie obozowały do połowy grudnia. W tym czasie prowadzono głównie akcje aprowizacyjne i zwalczano okoliczne oddziały Armii Ludowej^{[potrzebny przypis]};
• 18 grudnia zaatakowano i zniszczono we wsi Krzelów grupę radzieckich partyzantów z oddziału NKWD „Awangarda” pod dowództwem lejtnanta Wasyla Lukianowicza Tichonina ps. „Wasyl”;
• Tego samego dnia zniszczono niezidentyfikowany oddział komunistyczny w rejonie wsi Węgrzynów i Obiechów, który rabował miejscową ludność cywilną^[16];
• 21 grudnia Brygada przeszła w rejon wsi Nowy Maciejów – Giebułtów, gdzie stacjonowała do chwili wyruszenia na Zachód.

W tym czasie Brygada była często odwiedzana przez przedstawicieli najwyższych władz NSZ i Grupy „Szańca”, m.in. 13 sierpnia przybył Antoni Goerne, który przebywał w Brygadzie do października, 31 sierpnia przyjechali płk Zygmunt Broniewski ps. „Bogucki”, inspektor NSZ – Zachód, a od 20 października nowy Komendant Główny NSZ oraz Kazimierz Gluziński, przewodniczący Rady Politycznej NSZ – Zachód, z okazji obchodów rocznicy powstania listopadowego ponownie płk Z. Broniewski, K. Gluziński i Jerzy Iłłakowicz ps. „Zawisza”. W ramach Brygady Świętokrzyskiej prowadzono też działalność oświatowo-kulturalną, prowadzono wykłady i odczyty, wydawano od sierpnia 1944 własne pismo pt. „W marszu i boju”.

Według meldunku dowódcy Brygady z 6 grudnia 1944 przesłanego do Komendy Głównej NSZ, liczyła ona 822 ludzi, w tym 73 oficerów, 92 podchorążych, 164 podoficerów i 493 szeregowych. 2 stycznia 1945 – po wizycie inspektora NSZ Zachód, mjra Zygmunta Broniewskiego ps. „Bogucki” – Brygada przeszła poważną reorganizację, która zaczęła obowiązywać tydzień później. Odtąd miała się składać z oddziałów liniowych, podległych bezpośrednio dowództwu oraz trzech pułków: Świętokrzyskiego, Jasnogórskiego i Legii Nadwiślańskiej. W skład każdego pułku wchodziły dwa bataliony, liczące po trzy kompanie, oraz pluton ckm (2 ckm i pancerzownica PIAT). Jest kwestią dyskusyjną, czy taki podział organizacyjny Brygady faktycznie istniał, gdyż prawdopodobnie wynikał on z planów rozbudowy jednostki na wiosnę 1945, do czego już nie doszło. Ponadto zaprzecza temu w swoich wspomnieniach mjr Antoni Szacki ps. „Bohun”, „Dąbrowski”, twierdząc, że przez cały okres istnienia Brygada posiadała niezmienioną strukturę organizacyjną, a wszelkie rozkazy o jej przekształceniu wydawano w celu zmylenia wroga. Jej nowa struktura organizacyjna miała wyglądać następująco:

• Dowódca – ppłk Antoni Szacki ps. „Bohun”, „Dąbrowski”
• zastępca dowódcy – mjr Władysław Marcinkowski ps. „Jaxa”
• szef sztabu – mjr Leonard Zub-Zdanowicz ps. „Ząb”
• Oddział I Organizacyjny – mjr Stefan Marcinkowski ps. „Poraj”
• Oddział II Wywiadowczy – kpt. Dnionizy Ścisło ps. „Wiktor”
• Oddział III Operacyjno-wyszkoleniowy – kpt. Wacław Janikowski ps. „Wilk”
• Oddział IV Kwatermistrzowski – mjr Stefan Marcinkowski ps. „Poraj”
• Oddział V Łączności – mjr Walerian Mielczarek ps. „Wołyniak”
• Oddział VI Oświatowo-wychowawczy – rtm. Jerzy Dobrzański-Zaleski ps. „Zaremba”
• komendant Kwatery Głównej – mjr Jerzy Szyller ps. „Jur”
• szef służby sanitarnej – kpt. dr Jan Zarychta ps. „Żar”
• szef służby duszpasterskiej – kpt. ks. Franciszek Błaż ps. „Mróz”
• szef uzbrojenia – chor. NN ps. „Śmieszny”
• szef służby weterynaryjnej – st. sierż. pchor. Marian Franciszek Fajfer ps. „Pogończyk”
• oficer żywnościowy – ppor. NN ps. „Oporny”
• oficer taborowy – rtm. NN ps. „Żubr”
• oficer gospodarczy – st. sierż. NN ps. „Klemens”
• szef kancelarii – kpr. z cenzusem NN ps. „Krystyna”
• dowódca plutonu żandarmerii i kompanii asystencyjnej – por. Stefan Celichowski ps. „Skalski”
• dowódca oddziału kawalerii – por. NN ps. „Jerzy”
• dowódca kompanii telegraficznej – por. NN ps. „Kobus”
• dowódca kompanii saperów – kpt. NN ps. „Korczak”
• dowódca kompanii szkolnej – por. Tadeusz Żółkiewski ps. „Most”
• dowódca plutonu artylerii – por. Roman Bisping ps. „Grot”
• Pułk Nadwiślański – p.o. dowódcy kpt. Henryk Figuro-Podhorski ps. „Step”
  • szef sztabu – kpt. Zygmunt Rafalski ps. „Sulimczyk”
  • adiutant – vacat
  • kwatermistrz – ppor. Jerzy Radzik ps. „Socha”
  • oficer informacji – ppor. Władysław Czerwiński ps. „Mara”
  • oficer taborów – st. wachm. NN ps. „Szyszka”
  • dowódca ckm – ppor. NN ps. „Rawicz”
  • I batalion – dowódca kpt. Henryk Figuro-Podhorski ps. „Step”
    • 1. kompania – dowódca ppor. Jan Wódz ps. „Lampart”
    • 2. kompania – por. Wiktor Dziubiński ps. „Boruta”
  • II batalion – dowódca kpt. Wacław MIchalski ps. „Żur”
    • 4. kompania – dowódca por. NN ps. „Szaława”
• Pułk Świętokrzyski – p.o. dowódcy mjr Henryk Karpowicz ps. „Rusin”
  • szef sztabu – vacat
  • adiutant – por. Jerzy Maderski ps. „Jaxa”
  • kwatermistrz – kpt. Franciszek Szczepański ps. „Wital”
  • oficer informacji – por. NN ps. „Jan”
  • oficer taborów – wachm. NN ps. „Róg”
  • dowódca ckm – ppor. NN ps. „Granit”
  • I batalion – dowódca mjr Henryk Karpowicz ps. „Rusin”
    • 1. kompania – dowódca por. Edmund Dachtera ps. „Bopp”
    • 2. kompania – dowódca por. Stefan Władyka ps. „Lech”
  • II batalion – kpt. Jan Martla ps. „Kazimierz”
    • 4. kompania – kpt. Jan Martla ps. „Kazimierz”
• Pułk Jasnogórski – p.o. dowódcy kpt. Zbigniew Józef Jawor ps. „Jerzy”
  • szef sztabu – kpt. Stanisław Skorupski ps. „Walery”
  • adiutant – por. Wacław Ochocki ps. „Lotka”
  • kwatermistrz – sierż. pchor. Witold Płaszkiewicz ps. „Pulc”
  • oficer informacji – ppor. Roman Chmurowicz ps. „Wolf”
  • oficer taborów – rtm. Stanisław Bagiński ps. „Żuraw”
  • dowódca ckm – ppor. Edward Chmielewski ps. „Zbigniew”
  • I batalion – dowódca kpt. Władysław Kołaciński ps. „Żbik”
    • 1. kompania – por. Matuszewski ps. „Mat”
    • 2. kompania – por. Bogusław Denkiewicz ps. „Bolesław”
  • II batalion – por. NN ps. „Gustaw”
    • 4. kompania – por. Bernard Lewandowski ps. „Leonard”.

