Powiat katowicki (1873-1951): Różnice pomiędzy wersjami

Powiat katowicki – dawny powiat ziemski ze stolicą w Katowicach, istniejący w latach 1873−1951 na obrzeżach ówczesnych miast Katowice i Chorzów. Obecnie dawne gminy powiatu są dzielnicami miast Katowice, Chorzów, Mysłowice, Zabrze, Bytom, Ruda Śląska, Siemianowice Śląskie i Świętochłowice w (województwie śląskim).

Skróty:

• DzURP - Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej;
• DzUŚl. - Dziennik Ustaw Śląskich;
• GUWŚl. - Gazeta Urzędowa Województwa Śląskiego;
• PRN Kat. - Powiatowa Rada Narodowa w Katowicach;
• St. Pow. Kat. - Starostwo Powiatu Katowickiego;
• Prez. PRN Kat. - Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Katowicach;
• St. Pow. Kat. - Starostwo Powiatu Katowickiego;
• UWŚl. - Urząd Wojewódzki Śląski;
• WAP - Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Katowicach;

Powiat katowicki, obejmujący pierwotnie również obszar miasta Katowice, utworzony został w 1873 r. (Landkreis Kattowitz) z terenów, które odłączono od powiatu bytomskiego. W 1897 r. przyznano Katowicom status wyodrębnionego powiatu miejskiego grodzkiego (miejskiego). Jego granice objęły także gminy podmiejskie Bogucice-Zawodzie, Dąb bez Józefowca, Wełnowiec i Załęże. Wskutek czego Katowice wyłączono z powiatu katowickiego, zwanego później katowickim powiatem wiejskim (ziemskim)^[1].

Po I wojnie światowej, powstaniach śląskich i plebiscycie przyznano Polsce część Górnego Śląska; na terenach przyłączonych do Polski nastąpiła zmiana nazw niemieckich na polskie. Wśród ośmiu przyznanych Polsce powiatów były również powiaty katowickie.

Katowicki powiat wiejski obejmował wówczas jedno miasto, 23 gminy oraz 18 obszarów dworskich^[2]. Tym jedynym miastem były Mysłowice, datujące swe powstanie na ok. 1361 r.

Istniejące obszary dworskie uległy likwidacji na mocy ustawy Sejmu Śląskiego z 10 lipca 1923 r., poprzez wcielenie ich do przyległych gmin. Przykładowo obszar dworski Wirek połączono z gminą Nowa Wieś. Z jednego tylko obszaru dworskiego, tj. Bytków-Wełnowiec (z głównej jego części) utworzono samodzielną gminę Wełnowiec^[3], którą powiększono równocześnie o osady Józefowiec i Huta Agnieszki, należących poprzednio do gminy Dąb^[4][5].

W latach międzywojennych dokonano kilku istotnych zmian granic powiatu. Na mocy ustawy z 15 lutego 1924 r. − po zniesieniu powiatu rudzkiego − do powiatu przyłączono gminy Bielszowice, Kończyce, Makoszowy i Pawłów^[6]. W tym samym roku 15 lipca Sejm Śląski uchwalił ustawę o wyłączeniu z powiatu gmin Załęże, Bogucice, Brynów i Ligotę Pszczyńską i przyłączeniu ich do wydzielonego miasta Katowice^[7]. 1 lutego 1930 r. gminę Maciejkowice odłączono od powiatu przyłączając ją do miasta Chorzowa. W 1933 r. część gminy Brzezinka przyłączono do Mysłowic^[8].

Ustawą z 7 marca 1939 r. zniesiono powiat świętochłowicki, a gminy tego powiatu: Chropaczów, Godulę, Lipiny, Łagiewniki, Nowy Bytom, Orzegów, Rudę i Świętochłowice włączono do powiatu katowickiego. Pozostałe gminy zniesionego powiatu zostały włączone do powiatu tarnogórskiego^[9].

W międzyczasie gmina wiejska Siemianowice Śląskie otrzymała ustrój miejski, co nastąpiło z dniem 23 czerwca 1932 r.^[10]

W czasie okupacji granice powiatu nie uległy zasadniczej zmianie, jednie część miasta Siemianowice Śl. została przyłączona do pow. będzińskiego^[11].

