Tekst źródłowy strony Starożytna Grecja

Nie masz uprawnień do edytowania tej strony z następującego powodu:
Twój adres IP znajduje się w zakresie adresów, który został zablokowany na wszystkich wiki Wikimedia Foundation.
Blokada została nałożona przez ‪EPIC‬. Podany powód to Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Początek blokady: 09:48, 2 lip 2024
Zakończenie blokady: 09:48, 2 lip 2025
Twój obecny adres IP to 206.189.44.186. Zablokowany zakres to 206.189.32.0/20.
Prosimy o uwzględnienie wszystkich powyższych informacji we wszelkich zapytaniach. Jeśli uważasz, że zostałeś zablokowany przez pomyłkę, możesz znaleźć dodatkowe informacje i instrukcje w globalnej polityce No open proxies.
Aby zakwestionować lub omówić blokadę, proszę wysłać prośbę o jej weryfikację na Meta-Wiki. Możesz również wysłać e-mail do kolejki VRT stewardów na adres stewards@wikimedia.org, podając wszystkie powyższe szczegóły.
Tekst źródłowy strony można podejrzeć i skopiować.
'''Starożytna Grecja''' – [[cywilizacja]], która w [[Starożytność|starożytności]] rozwijała się w południowej części [[Półwysep Bałkański|Półwyspu Bałkańskiego]], na wyspach mórz [[Morze Egejskie|Egejskiego]] i [[Morze Jońskie|Jońskiego]], wybrzeżach [[Anatolia|Azji Mniejszej]], a później także w innych rejonach [[Morze Śródziemne|Morza Śródziemnego]]. Starożytna Grecja uważana jest za kolebkę [[Cywilizacja zachodnia|cywilizacji zachodniej]]. Grecka kultura, [[Sztuka starożytnej Grecji|sztuka]], [[Mitologia grecka|mitologia]], [[Filozofia starożytna|filozofia]] i nauka zostały za pośrednictwem [[Starożytny Rzym|Rzymian]] przekazane Europie i wywierały na jej mieszkańców ogromny wpływ w różnych okresach dziejów.

W [[Epoka brązu|epoce brązu]] powstały na tym obszarze kultury: [[kultura minojska|minojska]] na wyspie [[Kreta|Krecie]], a w Grecji właściwej<ref>Południowa część półwyspu Bałkańskiego.</ref> [[kultura mykeńska|mykeńska]], która później zdominowała Kretę. Wraz z końcem epoki brązu nastąpił gwałtowny upadek cywilizacji mykeńskiej i nastały tzw. ''[[Wieki ciemne (starożytność)|wieki ciemne]]'', z których wyłoniła się (ok. [[VIII wiek p.n.e.|VIII w. p.n.e.]]) kultura [[okres archaiczny (starożytna Grecja)|Grecji archaicznej]] z ludnością żyjącą w miastach-państwach zwanych polis, z których najważniejsze były [[Ateny]], [[Teby (Grecja)|Teby]], [[Sparta]] i [[Korynt]]. Za okres szczytowego rozwoju cywilizacji greckiej uznaje się [[Okres klasyczny (starożytna Grecja)|okres klasyczny]]{{odn|Ziółkowski|2009|s=372}} ([[V wiek p.n.e.|V]]-[[IV wiek p.n.e.|IV w. p.n.e.]]), kiedy to Grecy odepchnęli zagrożenie [[Achemenidzi|perskie]], a najpotężniejsze polis toczyły wojny o hegemonię. W drugiej połowie IV w. p.n.e. dominację nad Grekami uzyskało zhellenizowane [[Starożytna Macedonia|państwo macedońskie]], a jego władca – [[Aleksander Macedoński|Aleksander Wielki]] – podbijając imperium perskie rozprzestrzenił kulturę grecką na ogromne obszary [[Azja|Azji]] i zapoczątkował [[Epoka hellenistyczna|okres hellenistyczny]]. W wiekach [[II wiek p.n.e.|II]] i [[I wiek p.n.e.|I]] p.n.e. państwa greckie dostały się pod panowanie [[Cesarstwo Rzymskie|imperium rzymskiego]].