Oficerem do zadań specjalnych Brygady był wtedy Hubert Jura ps. „Tom” działający wówczas w Częstochowie w porozumieniu z Gestapo (m.in. pomagał on szefowi wydziału II KG NSZ „Olesiowi” przeprowadzać zmiany we władzach NSZ likwidując przeciwników marszu na zachód w porozumieniu z Niemcami oraz likwidował członków AL i PPR) – z nieznanych przyczyn ówczesną funkcję i rolę „Toma” pomijają we wspomnieniach dowódcy Brygady^[17][18].

 Osobny artykuł: Organizacja Toma.

Brygada podejmowała także starcia z Niemcami:

• 22 lipca 1944 – starcie pod Czarnocinem z oddziałem Niemców i granatowej policji. Zabito 30 Niemców i wzięto do niewoli Sturmbannführera SS i grupę policjantów. Po uzyskaniu pisemnego zapewnieniu oficera SS, że ludność Czarnocina nie będzie represjonowana, jeńcy zostali zwolnieni. Zdobyto 21 karabinów Mannlicher M1895^{[potrzebny przypis]};
• 9 sierpnia 60 partyzantów kpt. Mariana Kaczmarskiego ps. Dymsza i ppor. Henryka Figuro-Podorskiego ps. Step rozbiło niemiecką kolumnę zmotoryzowaną, niszcząc 4 pojazdy i zabijając 19 Niemców, tracąc jednego żołnierza. Zdobyto spore ilości zaopatrzenia i broni^{[potrzebny przypis]};
• 18 sierpnia oddział por. Władysława Kołacińskiego ps. „Żbik” rozbroił Niemców z SS i SA oraz Ukraińców jadących na 2 furmankach, rozstrzelano 9 jeńców^[19];
• ^{[potrzebny przypis]}[[Kategoria:Artykuły z brakującymi przypisami od 2020-0720 sierpnia oddziały Brygady obsadziły Kurzelów, gdzie zaatakowano niemiecką kolumnę samochodową, w wyniku czego zdobyto 300 karabinów produkcji belgijskiej i duże ilości amunicji]];
• 21 sierpnia oddział kpt. Henryka Karopowicza ps. „Rusin” zajął stację kolejową Żelisławice, zdobywając 15 karabinów i amunicję, wziętych do niewoli 15 kolejarzy niemieckich wypuszczono^[20];
• 23 sierpnia doszło we wsi Ostrów do starcia z patrolem niemiecko-ukraińskim, zginęło 6 żołnierzy Brygady, a patrol wycofał się w kierunku Krasocina;
• 23 sierpnia na południe od Raszkowa dwie kompanie z 204. pułku przeprowadziły zasadzkę na niemiecką ekspedycję przeciwpartyzancką, zabijającą żołnierzy AK. W wyniku walki zginęło 40 Niemców, 13 dostało się do niewoli. Straty Brygady wyniosły 6 ludzi^{[potrzebny przypis]};
• 28 sierpnia całość sił Brygady, stacjonującej we wsiach Kaniów i Jasiów, stoczyła walkę z Niemcami wspartymi przez pociąg pancerny; ponadto Brygadę atakował oddział AL. 202. pp wycofał się, natomiast 204. pp zajął pozycje obronne i odparł atak Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej. Pociąg pancerny wycofał się, a Brygada przeniosła się w kierunku Małmurzyna, Stachury i Widomej^{[potrzebny przypis]};
• 1 września patrol aprowizacyjny Brygady pod dowództwem sierż. Aleksandra Wilczyńskiego ps. „Wilk” natknął się w Radoszycach na ok. 100-osobowy niemiecki oddział ekspedycyjny, dysponujący czterema samochodami i wozem pancernym^[21]. Ostrzelano Niemców, którzy wycofali się z miasteczka, po kilkugodzinnej walce oddział NSZ wycofał się, walkę z Niemcami dokończyły oddziały 2. batalionu 3 Pułku Piechoty AK, ogółem Niemcy stracili 19 zabitych.
• w połowie września oddział ppor. Edwarda Chmielewskiego ps. „Zbigniew” stoczył w okolicy Raszkowa zwycięską potyczkę z patrolem niemieckim. W wyniku starcia zginęło kilkunastu Niemców, 9 wzięto do niewoli^[22];
• 15 września w rejonie wsi Szyce oddział 202. pp rozbroił 5 Niemców, których puszczono wolno, następnie ostrzelano niemiecki samochód na drodze Szczekociny – Pilica, który jednak zdążył odjechać^{[potrzebny przypis]};
• 20 września oddziały Brygady, stacjonujące w Cacowie, stoczyły bitwę z silnym oddziałem Niemców w sile ok. 400 żołnierzy Luftwaffe i ok. 100 żandarmów wspieranych przez lotnictwo. W dniu 19 września oddział 2 Dywizji Piechoty Legionów Armii Krajowej zaatakował w tej wsi niemiecki samochód, a później odmaszerował do Radoszyc – jeden z Niemców zbiegł i następnego dnia sprowadził obławę. W nocy do Cacowa nadeszła Brygada. Przeciwko oddziałowi lotników wysłano 202. pp z zadaniem urządzenia zasadzki, a przeciwko żandarmom – kompanię szkolną, która miała ich powstrzymać w czasie przekraczania mostu na Nidzie. Oba oddziały niemieckie zostały powstrzymane – krótkie starcie z motocyklistami stoczył 202 pułk. Natomiast 204. pp wraz z taborami został w Cacowie ostrzelany i zbombardowany przez samolot niemiecki, ale bez większych szkód. Wieczorem Brygada oderwała się od Niemców i po przeprawie przez Nidę udała się w kierunku majątku Lasocin. Ogółem straciła 3 zabitych i 5 rannych. Straty niemieckie są nieznane^[23];
• Prowadzono także starcia z niewielkimi oddziałami niemieckimi i własowców, m.in. zdobywając 4 listopada w rejonie Myśliczowa haubicę ze 100 pociskami^{[potrzebny przypis]};
• 12 listopada doszło pod wsią Krępa do starcia z oddziałem niemieckiej straży granicznej liczącym ok. 120 żołnierzy, w wyniku czego kilkudziesięciu Niemców zostało zabitych i rannych, zdobyto kilka samochodów z granatami i amunicją^[24];
• 17 listopada oddział kpt. Stanisława Grabdy „Bema” zniszczył dwie niemieckie haubice 100 mm^[24];
• 22 listopada oddział kpt. Władysława Kołacińskiego ps. „Żbik” uderzył na niemiecki magazyn zaopatrzeniowy we Włoszczowie^[24];
• 19 grudnia pod Kurzelowem oddział Władysława Kołacińskiego ps. „Żbik” zaatakował oddział niemieckich saperów, zabijając 4 Niemców^{[potrzebny przypis]};
• 20 grudnia pod Marcinkowicami 204. pp został zaatakowany przez liczący 200 ludzi oddział własowców, których powstrzymano i zmuszono do ucieczki kosztem 1 rannego. Zabito 30 żołnierzy wroga, 40 wzięto do niewoli^[25]. Jeńcy zeznali, że brali udział w tłumieniu powstania warszawskiego.