Tak ukształtowany administracyjnie powiat w momencie wyzwolenia w styczniu 1945 r. liczył 2 miasta niewydzielone oraz 28 gmin wiejskich^[12].

W wyniku rozporządzenia wojewody śląsko-dąbrowskiego z 27 listopada 1945 r. utworzono na terenie powiatu, obok miast Mysłowice i Siemianowice Śl., 26 gmin wiejskich. Z dniem 1 grudnia 1945 r. gminę Kłodnica włączono do obszaru gminy Halemba, a gminę Brzęczkowice do miasta Mysłowice. Pozostałe gminy obejmowały dotychczasowe obszary i były gminami jednostkowymi^[13]. W ówczesnym województwie istniały jeszcze gminy zbiorcze i gromady.

W latach 1945 - 1950 nie zaistniały żadne zmiany w podziale administracyjnym powiatu, dało się jednak zaobserwować coraz szerszą współpracę między gminami większymi, o charakterze miejskim, a sąsiadującymi z nimi gminami typowo wiejskimi. W marcu 1946 r. wysunięto projekt przyłączenia Michałkowic, Bańgowa, Przełajki i Dąbrówki Małej do Siemianowic Śl. i utworzenia siemianowickiego powiatu miejskiego (grodzkiego)^[14]. Istniały także wersje przyłączenia Panewnik ^[15] i Wełnowca^[16] do Katowic a także Rudy do powiatu bytomskiego^[17]. Projekty te jednakże nie zostały zrealizowane ze względu na sprzeciw gmin, które miały zostać przyłączone do Katowic i powiatu bytomskiego, a także sprzeciw starosty powiatu katowickiego.

W związku z dotkliwym brakiem terenów rolnych i leśnych, przy znacznej gęstości zaludnienia, a także niewystarczalności finansowej powiatu, starosta dr Jerzy Łaszcz w kwietniu 1945 r. wysunął projekt powiększenia granic powiatu poprzez przyłączenie 34 gmin z pow. pszczyńskiego (m.in. Dziećkowice, Imielin, Kopciowice, Kosztowy, Lędziny, 5 gmin z pow. rybnickiego i 3 gmin z pow. tarnogórskiego (m.in. Dąbrówka Wielka. Powierzchnia powiatu powiększyłaby się wtedy z 217,52 km² do ok. 740 km², a ludności byłoby ok. 470 tys^[18]. Powiatowa Rada Narodowa podjęła nawet uchwałę w tej sprawie, jednakże na skutek braku zgody Zarządu Miejskiego w Pszczynie, Wojewódzka Rada Narodowa uchwały tej nie zatwierdziła.

Poprzez stopniowe i coraz większe uprzemysłowienie powiatu, następował przyrost zatrudnienia w poszczególnych zakładach pracy, a tym samym ogólny przyrost liczebny ludności. Wiązało się to z coraz bardziej postępującym procesem urbanizacji w niektórych miejscowościach powiatu, mających formalnie statutu gminy, a posiadających charakter typowo miejski.

Już 10 lipca 1939 r. ukazała się ustawa o nadaniu ustroju miejskiego gminom wiejskim: Nowy Bytom, Ruda, Szopienice i Świętochłowice^[19]. Ustawa miała wejść w życie z dn. 1 stycznia 1940 r. Jednakże wybuch wojny przeszkodził w jej realizacji i dopiero zarządzenie wojewody śląsko-dąbrowskiego z 13 lipca 1947 r., umożliwiło jej wykonanie^[20]. Również gmina Nowa Wieś otrzymała z dn. 1 stycznia 1949 r. ustrój miejski, zmieniając jednocześnie nazwę na: Wirek^[21].

W wyniku wskazanych powyżej przeobrażeń ustrojowych powiat katowicki liczył (już do końca swego istnienia) 7 miast oraz 21 gmin wiejskich.