Już w czasie okupacji Brygada Świętokrzyska nie cieszyła się dobrą opinią wśród innych polskich organizacji konspiracyjnych. Na kontaktach z AK cieniem kładło się niezaakceptowanie przez część NSZ umowy scaleniowej z marca 1944 roku i skutkujący tym rozłam w NSZ na dwie niezależne od siebie organizacje: jedną uznającą zwierzchnictwo AK (NSZ-AK) i drugą odrzucającą to zwierzchnictwo (NSZ-ZJ lub NSZ-ONR). NSZ-ONR stał wyraźnie poza Polskim Państwem Podziemnym, budując alternatywną wobec niego administrację (Służba Cywilna Narodu) i zupełnie dowolnie interpretując oraz akceptując lub nie takie czy inne rozkazy Rządu RP na uchodźstwie i Naczelnego Wodza. Uzurpował sobie również prawo sprawowania władzy sądowniczej oraz wydawania i wykonywania wyroków wedle własnego uznania. Dowództwo Brygady Świętokrzyskiej nie popierało walki AK z Niemcami w obliczu wkraczającej na terytorium Polski Armii Czerwonej, ponieważ uważało, że przyspiesza ona jedynie moment klęski Niemiec na wschodzie, a tym samym rozciągnięcie okupacji sowieckiej na całość terytorium II RP. Z kolei przedstawiciele AK zarzucali Brygadzie kolaborację z Niemcami^[26]. Komendant Główny AK, gen. bryg. Leopold Okulicki ps. „Niedżwiadek” w swoim meldunku do Londynu o sytuacji wojskowej i politycznej w kraju z 9 grudnia 1944 roku podkreślił jednak, że należy wyraźnie odróżnić dowódców NSZ-ONR i cele im przyświecające od zwykłych żołnierzy tej formacji, nie mających żadnego wpływu na to, w jakim celu i do czego są wykorzystywani: „Zwracam uwagę, że w szeregach NSZ znajduje się dużo elementu pełnowartościowego, zbałamuconego przez niepoczytalne kierownictwo polityczne (...). Należy się przeciwstawiać w propagandzie próbom NSZ współpracy z Niemcami”^[27]. Działalność Brygady została scharakteryzowana w meldunku dowódcy okręgu AK Radom z 2 stycznia 1945 roku następująco: „Działalność NSZ bez zmian. Wyraźna współpraca z Niemcami i plaga społeczeństwa na skutek stosowania rekwizycji. 22 listopada w czasie przemarszu NSZ przez miejscowość Oleszno Niemcy ściągnęli posterunki. Notowane są kontakty z Gestapo”^[28].

Do ostrego sporu między oddziałem AK a patrolem rekwizycyjnym Brygady Świętokrzyskiej doszło w nocy z 21 na 22 grudnia 1944 w majątku Pierocice. Pomimo sprzeciwu akowców patrol rekwizycyjny z majątku zabrał konie, 2 krowy i 2 świnie oraz 500 kg zboża. Podobne zdarzenie miało miejsce we dworze Janoszów należącym do Białkowskich. Tam zarekwirowano 1 świnię^[29]. Oprócz rekwizycji kluczowym czynnikiem niechęci popierającego NSZ ziemiaństwa było grubiaństwo, brak karności i brak poszanowania dla zasad moralnych wśród jego członków^[30].

Nie mniej krytyczni wobec Brygady byli członkowie i sympatycy ruchu ludowego, gdyż jej żołnierze rozbrajali oddziały Batalionów Chłopskich (oskarżanych przez NSZ-ONR o współpracę z komunistami) i dokonywali rekwizycji również w wioskach sprzyjających partyzantce chłopskiej. Kontakty dowództwa Brygady z Gestapo traktowali jako przejaw zdrady stanu. W jednym z czasopism wydawanych przez BCh pt. „Ziemia” z października 1944 r. pisano: „NSZ łamie wspólny front społeczeństwa polskiego przeciwko Niemcom – kontaktuje się z Niemcami i pomaga im. W ten sposób NSZ stał się zdrajcą sprawy narodowej. Po oswobodzeniu Polski od okupanta przywódcy NSZ winni być pociągnięci do odpowiedzialności”^[31].

Od działalności Brygady Świętokrzyskiej odcinała się nawet część NSZ scalona z AK. W jednym z czasopism wydawanych przez NSZ-AK pt. „Wielka Polska” z 1944 r. stwierdzono: „Tu, tam i ówdzie tworzy się opowieść snuta nie przez komunistów, tylko i nie przez Niemców wcale, ale rośnie ponura legenda wśród dobrej Polski. Rośnie sława Brygady Świętokrzyskiej. Zła sława. Narodowe Siły Zbrojne nie mają nic wspólnego z tzw. Brygadą Świętokrzyską i jej «brygadową sławą»”^[32].

Od stycznia 1945 roku trwało ciche zawieszenie broni pomiędzy Niemcami a Brygadą Świętokrzyską. Delegatura Rządu na Kraj meldowała do Londynu: „Brygada Świętokrzyska NSZ pod komendą Bohuna przegrupowuje się obecnie ku zachodowi w myśl dyrektyw ONR pozostania po niemieckiej stronie frontu. Zarówno ze strony AK jak NSZ-SN wreszcie od dezerterów AL z powiatu radomszczańskiego stwierdzono, że przy przeprawie części oddziałów (m.in. słynny oddział Żbika który współpracował z Niemcami również na terenie Miechowskiego) przez Pilicę Niemcy wycofali uprzednio posterunki mostowe. Gestapo wypuściło na wolność jak to już niejednokrotnie miało miejsce dowódcę bojówki ONR Pługa ujętego na robocie z bronią w ręku”^[33].

Ofensywa Armii Czerwonej rozpoczęta 13 stycznia 1945 całkowicie zaskoczyła władze NSZ i Grupę „Szańca”, które przewidywały ją najwcześniej wiosną tego roku. Na dodatek jeszcze 5 stycznia wyruszył z zadaniem zlikwidowania niemieckiego posterunku na Warcie oddział Władysława Kołacińskiego ps. „Żbik”, w wyniku czego liczebność Brygady Świętokrzyskiej spadła do poniżej 800 ludzi. 13 stycznia rano dowódca Brygady otrzymał rozkaz Komendanta Głównego NSZ, płk. Zygmunta Broniewskiego ps. „Bogucki” o następującej treści: Ofensywa sowiecka rozpoczęła się 13 stycznia 1945 r. Brygada ma wykonać rozkaz wycofania się na Śląsk. Pomocy żadnej nie możemy udzielić. Należy liczyć na własne siły.

Po południu nastąpił wymarsz Brygady, która następnego dnia osiągnęła rejon wsi Kępie – Marcinkowice – Pogwizdów. Tam została zaatakowana przez Niemców. Walki jednak ustały, gdy Bohun wysłał do nich swojego adiutanta „Jaremę”. W nocy z 14 na 15 stycznia Brygada przeszła na nowe miejsce postoju w miejscowości Koryczany – Dziadówka. Po rozpoznaniu przejść przez rzekę Pilicę postanowiono przekroczyć ją przez słabo broniony most pod Żarnowcem. Dzięki pośrednictwu „Toma” Huberta Jury dało się uzyskać zgodę Niemców na przejście Brygady na drugą stronę rzeki. Podczas przekraczania Pilicy po południu 15 stycznia oddziały Brygady zostały ostrzelane przez radzieckie czołgi, ale bez strat własnych, jedynie ze stratą części taborów. Późnym wieczorem osiągnięto miejscowość Solca, gdzie zatrzymano się na odpoczynek. Stamtąd został wysłany do Krakowa do Komendy Głównej NSZ patrol w celu poinformowaniu o sytuacji Brygady, w skład którego wchodzili – według różnych źródeł – adiutant dowódcy Brygady ppor. Stanisław Sikorski ps. „Jarema” lub por. NN ps. „Bogusław” i łączniczka.

Dowódca Brygady wydał też rozkaz do podkomendnych, w którym oświadczył: Ofensywa bolszewicka zmusiła nas do przesunięcia się na zachód Polski. Na drodze stanęły nam umocnienia niemieckie. W dniu 14 bm. starliśmy się z Niemcami, chcąc przebić się na zachód. Nie daliśmy rady. W dniu 15 bm. czołgi radzieckie zaatakowały nas od wschodu. Dla ratowania brygady porozumiałem się z dowództwem fortyfikacji niemieckich, aby zezwoliło nam przejść przez ich linie na zachód. Tym samym weszliśmy w stan niewojowania z Niemcami na czas nieokreślony. Mam nadzieję, że szybko toczące się wypadki wojenne pozwolą nam w niedalekiej przyszłości zameldować się u Naczelnego Wodza i prawowitego Rządu Polskiego i według jego rozkazu zwrócić nasz oręż przeciwko wrogowi, którego każe nam zwalczać.

Rano 16 stycznia, wobec zbliżania się Armii Czerwonej, Brygada ruszyła dalej, docierając wieczorem, po ominięciu Zawiercia, do miejscowości Blanowice, gdzie dokonano krótkiego odpoczynku. Po dotarciu do miejscowości Koziegłowy natrafiono na niemieckie umocnienia obronne. Po kolejnych rozmowach z Niemcami, w których tym razem uczestniczyli mjr H. Karpowicz ps. „Rusin”, kpt. T. Żółkiewski ps. „Most” i por. Karol Karolewicz, uzyskano zgodę na przejście fortyfikacji, co miało miejsce w nocy.