Przemysłowy charakter powiatu wpływał, na znaczny wzrost ludności oraz poważne utrudnienia administracyjne. Coraz bardziej narastały dysproporcje pomiędzy naturalnym ciążeniem zakładów i osiedli, a faktycznym układem administracyjnym. Następował niedorozwój osiedli przemysłowych o charakterze miejskim, które przestały być wsią, a nie stały się jeszcze miastem. Brak było wyraźnego ukształtowania się ośrodków usługowych dla ludności, w chaotycznie rozbudowanych osiedlach miejskich i wiejskich – występowała tendencja koncentracji funkcji usługowych w centrach gmin miejskich, ze szkodą dla reszty terenu.

Wszystkie te czynniki wpłynęły na przeprowadzenie nowego podziału administracyjnego powiatu, a w konsekwencji do jego faktycznej likwidacji.

Reforma podziału administracyjnego objęła poza powiatem katowickim także powiat bytomski oraz część powiatów tarnogórskiego i będzińskiego, gdzie wystąpiły podobne problemy.

Rozporządzeniem Rady Ministrów z 17 marca 1951 r. katowicki powiat ziemski z dniem 1 kwietnia 1951 r. został zniesiony^[22]. Z jego obszaru przyłączono:

• do miasta Katowice gminy: Panewniki, Piotrowice i Wełnowiec;
• do miasta Zabrze gminy: Kończyce, Makoszowy, Pawłów;
• do miasta Bytom gminę Łagiewniki.

Z pozostałych miast i gmin utworzono sześć nowych powiatów miejskich, a mianowicie:

• Mysłowice – z miasta Mysłowice i gminy Brzezinka;
• Nowy Bytom – z miast Nowy Bytom, Wirek i gmin: Bielszowice, Bykowina, Halemba, Kłodnica, Kochłowice oraz osiedla Chebzie z gminy Godula;
• Ruda – z miasta Ruda i gmin: Godula bez osiedla Chebzie, oraz Orzegów;
• Siemianowice – z miasta Siemianowice i gmin: Bańgów, Michałkowice oraz Przełajka;
• Szopienice – z miasta Szopienice oraz gmin Dąbrówka Mała i Janów;
• Świętochłowice – z miasta Świętochłowice oraz gmin Chropaczów i Lipiny.

• Powierzchnia, liczba ludności w 1939, 1946 i 1951 r. oraz wykaz pierwszych po wyzwoleniu burmistrzów i naczelników gmin (styczeń/luty 1945 r.) oraz zweryfikowanych (czerwiec/lipiec) przewodniczących Miejskich i Gminnych Rad Narodowych powiatu katowickiego