Do Brygady dołączyło 2 oficerów łącznikowych SS w tym Haupsturmführer SS Paul Fuchs szef Gestapo dystryktu Radom. 17 stycznia Brygada przybyła do Babienicy. Następnego dnia osiągnęła przedmieścia Lublińca, gdzie próbował zastąpić jej drogę niewielki oddział niemiecki, ale w obliczu jej przewagi odszedł. Wyminięto miasto i wieczorem dotarto do miejscowości Solarnia – Dziewicza Góra, a następnego dnia do miejscowości Otmęt, gdzie żołnierze Brygady odpoczęli w opuszczonych barakach jenieckich. W nocy, wobec zbliżania się wojsk radzieckich, wyruszono w kierunku Odry. Po pertraktacjach z Niemcami Brygada przeszła przez most na rzece na końcu po oddziałach niemieckich i ludności cywilnej. Zatrzymano się na krótki postój w rejonie Kammersfeld. W celu oderwania się od Armii Czerwonej w dniach 20–27 stycznia forsownym marszem pokonano ok. 100 km, przechodząc przez miejscowości: Kuźnica Ligocka, Goworowice, Bobolice. W Bobolicach do Brygady dołączył oddział Akcji Specjalnej z Okręgu V Kieleckiego w sile ok. 100 ludzi pod dowództwem kpt. Telesfora Piechockiego ps. „Gustaw”. Oficerem do zadań specjalnych Brygady był wówczas nadal Hubert Jura ps. „Tom”, który dołączył do jednostki wraz ze swoimi ewakuowanymi z Częstochowy ludźmi. Patrz: Organizacja Toma – pośredniczył on w rozmowach z niemieckimi dowódcami wojskowymi i RSHA, posiadając dobre kontakty z Gestapo – od 1943 był agentem radomskiego Gestapo. Do takich rozmów doszło 28 stycznia w Bobolicach lub Ząbkowicach Śląskich, podczas którego strona niemiecka nieustannie kontaktowała się telefonicznie z Berlinem. W rezultacie udzielono Brygadzie zezwolenia na: dalszy marsz bocznymi szosami z kierunkiem ogólnym na Pragę Czeską.

Dowództwo Brygady rozpoczęło z Niemcami swoistą grę, aby uchronić ją przed zniszczeniem za cenę jak najmniejszych ustępstw na rzecz Niemców. Niemcy znali antykomunistyczne nastawienie Brygady i z tego względu starali się ten fakt wykorzystać. Ponadto zapewnili Polakom aprowizację, zakwaterowanie oraz leczenie chorych i rannych w swoich szpitalach. W sztabie Brygady znajdował się były szef Gestapo dystryktu Radom Haupsturmführer Paul Fuchs posiadający od jesieni 1944 stały kontakt z brygadą za pośrednictwem Huberta Jury. Planował on wykorzystanie brygady przeciw ZSRR – w pierwszym rzędzie do dywersji i sabotażu na zapleczu radzieckiego frontu, a na dalszym etapie – do walki na froncie wschodnim. Z tego powodu załatwił dozbrojenie brygady przez Niemców i popierał jej liczebny rozwój. Został on oficerem łącznikowym brygady w kontaktach z Niemcami. Brygada ruszyła dalej przez Sudety na obszar Protektoratu Czech i Moraw, który osiągnęła 20 lutego, mijając takie miejscowości, jak Stary Lisieniec, Petersdorf, Chotevice. Tam 15 lutego napotkano kolumnę polskich jeńców z powstania warszawskiego, z której zbiegło do szeregów Brygady ok. 120 osób. Po ich przybyciu zorganizowany czwarty pułk – Poznański. Jego organizacja i obsada wyglądała następująco:

• Pułk Poznański – p.o. dowódcy kpt. Telesfor Piechocki ps. „Gustaw”
• szef sztabu – vacat
• adiutant – ppor. Jacek Gumowski ps. „Jacek”
• oficer informacji – ppor. Jurand Pluciński ps. „Jurand”
• kwatermistrz – kpt. Zdzisław Przybył ps. „Albert”
• I batalion – dowódca kpt. Telesfor Piechocki ps. „Gustaw”
  • 1. kompania – dowódca por. NN ps. „Żuk”
  • 2. kompania – p.o. dowódcy ppor. Zygmunt Borowicki ps. „Zygmunt”
• II batalion – dowódca por. Stefan Celichowski ps. „Skalski”
  • 4. kompania – p.o. dowódcy ppor. NN ps. „Orkan”.

Po drodze dołączali też Polacy ewakuowani z obozów lub przebywających w Czechach na robotach przymusowych, przez co liczebność Brygady systematycznie wzrastała. Maszerowano w kierunku południowo-wschodnim, dochodząc w połowie marca do miasta Blansko. Tam – za pośrednictwem H. Jury – otrzymano od Niemców polecenie udania się do opuszczonej wsi Rozstani, leżącej na terenie poligonu wojskowego Wehrmachtu. Wokół stacjonowały silne jednostki niemieckie.

W Rozstani oddziały Brygady przebywały do połowy kwietnia 1945. Był to okres trudny dla jej żołnierzy i dowództwa i żołnierzy, które zdecydowało się pójść wobec Niemców na daleko idące ustępstwa. Początkowo wysłano, za zgodą Niemców, kilka pieszych patroli do kraju w celu nawiązania kontaktu z Komendą Główną NSZ.

Następnie została wyznaczona grupa ok. 70 ochotników podzielona na 8 grup, którzy – uzbrojeni przez Niemców, a także wyposażeni przez nich w pieniądze, dokumenty i radiostacje – mieli być przewiezieni samolotami niemieckimi nad terytorium Polski i zrzuceni celem dokonywania dywersji i działań wywiadowczych na tyłach Armii Czerwonej. 7 lutego w ośrodku RSHA (Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy) rozpoczęło się ich szkolenie, które ze strony NSZ prowadził por. Stefan Celichowski ps. „Skalski” pod nadzorem H. Jury, czyli faktycznie Niemców, zaś ze strony niemieckiej oficerowie RSHA. Szkolono skoczków, dywersantów i radiotelegrafistów w dwóch ośrodkach RSHA. Pierwsze dwa kilkuosobowe patrole pod dowództwem por. Zygmunta Rafalskiego ps. „Sulimczyk” i Jana Ciesielskiego ps. „Rumba” zostały zrzucone 23 marca. Z kolei w II połowie marca zastępca dowódcy Brygady, mjr Władysław Marcinkowski ps. „Jaxa”, wziął udział w Pradze w zebraniu przedstawicieli ruchów faszystowskich i kolaboracyjnych z różnych państw, które miało doprowadzić do powstania wspólnego bloku antyradzieckiego pod patronatem Niemców. Jednakże mjr W. Marcinkowski odmówił przystąpienia do niego, zasłaniając się brakiem kompetencji. 15 kwietnia do kraju wysłano kolejny patrol spadochronowy w składzie: por. NN ps. „Gnat”, łączniczka Maria Kobierzycka ps. „Grażyna” i 5 szeregowych. Po wykonaniu zadania por. „Gnat” wraz z żołnierzami powrócił we wrześniu 1945 do Brygady, natomiast M. Kobierzycka została aresztowana przez funkcjonariuszy Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Niedługo potem wysłano do Polski następny najliczniejszy patrol pieszy w sile 45 żołnierzy pod dowództwem kpt. T. Żółkiewskiego ps. „Most”. Jeszcze przed przekroczeniem granicy dowódca wraz z 30 żołnierzami zawrócił, zaś reszta podzieliła się na 2 grupy – pchor. Jana Dzielskiego ps. „Warecki” i Włodzimierza Kołaczkiewicza ps. „Zawisza”. Przeszli oni granicę w nocy z 28 na 29 kwietnia. Następnie pchor. J. Dzielski skierował się w rejon Nowego Targu, a W. Kołaczkiewicz w Kieleckie. Pierwszy oddział został ostatecznie rozbity przez UB w Sopotni Małej w powiecie żywieckim. Natomiast W. Kołaczkiewicz oddalił się w czasie strzelaniny od swego oddziału i po nawiązaniu kontaktów z działaczami NSZ w Krakowie, został aresztowany 1 czerwca 1945 w Jędrzejowie. Czterech żołnierzy z jego patrolu powróciło do Brygady wraz z grupą por. „Gnata”.