Miasto, gmina	Nazwa niemiecka (¹)	Pow. w km²	Liczba ludn. 23 XII 1939	Liczba ludn. 14 II 1946	Liczba ludn. 1 IV 1951	Burmistrz, naczelnik	Przewodniczący MRN i GRN
Bańgów	Baingow	3,89	890	927	992	Antoni Mateja	Józef Łabęcki
Bielszowice	Bielschowitz	10,50	13 753	13 240	14 483	Leon Stasiak	Emil Piecha
Brzezinka	Birkental	9,0	7 058	6 447	6 806	Franciszek Nanko	Alojzy Spałek
Brzęczkowice	Brzenskowitz	4,97	4 254	(²)		Franciszek Drobiniec	Paweł Łytko
Bykowina	Friedrichsdorf	1,6	2 681	2 622	3 587	Marian Bednorz	Rudolf Zawada
Chropaczów	Sliesiengrube	3,27	10 827	10 216	10 979	Karol Zarian	Herman Kuźnik
Dąbrówka Mała	Eichenau	5,17	9 832	9 107	10 061	Błażej Kołodziejczyk	Kurt Proksz
Godula	Godullahütte	3,46	8 052	7 721	7 991	Franciszek Szczurek	Józef Szczurek
Halemba	Halemba	10,45	3 815	4 657	4 836	Wincenty Przeliosz	Konrad Błażyca
Janów	Janow	22,27	(³)	15 003	16 318	Franciszek Żymła	Wiktor Koturba
Kłodnica		4,51	1 234	(²)		Emanuel Urzon	Szymon Rybol
Kochłowice	Kochlowitz	20,71	14 101	12 977	13 687	Stanisław Musialski	Marian Myczkowski
Kończyce	Kunzendorf	1,44	5 326	4 970	4 725	Brunon Kopernik	Paweł Dola
Lipiny	Lipine	3,28	16 715	14 540	15 558	Józef Ćwierczek	Maksymilian Knapik
Łagiewniki	Hohenlinde	6,13	12 373	12 016	12 871	Ryszard Norwicz	Aleksander Julkowski
Makoszowy	Makoschau	7,64	2 872	2 813	2 794	Adam Waistein	Alfons Kobuz
Michałkowice	Michalkowitz	8,56	12 665	12 038	13 618	Józef Mazurek	Adolf Szubert
Mysłowice	Myslowitz	20,41	36 806	23 786	28 831	Ludwik Koperczak	Józef Bielak
Nowa Wieś*	Neudorf	5,88	21 787	19 602	21 135	Julian Chojnacki	Józef Stelmach
Nowy Bytom	Friedenshütte	4,44	15 616	14 120	15 993	Henryk Sprawa	Eugeniusz Biednacki
Orzegów	Orzegow	2,44	10 343	8 464	8 718	Paweł Sznek	Adolf Ślęzok
Panewniki	Panewnik	10,96	3 767	3 444	3 859	Franciszek Sroka	Teofil Klama
Pawłów	Paulsdorf	1,41	5 940	5 310	5 383	Paweł Fulczyk	Konrad Wypryszczak
Piotrowice	Petrowitz	10,84	16 158	15 447	17 637	Aleksander Buczek	Andrzej Wojciechowski
Przełajka	Przelaika	3,42	1 332	1 246	1 209	Florian Gawron	Kasper Korfanty
Ruda	Ruda	10,46	21 072	18 998	19 874	Konrad Gałązka	Paweł Lipina
Siemianowice Śl.	Laurahütte	9,66	34 756	32 708	37 246	Wiktor Chróściel	Adam Zajdlicz
Szopienice	Schoppinitz	9,17	21 248	20 854	22 637	Konrad Sieroń	Antoni Stachowski
Świętochłowice	Swientochlowitz	7,6	27 320	25 704	29 479	Tomasz Dobiosz	Emil Wojaczek
Wełnowiec	Hohenlohehütte	3,12	9 797	9 293	10 206	Wincenty Majewski	Ludwik Paździor
Powiat katowicki		217,52	352 500	328 272	361 556	Przewodniczący PRN
Starostą powiatu katowickiego od 5 II 1945 do 24 X 1947 był dr Jerzy Łaszcz. Później zastąpił go Stanisław Herok.

• ¹ Nazwy stosowane przede wszystkim przez Niemców w czasie II wojny światowej
• ² Z dn. 1 XII 1945 gmina Brzęczkowice została włączona do miasta Mysłowice, a gmina Kłodnica do gminy Halemba.
• ³ Liczba ludności Janowa i Mysłowic łącznie.
• * Gminie Nowa Wieś z dn. 1 I 1949 r. nadano prawa miejskie i zmieniono nazwę na Wirek.

Źródło:

• Spis miejscowości powiatu katowickiego z podaniem liczby mieszkańców, WAP Prez. PRN Kat. - sygn. 56;
• Spis przedstawicieli gmin z posiedzenia w dn. 10 II 1945 r. , WAP St. Pow. Kat. - sygn. 87;
• Wykaz członków Miejskich i Gminnych Rad Narodowych pow. katowickiego po powstaniu, na przełomie VI/VII 1945 r. , WAP PRN Kat. - sygn. 25;
• "Statystyka Polski", seria D, z. 1, Powszechny Sumaryczny Spis Ludności z dn. 14 II 1946 r. , Warszawa 1947;
• Irena Sroka, Policyjny spis ludności w rejencji katowickiej 17 - 23 grudnia 1939, "Zaranie Śląskie", 1969, z. 3, s. 368.
• Słownik pol.-niem. nazw miejscowości http://www.fragstein.republika.pl/miejsca/pol-ger.htm

Demografia

Rozwój ludności

• Rozwój ludności w powiecie katowickim w latach 1875 - 1951

Rok	Liczba ludności w tys.	Liczba ludności na km² (¹)	Dynamika wzrostu ludności w % (²)
1875	89,4	493	100
1900	151,7	834	168
1910	216,8	1 109	242
1921	227,7	1 250	254
1931	215,1	1 397	240
1939	352,5	1 620	394
1940	387,3	1 780	433
1943	384,5	1 767	430
1944	389,2	1 789	435
1945	327,6	1 506	366
1946	328,3	1 509	367
1947	361,0	1 659	404
1948	364,2	1 674	407
1949	372,6	1712	417
1950	370,2	1701	414
1951	361,6	1662	404

¹ Przeliczenia własne autora.