W dniach 5–6 kwietnia w Monachium doszło do kolejnej konferencji niemiecko-polskiej, podczas której Brygadę reprezentowali na pewno jej dowódca, zastępca dowódcy i szef sztabu, a być może też 2 innych oficerów, a po stronie niemieckiej występował m.in. Hauptsturmführer SS Paul Fuchs. Z rozkazu wydanego następnego dnia przez płk. Antoniego Szackiego wynikało, że Brygada otrzymała propozycje walki na froncie przeciwko Armii Czerwonej, wysłania do kraju dalszych grup dywersyjno-wywiadowczych oraz nawiązania kontaktu z polskimi władzami emigracyjnymi celem skłonienia ich do wspólnej walki z Sowietami. Strona polska kategorycznie odmówiła wysłania Brygady na front ze względów politycznych, uzasadniając to oficjalnie niemieckiemu dowództwu niedostatecznym uzbrojeniem, słabym wyszkoleniem i charakterem oddziału jako jednostki partyzanckiej, a nie liniowej. W rozkazie dziennym nr 205 z 7 kwietnia dowódca brygady określił następujące priorytety działalności oddziału m.in.: 1. przeprowadzenie włączenia jak największej liczby Polaków, przebywających na terenach Rzeszy do szeregów Grupy dla celów walki z Rosją Sowiecką o wolność i niepodległość Polski. 2. podtrzymanie oporu NSZ-u na terenie Polski przeciw bolszewizmowi przez celowe wysyłanie przeszkolonych grup dowódczych i dywersyjnych. 3. nawiązanie kontaktów z polską emigracją na Zachodzie, a w pierwszym rzędzie z Wodzem Naczelnym gen. Andersem, celem podporządkowania się jego rozkazom, dotyczącym walki wszystkich Polskich Sił Zbrojnych z okupantem bolszewickim o prawdziwą wolność i niepodległość Polski.

Ustalono także, że w przypadku zbliżania się Armii Czerwonej, Brygada miała wycofywać się na Zachód wespół z wojskami niemieckimi. Były to warunki bardzo pomyślne. Natychmiast zostali wysłani do Włoch do 2 Korpusu Polskiego por. Przemysław Łebiński ps. „Szaława” i Richard V. Tullet ps. „Harry”, angielski oficer RAF, który trafił do Brygady razem z oddziałem Władysława Kołacińskiego ps. „Żbik”. W tym samym czasie do Londynu udał się rtm. Jerzy Dobrzański-Zaleski ps. „Zaremba”, który został przyjęty przez Naczelnego Wodza gen. Władysława Andersa.

Jednocześnie dowództwo Brygady nawiązało także kontakt z czeskim podziemiem, które przydzieliło Polakom oficera łącznikowego. Ustalono, że Brygada udzieli Czechom pomocy w planowanym powstaniu w Pilźnie, o którego terminie wybuchu dowództwo Brygady miało być poinformowane po osiągnięciu rejonu tego miasta. 12 kwietnia doszło do rozmów dowódcy Brygady płk. Antoniego Szackiego, szefa sztabu mjra Leonarda Zub-Zdanowicza i por. Jerzego Skąpskiego z delegacją niemiecką, której przewodniczył Hauptsturmführer Paul Fuchs z radomskiego Gestapo. Niemcy zaproponowali użycie poszczególnych oddziałów Brygady do walki partyzanckiej na tyłach Armii Czerwonej, na co stanowczo nie zgodziła się strona polska, żądając umożliwienia marszu w kierunku frontu anglo-amerykańskiego. Po długiej dyskusji Niemcy wyrazili zgodę na wyjście Brygady z Rozstani pod warunkiem, że ominie Pragę. Jednocześnie na dowód dobrej woli Niemcy w połowie kwietnia zwolnili z obozu koncentracyjnego w Neuengamme (KL) byłego komendanta Kwatery Głównej i szefa łączności KG NSZ, mjra Stefana Kozłowskiego ps. „Aleksander” i żonę premiera Stanisława Mikołajczyka, którzy wkrótce przybyli do Brygady. Major S. Kozłowski po kilku dniach wyruszył z misją werbunkową do obozów jenieckiego w Murnau i koncentracyjnego w Dachau nawołując do tworzenia ochotniczych legionów antykomunistycznych; został jednak przyjęty bardzo chłodno i jego akcja skończyła się fiaskiem.

Po rozmowach z Niemcami Brygada 13 kwietnia wyruszyła marszem ubezpieczonym w kierunku Pilzna. Jej liczebność wynosiła wówczas ok. 1250 ludzi. 18 kwietnia w pobliżu miejscowości Tabor otrzymano od Czechów informację o planowanym ataku niemieckim. Wobec tego trasa marszu Brygady została zmieniona. 21 kwietnia dotarła ona do miejscowości Věšín w pobliżu Pilzna, gdzie jej dowództwo dostało wiadomość, przekazaną przez czeskiego oficera łącznikowego, o odwołaniu powstania w mieście ze względu na wolniejsze niż przypuszczano posuwanie się Amerykanów. Wobec tego dowództwo Brygady postanowiło przejść w rejon Staňkov – Všekary i tam podjąć działania zbrojne przeciwko Niemcom na własną rękę.

30 kwietnia wysłano z Všekar 4-osobowy patrol pod dowództwem kpt. Stefana Skalskiego z zadaniem przedarcia się przez linię frontu i nawiązania kontaktu z wojskami amerykańskimi. W ciągu 2 dni patrol dotarł do dowództwa amerykańskiej 2. Dywizji Piechoty należącej do 3. Armii gen. George’a Pattona i Brygada nawiązała z nią łączność radiową. Następnie Brygada przystąpiła do akcji, obsadzając na odcinku Holýšov – Staňkov szosę prowadzącą do Pilzna. 5 maja oddziały Brygady zaatakowały niemiecki obóz koncentracyjny dla kobiet Holleischen (Aussenlager Holleischen) w Holiszowie.

Po krótkiej walce niemiecka załoga skapitulowała. Uwolniono ok. 1000 więźniarek, w tym 167 Polek. Do niewoli wzięto ok. 200 SS-manów i 15 strażniczek za cenę jedynie 2 rannych. Następnego dnia nawiązano kontakt ze szpicą dywizji amerykańskiej i przeprowadzono wspólnie działania. 7 maja dowódca Brygady spotkał się z dowódcą amerykańskiej 2. DP w miejscowości Staňkov. Amerykanie, biorąc pod uwagę dostarczone informacje i walki Brygady przeciwko Niemcom, uznali ją za jednostkę aliancką i stanowisko to konsekwentnie podtrzymywali, pomimo licznych nacisków radzieckich. Brygada została podporządkowana 2. Dywizji Piechoty i przez pewien czas działała jako jej jednostka^[34][35][36].