² Obliczenia własne autora.

Źródło:

• Ludność i powierzchnia miejscowości pow. katowickiego. Zestawienie zbiorcze z 31 XII 1949 r., WAP PRN Kat. - sygn 98;
• Spis miejscowości powiatu katowickiego z podaniem liczby mieszkańców, WAP Prez. PRN Kat. - sygn. 56;
• Stan ludności pow. katowickiego z dn. 31 XII 1950 r., WAP Prez. PRN Kat.- sygn. 59;
• "Statystyka Polski", seria D, z. 1, Powszechny Sumaryczny Spis Ludności z dn. 14 II 1946 r., Warszawa 1947;
• Kazimierz Dziewoński, Leszek Kosiński, Rozwój i rozmieszczenie ludności Polski w XX wieku, Warszawa 1967, ss. 15-16, 19, 26;
• Przemiany polityczno-administracyjne na obszarze dzisiejszego województwa katowickiego, pod red. Józefa Chlebowczyka, „Studia i Materiały z Dziejów Śląska”, 1970, t. X, Wrocław-Kraków ss. 341-342, 388;
• Bolesław Reiner, Zmiany organizacji administracji Kościoła Katolickiego na Górnym Śląsku w XIX i XX wieku, "Studia Śląskie", Seria Nowa, t. XX, Opole 1971, s. 387;
• Irena Sroka, Policyjny spis ludności w rejencji katowickiej 17 - 23 grudnia 1939, "Zaranie Śląskie", 1969, z. 3, s. 368;

Ruch naturalny

• Ruch naturalny ludności w roku 1938 i latach 1948-1950 (w liczbach bezwzględnych)

Lata	Stan liczebny	Małżeństwa	Urodzenia	Zgony		Przyrost naturalny (¹)
				Ogółem	Niemowląt (²)
1938	230 943	2 009	5 057	2 725	698	+ 2 332
1948	364 225	4 479	7 976	3 933	989	+ 4 043
1949	372 575	4 443	8 644	4 135	907	+ 4 509
1950	370 229	4 442	9 033	4 146	966	+ 4 887

¹ Obliczenia wskaźnika własne autora.

² Z wykazanej liczby ogólnej urodzeń.

Źródło:

• "Śląskie Wiadomości Statystyczne" 1939, z.6, ss. 281-282;
• Leszek Kosiński, Specyfika struktury demograficznej miast Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, Warszawa 1955, tab. R.

Policyjny spis ludności

Wyniki policyjnego spisu ludności przeprowadzonego w dn. 17 - 23 XII 1939 r. w Katowicach i powiecie katowickim

	Stan ludności	Narodowość
		niemiecka	polska	ukraińska	czeska	żydowska	inne
Katowice
	109 702	100 590 (¹)	7 888	123	10	949	142
Powiat
	352 500	334 939 (²)	16 843	68	35	345	270

• ¹ To jest 91,69%
• ² To jest 95,01%

Źródło:

• Irena Sroka, Policyjny spis ludności w rejencji katowickiej (17 - 23 grudnia 1939 roku), "Zaranie Śląskie" 1969, z.3, s. 368.

Niemiecka lista narodowościowa

• Wyniki wpisu ludności na volkslistę w Katowicach i powiecie katowickim (stan na 10 X 1943 r.)