Po zakończeniu wojny Brygada stacjonowała w miejscowości Všekary. Był to okres, kiedy Brygada cieszyła się jeszcze dobrą opinią wśród aliantów i polskich władz wojskowych. Zresztą dowództwo Brygady przedstawiało ją jako jednostkę tej części NSZ, która scaliła się z Armią Krajową. Meldunki wysyłane do Londynu były zawsze zaopatrzone nagłówkiem: „Armia Krajowa, Grupa Operacyjna Zachód Narodowych Sił Zbrojnych”. W tym czasie powiększał się stale jej stan liczebny, gdyż dołączali do niej Polacy zwolnieni z obozów niemieckich, m.in. Mieczysław Dukalski ps. „Zapora”, były dowódca Batalionu Osłony Kwatery Głównej NSZ, który objął funkcję szefa wywiadu. W rezultacie w każdym batalionie sformowano nowe czwarte kompanie. W Brygadzie znajdowali się członkowie Grupy „Szańca”: Władysław Marcinkowski ps. „Jaxa”, Jerzy Iłłakowicz ps. „Zawisza” i Otmar Wawrzkowicz ps. „Oleś”, „Kaczkowski”. Brygada była odwiedzana przez przedstawicieli misji wojskowych i cywilnych z różnych państw, chcący podziękować za uwolnienie swoich rodaczek z obozu w Holiszowie. Zjawił się również wysoki oficer wywiadu brytyjskiego, który chciał się zorientować w sytuacji Brygady. 14 maja przybył ppłk dypl. Alojzy Mazurkiewicz, polski oficer łącznikowy przy amerykańskiej 3 Armii, na cześć którego przeprowadzono uroczystą defiladę. Zabrał on ze sobą żonę premiera Stanisława Mikołajczyka, a także przekazano mu raport płk. Antoniego Szackiego skierowany do Naczelnego Wodza, w którym dowódca Brygady domagał się przyłączenia swojej jednostki do Polskich Sił Zbrojnych. Było to spowodowane głównie obawą przed wydaniem Brygady w ręce sowieckie. Ponadto do dowództwa wojsk alianckich we Frankfurcie został wysłany Władysław Marcinkowski ps. „Jaxa” i Jerzy Iłłakowicz ps. „Zawisza”. W wyniku ich misji przysłany został do Brygady ppłk Henryk Szymański, główny amerykański oficer łącznikowy przydzielony do armii polskiej, którego zadaniem było opracowanie, wraz z dowództwem Brygady, planu przerzucenia jej przez Bawarię do 2 Korpusu Polskiego we Włoszech. Jednakże wskutek sprzeciwu Anglików plan ten nie został zrealizowany.

Tymczasem coraz bardziej narastało zagrożenie ze strony NKWD i komunizujących władz czeskich. Czesi chcieli jak najszybszego usunięcia Brygady ze swojego terytorium i dlatego nieustannie informowali aliantów o różnych zadrażnieniach i incydentach z polskimi żołnierzami. Do najpoważniejszego wypadku doszło 6 czerwca, kiedy patrol Brygady prawdopodobnie szukający pozostawionych przez Niemców pojazdów mechanicznych zabił czeskiego oficera i 2 żołnierzy, który próbowali aresztować NSZ-owców. Z kolei 26 maja Sowieci ujęli 2 żołnierzy Brygady, próbowali także aresztować osoby cywilne. Z tego powodu Amerykanie postanowili przesunąć Brygadę w rejon Szumawy (ok. 60 km od Pilzna), gdzie pod koniec czerwca rozlokowano ją w 5 wsiach zamieszkanych głównie przez Niemców sudeckich. Dowództwo Brygady kwaterowało we wsi Bernatice.

W tym czasie zdecydowanie zaczęła zmieniać się atmosfera wokół Brygady. Z jednej strony najprawdopodobniej pod wpływem przedstawicieli Grupy „Szańca” postanowiono zrezygnować z pomysłu podporządkowania Brygady polskim władzom wojskowym i włączenia jej w skład 2 Korpusu Polskiego. Prawdopodobnie postawę taką prezentował także płk Antoni Szacki. Istnieją przesłanki do stwierdzenia, że być może zaplecze polityczne NSZ postanowiło wykorzystać Brygadę do własnych, niezbyt sprecyzowanych celów i jednocześnie starało się czerpać korzyści ze swojej niezależności, lawirując pomiędzy Amerykanami, 2 Korpusem Polskim i innymi czynnikami. Z drugiej strony pogorszyły się stosunki dowództwa Brygady z aliantami. W dużym stopniu było to wynikiem bardzo krytycznego artykułu pt. „Polscy faszyści rządzą pięcioma czeskimi wsiami”, autorstwa dziennikarza i równocześnie agenta radzieckiego Stefana Litauera, który ukazał się 30 lipca w organie prasowym brytyjskiej Partii Pracy „News Chronicle”, po jego odwiedzinach poprzedniego dnia wśród żołnierzy Brygady. Przedstawił się on w jej dowództwie pod fałszywym nazwiskiem jako Stefan Lityński, polski korespondent z Londynu. Nie został rozpoznany jako agent i przyjęto go serdecznie. Artykuł spowodował reakcję rządu ZSRR, który zażądał od Amerykanów wydania Brygady.

W rezultacie w pierwszych dniach sierpnia do Brygady przybył szef sztabu amerykańskiego II Korpusu, który przywiózł rozkaz naczelnego dowództwa wojsk alianckich, nakazujący zdanie przez nią broni i jej przewiezienie do koszar poniemieckich w Coburgu. Tam 6 sierpnia nastąpiło rozbrojenie. Żołnierzom Brygady, którzy otrzymali status „displaced persons” (uchodźców cywilnych), zaproponowano podjęcie pracy w różnych ośrodkach przemysłowych w Niemczech. Jednocześnie dowództwo, chcąc zachować jej całość, poszukiwało pracy dla poszczególnych kompanii. Dwie z nich pracowały przy rozładunku węgla w Fürth pod Norymbergą. 15 sierpnia, po porozumieniu z dowódcą amerykańskiej 3 Armii gen. George’em Pattonem, Brygada została przetransportowana do Karlsfeld. Wówczas pojawił się pomysł wykorzystania jej do formowania kompanii wartowniczych. Z memoriałem w tej sprawie udali się do sztabu 3 Armii płk Antoni Szacki, płk Stanisław Żochowski, były szef sztabu Komendy Głównej NSZ, pełniący wtedy funkcję oficera łącznikowego 2 Korpusu Polskiego z Brygadą i Jerzy Iłłakowicz. Amerykanie zgodzili się na sformowanie kompanii wartowniczych na bazie Brygady. Wkrótce wydany został rozkaz w tej sprawie. W ten sposób zakończyła się historia Brygady Świętokrzyskiej NSZ.

Na Brygadzie Świętokrzyskiej ciążą bardzo poważne zarzuty o kolaborację z Niemcami – sprawa Huberta Jury i Organizacji Toma. Współpraca z Niemcami nie ograniczała się bowiem tylko do zwalczania komunistów z Gwardii Ludowej, Armii Ludowej i Polskiej Partii Robotniczej^[37].

Jednym z najbardziej niejasnych wydarzeń jest sprawa 11 radzieckich jeńców z grupy desantowej „Szturm” (która rozrosła się z czasem do kilkudziesięcioosobowej grupy), podlegającym organom bezpieczeństwa państwowego ZSRR i składającej się z agentów NKWD i NKGB^[12], ujętych po potyczce NSZ i AL pod Rząbcem – według historyków okresu PRL, pięciu oficerów radzieckich rzekomo przekazano do Gestapo, a pozostałych jeńców radzieckich i 4 z AL miano rozstrzelać (podkreślano jednocześnie rolę jaką wówczas odgrywał w Brygadzie członek jej sztabu – oficer do zadań specjalnych „Tom”, będący jednocześnie szefem egzekutywy wydziału II, od 1943 pozostający w stałym kontakcie z radomskim Gestapo). Część członków AL zwolniono, a kilkunastu z nich wstąpiło do Brygady Świętokrzyskiej^[12]. Według wersji NSZ, wśród jeńców radzieckich doszło po pojmaniu do buntu, w czasie jego tłumienia zginęło 3 żołnierzy NSZ, 3 zostało ciężko rannych a 67 partyzantów radzieckich zostało zabitych^{[potrzebny przypis]}. Według AL w potyczce pod Rząbcem zginęło 16 członków AL, a 32 pozostałych i 73 partyzantów radzieckich dostało się w ręce Brygady^{[potrzebny przypis]}.

Niemcy jesienią 1944 i zimą 1945 tolerowali działania Brygady, a do sporadycznych starć dochodziło głównie w tym pułku, w którym „Tom” był nieobecny. „Tom” jesienią 1944 rezydował w Częstochowie w przydzielonej przez Gestapo wywiadowi NSZ willi przy ul. Jasnogórskiej 25, gdzie m.in. wraz z Otmarem Wawrzkowiczem zwalczał AL i PPR oraz przeprowadzał zmiany (poprzez likwidacje) w KG NSZ, często jednak odwiedzał Brygadę. Niejasna jest także rola, jaką odgrywał obecny w Brygadzie szef wywiadu II NSZ, sprawujący funkcję szefa wywiadu Brygady, „Nałęcz” Wiktor Gostomski, później zamordowany przez swojego następcę na stanowisku szefa wydziału II KG NSZ Otmara Wawrzkowicza „Olesia” w willi zajmowanej w Częstochowie przez „Toma” – rzekomo za chęć scalenia z AK. W zachowanych dokumentach RSHA-Sicherheitpolizei znajdujących się w RFN wszyscy trzej figurują jako agenci Gestapo – bezsprzeczna jest współpraca z Gestapo „Toma” i Wawrzkowicza^{[potrzebny przypis]}.