	Stan ludności	Wpisani na volkslistę					Zarejestrowani nie objęci wpisem
		Ogółem	w tym do grup				Polacy (¹)	Niemcy
			I	II	III	IV
Katowice
	132 138	103 351	10 805	26 640	58 419	4 487	7 787	21 000
	100% (²)	78,21%	8,17%	20,16%	44,00%	3,39%	5,87%	15,89%
Powiat katowicki
	384 486	311 207	23 175	43 621	228 963	15 448	19 992	15 096
	100% (²)	80,94%	6,02%	11,34%	59,55%	4,01%	5,19%	4,91%

¹ Polacy, którzy odmówili wpisu

² Obliczenia procentowe autora

Źródło:

• "Śląskie Wiadomości Statystyczne" 1939, z.6, ss. 281-282;
• Zofia Boda-Krężel, Sprawa volkslisty na Górnym Śląsku. Koncepcje likwidacji problemu i ich realizacja, Opole 1978, ss. 36-37;
• Zygmunt Izdebski, Niemiecka lista narodowa na Górnym Śląsku, Katowice 1946. (Zawiera m.in. podstawowe akty prawne, na których oparto volkslistę);
• Stanisław Waszak, Liczba Niemców w Polsce w latach 1931 - 1951, "Przegląd Zachodni" 1959, nr 6, s. 344.

Przesiedlenie ludności niemieckiej

• Przesiedlenie ludności niemieckiej z Katowic i powiatu katowickiego w latach 1945-1950

Lata	Katowice	Powiat katowicki	Ziemie dawne (¹)	Woj. śl.-dąbr.
1945	6 000 (²)	4 938 (³)	15 817	119 300
1946	1 832	2 846	11 837	159 841
1947	224	260	1 169	14 298
1948	113	164	2 086	3 793
1949	50	44	1 220	2 220
1950	500	96	5 115	9 300
1945-1950	8 719	8 348	37 244	308 752

¹ W tym 3 678 osób transportami zbiorowymi

² Do ziem dawnych zaliczano wówczas powiaty: bielski, cieszyński, katowicki, pszczyński, rybnicki, tarnogórski oraz miasta Katowice i Chorzów

³ W tym 4 201 osób transportami zbiorowymi

Źródło:

• Spis wydanych zaświadczeń na wyjazd do Niemiec w 1945 r., WAP St.Pow.Kat. - sygn. 233;
• Dane o ruchu ludności za okres do 31 XII 1947 Ruch Niemców, WAP UWŚl. Sp.-Pol. - sygn. 432;
• Raport sytuacyjny starosty z dn. 31 XII 1948 r. WAP St.Pow.Kat. - sygn. 116;
• Sprawozdania wydziału społeczno-politycznego za lata 1949-1950, WAP UWŚl. Sp.-Pol. - sygn. 185-188;
• Wysiedlenie Niemców, WAP UWŚl. Sp.-Pol. - sygn. 69/1;
• Zdzisław Łempiński, Przesiedlenie ludności niemieckiej z województwa śląsko - dąbrowskiego w latach 1945 - 1950, Katowice 1978, ss. 165, 220, 245;
• Akcja rehabilitacyjna w Katowicach i przesiedlenie ludności niemieckiej w latach 1945 - 1950, "Rocznik Katowicki" 1978, ss.71-81.

Napływ ludności

• Napływ ludności na teren Katowic i powiatu katowickiego z uwzględnieniem jej terytorialnego pochodzenia

	Repatrianci ze Wschodu	Repatrianci z Zachodu	Przesiedleńcy z Polski Centralnej	Razem
Katowice (¹)	14 774	6 799	28 844	50 417
Powiat katowicki (²)	1 427	3 295	5 068	9 790

¹ Do dn. 1 VII 1949

² Do dn. 31 XII 1948 r.

Źródło:

• Stan ludności na dzień 1 VII 1949 r., WAP UWŚl. Sp.-Pol. sygn - 396;
• Wykaz repatriantów za listopad 1945 r., WAP PUR Pow. Kat.- sygn. 22;
• Wykaz transportów z repatriantami za maj 1946 r., WAP UWŚl. Og. - sygn.159;
• Wykaz repatriantów za okres 01 I 1946 - 29 IX 1947, PUR Woj. - sygn 808;
• Wykaz repatriantów z Zachodu 1947/48, WAP PUR Pow. Kat. sygn - 26;
• Raport sytuacyjny starosty powiatu katowickiego na grudzień 1948 r., WAP St. Pow. Kat. - sygn 119.