Od grudnia 1944 do 5 maja 1945 Brygada całkowicie zawiesiła starcia z Niemcami. Niewątpliwie Brygada podczas jej marszu na Zachód, kiedy zawiesiła działania przeciwko wojskom niemieckim, była wspomagana przez Niemców dostawami żywności, umundurowania i wyposażenia wojskowego, a później także uzbrojenia. Do jej sztabu zostało dołączonych kilku podoficerów niemieckich oraz 2 oficerów SS, w tym Hauptsturmführer Paul Fuchs z Gestapo, którzy koordynowali sprawy jej aprowizacji, wyposażenia i kontaktów z Niemcami, natomiast teoretycznie nie mieli prawa wtrącać się w jej sprawy wewnętrzne. Niemcy zapewniali też kilka razy zakwaterowanie żołnierzom Brygady. Wreszcie udokumentowane są przypadki odsyłania chorych lub rannych żołnierzy Brygady do niemieckich szpitali. Podczas przechodzenia przez poszczególne niemieckie odcinki obrony dowództwo Brygady każdorazowo zawierało porozumienia z lokalnymi dowódcami, czasami za cenę różnych ustępstw. W przypadku przekroczenia mostu na Odrze było to jego wspólne obsadzenie na krótki czas. Jest kwestią dyskusyjną, czy dowództwu Brygady faktycznie udawało się za każdym razem przekonywać Niemców do swojego stanowiska (niejasne jest, co w takim razie robił w Brygadzie oficer łącznikowy Gestapo Paul Fuchs), czy być może istniała jedna ogólna umowa umożliwiająca Brygadzie posuwanie się wspólnie z oddziałami niemieckimi na Zachód^{[potrzebny przypis]}.

Po przybyciu na teren Protektoratu Czech i Moraw dowództwo Brygady wydzieliło kilkudziesięcioosobową grupę oficerów i żołnierzy, którzy – po przejściu kursów dywersyjno-wywiadowczych RSHA i wyposażeniu ich w pieniądze, dokumenty, broń i radiostacje – zostali samolotami niemieckimi (część udała się piechotą) przerzuceni do Polski na tyły Armii Czerwonej. Z drugiej strony wynika, że dowództwo Brygady zostało w końcu zmuszone do konkretnych działań przeciwko sowietom. Istnieją jednak przekazy, z których wynika, że skoczkowie do kraju dostali od dowództwa Brygady rozkaz nierealizowania po wylądowaniu działań na rzecz Niemców, a nawiązanie kontaktu ze strukturami NSZ i wykonywanie ich poleceń. W końcowym okresie wojny przedstawiciele Brygady uczestniczyli w kilku konferencjach z Niemcami, w tym w Pradze z udziałem różnych partii, środowisk faszystowskich i kolaboracyjnych z innych krajów europejskich. Szef sztabu brygady Władysław Marcinkowski pseudonim Jaxa wziął udział w konferencji wschodnioeuropejskich grup faszystowskich z udziałem m.in. Żelaznej Gwardii i Strzałokrzyżowców^[38]. Jednak przedstawicielom Brygady udawało się wymawiać od złożenia konkretnych propozycji. Jednocześnie dowództwo Brygady podejmowało działania zmierzające do uniezależnienia się od kurateli niemieckiej i uzyskania statusu jednostki antyhitlerowskiej, jak nawiązanie kontaktu z czeskim podziemiem, czy wysłanie przedstawicieli do 2. Korpusu Polskiego i Rządu na Uchodźstwie w Londynie^{[potrzebny przypis]}.

Współpracę z Niemcami wymusiła realizacja koncepcji marszu na Zachód, sformułowana przez Komendę Główną NSZ. Przewidywała ona zresztą utworzenie jeszcze dwóch grup operacyjnych wchłonięcie sił AK i BCh i wyprowadzenie z kraju większości sił NSZ w porozumieniu z Niemcami by na zachodzie oczekiwać wybuchu III wojny światowej. Po drugie, NSZ reprezentowała początkowo koncepcję dwóch wrogów, Niemiec i ZSRR, w której jednak zdecydowanie wrogiem nr 1 stała się od połowy 1943 roku ZSRR. Strona niemiecka także zamierzała wykorzystać Brygadę do swoich celów. W tej sytuacji dowództwo Brygady podjęło z Niemcami pewnego rodzaju grę, w której za cenę jak najmniejszych ustępstw zamierzało uratować swoich żołnierzy. Ułatwiało to też niezdecydowanie władz niemieckich, co do przyszłych losów Brygady; część chciała wykorzystać ją do celów propagandowych, część do sformowania z niej „polskiego legionu antybolszewickiego”. Rzekomo były też grupy chcące za jej pośrednictwem dotrzeć do polskiego rządu w Londynie celem złożenia mu oferty wspólnej walki przeciwko Sowietom. Jest niewątpliwie kwestią dyskusyjną, czy podjęta przez dowództwo Brygady współpraca z Niemcami była adekwatna do jej sytuacji i ile można było poświęcić dla uratowania przed komunistami ponad tysiąca młodych ludzi^{[potrzebny przypis]}.

W ostatnich dniach wojny Brygada otwarcie wystąpiła zbrojnie przeciwko Niemcom, przez co zapewniła sobie u Amerykanów status siły alianckiej. Według raportu Office of Strategic Services taktyka ujawniania przed Niemcami faszystowskich i antykomunistycznych tendencji uratowała Brygadę od rozbrojenia lub wysłania przez Niemców na front wschodni przeciw Armii Czerwonej^[39][40].

W amerykańskich raportach pojawiały się rozbieżne informacje na temat postawy Brygady wobec Niemców. W niektórych raportach pojawiała się całkowicie fałszywa opinia o rzekomym udziale żołnierzy Brygady w powstaniu warszawskim oraz informacje o walce żołnierzy Brygady z Niemcami. Inne raporty informowały o popełnianych przez żołnierzy Brygady mordach i rabunkach. Pojawiały się zarzuty o współpracy „Toma” z hitlerowcami, informacje o ukrywaniu się pośród żołnierzy Brygady oficerów niemieckich służb SD i SS i zrzutach żołnierzy Brygady przez Luftwaffe na linii frontu wschodniego. Informacje o zrzutach pojawiły się po aresztowaniu przez Amerykanów Austriaka mającego pełnić funkcję radiooperatora w takim oddziale^[38].

Kpt. Józef Wyrwa ps. „Stary”, dowódca jednego z oddziałów NSZ na Kielecczyźnie, w swoich wspomnieniach wydanych po II wojnie światowej we frankistowskiej Hiszpanii tak ocenił skutki działalności Brygady Świętokrzyskiej: „Brygada dała komunistom niebezpieczną broń do ręki. Posiadając niezbite dowody współpracy brygady z Niemcami, nietrudno przyszło komunistom obarczać odpowiedzialnością całe NSZ, a nawet AK. Mało Polaków, szczególnie tu, na emigracji, orientuje się, że istniały dwa odłamy NSZ. Rzeczywiste Narodowe Siły Zbrojne, które zachowując orientację polityczną, podporządkowały się jednolitemu dowództwu Armii Krajowej, oraz odłam wywodzący się z ONR (Obóz Narodowo-Radykalny), który działał samowolnie, współpracując z Niemcami na szkodę Polski. Z winy brygady zginęło w więzieniu wielu wartościowych ludzi. Każdy członek NSZ był traktowany przez UB jak kolaborant niemiecki. Szkody wyrządzone Polsce przez brygadę są wielkie”^[41].

Zdaniem Sebastiana Bojemskiego^[42] w relacjach z Niemcami nie można mówić o kolaboracji, a o „grze operacyjnej”. Jak zauważa Radosław Grodzki: „Nie istnieją (…) żadne dowody potwierdzające zarzuty o kolaboracji (…) Brygady Świętokrzyskiej z Niemcami”^[43]. Podobnie kolaboracji zaprzecza stanowisko ROPWiM sygnowane przez jej sekretarza, historyka, dra hab. Andrzeja Krzysztofa Kunerta^[44]. Stanowisko to podtrzymał historyk, szef Urzędu do spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych, Jan Józef Kasprzyk, mówiąc: „Brygada Świętokrzyska nigdy nie kolaborowała z Niemcami”. Swoje zdanie wyraził w ramach przygotowań do uroczystości 75. rocznicy powstania Brygady Świętokrzyskiej Narodowych Sił Zbrojnych. Uroczystości swoim patronatem objął prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Andrzej Duda. Zdziwienie z powodu objęcia patronatem "rocznicy powołania kolaboranckiej formacji zbrojnej" wyrazili potomkowie oficerów Armii Krajowej ze Zgrupowań Świętokrzyskich AK w specjalnym liście skierowanym do prezydenta^[45]. Amerykanie traktowali Brygadę jako „jednostkę niekolaborującą z Niemcami”^[46].

Grzegorz Motyka podał, że współpraca Brygady z Niemcami była na rękę Sowietom. Napisał: Polityka AK, a potem WiN, mimo różnych błędów i niekonsekwencji, była w ówczesnej sytuacji zdecydowanie bardziej racjonalna niż ta, którą prowadziły NSZ. Marsz Brygady Świętokrzyskiej NSZ na Zachód był w rzeczywistości operacją, jakiej Stalin oczekiwał od polskiego podziemia. Pójście AK drogą NSZ oznaczałoby całkowitą kompromitację polskiego ruchu oporu i wepchnięcie go w szeregi pronazistowskiej koalicji, a to tylko ułatwiłoby sowieckiemu dyktatorowi realizację jego planów^[47].

Latem 1944 r. Brygada Świętokrzyska dopuściła się co najmniej dwóch mordów na Żydach. Jeden ze świadków jej działalności mówił: Przyprowadzili z miejscowości Sulków do mojej wioski [Czaryś k. Włoszczowej] rodzinę żydowską, składającą się z trzech osób, w tym dziecko lat 4 (chłopczyk). Rodzinę tę umieszczono w spichlerzu Stępniaka Stanisława, gdzie po 3 lub 3 dniach wspomniana rodzina żydowska została wyprowadzona do czaryskiego lasu obok wsi Wola Czaryska, którą tam rozstrzelano. (...) Po kilku dniach żbikowcy złapali trzech ob. polskich narodowości żydowskiej, byli to mężczyźni w wieku ok. 20 do 25 lat, których również wyprowadzono do lasu i rozstrzelano. Informacja o zbrodni na trzech dorosłych Żydach została potwierdzona w kronice jednostki. Wynika z niej, że mężczyźni chcieli się do niej zaciągnąć, myśląc, że jest to drużyna AL^[48].

W okresie stalinizmu, w latach 1945–1956, żołnierze Brygady Świętokrzyskiej skazywani byli przez władze komunistyczne, w licznych procesach sądowych, na kary śmierci lub długoletniego więzienia. Władze zażądały wydania żołnierzy formacji przebywających na Zachodzie jako „jednostki kolaboracyjnej”.

Groby niektórych członków Brygady Świętokrzyskiej NSZ znajdują się w Monachium na cmentarzu Perlacher Forst^[49]. 17 lutego 2018 grobom tym złożył hołd premier Mateusz Morawiecki^[50][51]. Czyn ten wywołał kontrowersje w kraju i za granicą. Podobne emocje wzbudziły w sierpniu 2019, objęte państwowym patronatem przez Andrzeja Dudę^[52][53], obchody 75-lecia powstania brygady^[54][55][56]. Spowodowało to m.in. protest poetów, który podpisali: Ewa Lipska, Adam Zagajewski, Jerzy Kronhold i Ryszard Krynicki. Dzieci oficerów Zgrupowań Świętokrzyskich Armii Krajowej napisały liście do Andrzeja Dudy: „nasi ojcowie walczyli z hitlerowcami, bo tak pojmowali swój obowiązek wobec Ojczyzny. Niewyobrażalna była dla nich jakakolwiek współpraca z okupantami”^[57]. Naczelny rabin Polski Michael Schudrich odesłał wysłane mu zaproszenie na obchody 75-lecia brygady stwierdzając, że „zorganizowanie tych uroczystości znieważa pamięć wszystkich obywateli Polski poległych w walce z Niemcami. Zaproszenie mnie do wzięcia w nich udziału traktuję jako osobistą zniewagę”^[58].

W 1965, w ramach serii Biblioteka Żółtego Tygrysa, ukazała się książka „Tropem jaszczurki” autorstwa Henryka Kawki i Mariana Strużyńskiego opisująca historię Brygady Świętokrzyskiej^[59][60].

Historia brygady pojawia się także w powieści Legion Elżbiety Cherezińskiej^[61].

• KamilK. Detka KamilK., Militarne i polityczne aspekty funkcjonowania Brygady Świętokrzyskiej NSZ w latach 1944–1945 i powojenne losy jej żołnierzy, Kielce 2018 (Zeszyty Historyczne – Kombatanci Ziemi Świętokrzyskiej. Zeszyt 5), ISBN 978-83-65626-80-6 [dostęp 2022-02-21] .
• Czesław Brzoza, Od Miechowa do Coburga. Brygada Świętokrzyska Narodowych Sił Zbrojnych w marszu na zachód, [w:] „Pamięć i Sprawiedliwość”, 2004, nr 1(5).

Pozostałe pozycje:

• W marszu i boju. Z walk i przeżyć partyzanckich żołnierzy Brygady Świętokrzyskiej, Monachium 1948 (reprint Lublin-Warszawa 2010).
• Bogdan Hillebrand, Brygada Świętokrzyska NSZ, [w:] „Wojskowy Przegląd Historyczny”, 1964, nr 1.
• Zbigniew S. Siemaszko, Narodowe Siły Zbrojne, Londyn 1982.
• Leszek Żebrowski, Rafał Sierchuła, Brygada Świętokrzyska NSZ, Poznań 1994.
• Jerzy Jaxa-Maderski, Na dwa fronty. Szkice z walk Brygady Świętokrzyskiej NSZ, Lublin 1995.
• Marek Jan Chodakiewicz, Narodowe Siły Zbrojne – „Ząb” przeciw dwu wrogom, Warszawa 1999.
• Czesław Brzoza, Pierwsze kontakty Brygady Świętokrzyskiej NSZ ze Sztabem Naczelnego Wodza, [w:] „Zeszyty Historyczne WiN-u”, 1999, nr 13.
• Antoni Bohun-Dąbrowski, Byłem dowódcą Brygady Świętokrzyskiej Narodowych Sił Zbrojnych. Pamiętnik dowódcy, świadectwa żołnierzy, dokumenty, Warszawa 2001.
• Jan Żaryn, Dramatyczny marsz, czyli Brygada Świętokrzyska od wewnątrz, [w:] „Biuletyn IPN”, 2002, nr 8/9.
• oprac. i wstęp Czesław Brzoza, Rozkazy dzienne Brygady Świętokrzyskiej Narodowych Sił Zbrojnych 1944–1945, Kraków 2003.
  • Bogdan Hillebrandt: Partyzantka na Kielecczyźnie 1939–1945. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1970. Brak numerów stron w książce

• Narodowe Siły Zbrojne – portal Związku Żołnierzy NSZ
• Wystawa w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie pt. „Droga do wolności – żołnierze Brygady Świętokrzyskiej Narodowych Sił Zbrojnych”
• Noty biograficzne oficerów Brygady Świętokrzyskiej Narodowych Sił Zbrojnych
• Zdjęcia
• Film reż. Pawła Siegera pt. Demony przeszłości (Holiszów), Discovery Historia, 92 min.. vod.onet.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-07-23)]. [dostęp 2010-07-13]
• Brygada Świętokrzyska według informacji wywiadu USA (podsumowanie w języku polskim). electronicmuseum.ca. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-07-09)].
• Dodatek specjalny IPN – „Brygada Świętokrzyska NSZ”