== Geografia ==
[[Plik:Ancient Greek Regions-cut-pl.png|thumb|350px|Ważniejsze krainy historyczne starożytnej Grecji]]
Obszar starożytnej Grecji, czyli tereny zamieszkiwane przez Greków w tym okresie, to przede wszystkim południowa część Półwyspu Bałkańskiego, wyspy Morza Egejskiego i Jońskiego oraz zachodnie wybrzeża Azji Mniejszej. Większość terenów starożytnej Grecji znajdowała się w strefie [[Klimat śródziemnomorski|klimatu śródziemnomorskiego]], którego wpływy na lądzie europejskim ograniczały się do [[Peloponez]]u, Grecji Środkowej i [[Tesalia|Tesalii]], w Azji Mniejszej do [[Jonia|Jonii]]{{odn|Ziółkowski|2009|s=174}}. W obszarze jego oddziaływania znajdowały się też wyspy – [[Kreta]], [[Cyklady]], [[Sporady]] (dawny [[Dodekanez]]). Tereny te są poprzecinane licznymi łańcuchami górskimi, które wyznaczały granice między równinami, dzieląc w ten sposób kraj na krainy historyczne. W centrum Peloponezu znajdowała się [[Arkadia (kraina historyczna)|Arkadia]] – wysoki płaskowyż, z którą graniczyły przedzielone górami, sięgające do morza równiny: [[Argolida]], [[Lakonia]], [[Mesenia|Messenia]], [[Elida]] i [[Nomos Achaja|Achaja]]. Głównymi krainami Grecji Środkowej były: (wymieniając od zachodu): [[Etolia]], [[Lokryda]], [[Fokida]], [[Beocja]], [[Attyka (kraina historyczna)|Attyka]] oraz oddzielona wąskim kanałem duża wyspa [[Eubea]]. Tesalia była rozległą równiną otoczoną górami, Jonia obejmowała nadbrzeżne równiny [[Lidia (kraina)|Lydii]] i [[Karia|Karii]]{{odn|Ziółkowski|2009|s=174}}.

Równiny były zwykle niewielkie (z wyjątkiem Tesalii i Jonii), gleby łatwo [[Erozja|erodowały]], ale pozwalały wyżywić znaczną liczbę mieszkańców, zwłaszcza dzięki wykorzystywaniu pod uprawę zboczy gór oraz wprowadzeniu odpowiednich do warunków gatunków upraw: [[Oliwka (roślina)|drzewa oliwnego]], [[winorośl]]i, a także [[pszenica|pszenicy]] – stanowiących razem tzw. ''triadę śródziemnomorską'', podstawę żywieniową miejscowej ludności{{odn|Ziółkowski|2009|s=174}}. Bogactwa naturalne Grecji były ograniczone. Srebro, miedź i ołów znajdowano w Attyce (góra Laureion) i Cykladach, zasoby drewna były niewielkie{{odn|Ziółkowski|2009|s=174}}. Ważnym elementem życia Greków było morze, stanowiło szlak komunikacyjny na Bliski Wschód, ale też stanowiło zaporę dla armii tamtejszych państw; ryby (obok sera) stanowiły podstawowe źródło białka zwierzęcego{{odn|Ziółkowski|2009|s=174}}. Liczne wyspy ułatwiały nawigację, stanowiły też miejsce postoju podczas nocy, czyniąc z Morza Egejskiego niezwykle przyjazny do żeglugi akwen (z wyjątkiem pory zimowej, kiedy morze było wzburzone i często występowały sztormy){{odn|Ziółkowski|2009|s=174}}.

== Prehistoria ==
Z ok. 18 000 p.n.e. pochodzą najstarsze znalezione ślady obecności człowieka na terenie dzisiejszej Grecji – w jaskini [[Franchthi]] na [[Peloponez]]ie<ref name="whs7_90">Praca zbiorowa, 2005, ''Wielka Historia Świata'', t. 7, Polskie Media Amer.Com, s. 90, {{ISBN|83-7425-032-1}}.</ref>. Około VIII/VII tysiąclecia p.n.e. docierały na tereny Grecji owoce [[Rewolucja neolityczna|rewolucji neolitycznej]] przebiegającej na [[Starożytny Bliski Wschód|Bliskim Wschodzie]] – rolnictwo, hodowla zwierząt, a później ceramika<ref name="whs7_90" />{{odn|Ziółkowski|2009|s=39}}. Droga ekspansji nowych odkryć i będących ich nosicielami migrujących grup ludności biegła z Azji Mniejszej przez będący wtedy lądowym pomostem [[Bosfor]]{{odn|Ziółkowski|2009|s=39}}{{odn|Ziółkowski|2009|s=40}}. W Grecji, na terenach [[Tesalia|Tesalii]] i [[Macedonia (Grecja)|Macedonii]] odkryto ślady pierwszej [[Kultura archeologiczna|kultury]] neolitycznej w Europie – [[Sesklo]]{{fakt|data=2014-01}}. Na wyspach ludy posługujące się neolitycznymi technologiami pojawiły się w V tysiącleciu p.n.e., przybywając zapewne z Azji Mniejszej, choć w IV tysiącleciu p.n.e. oprócz migracji z Anatolii pojawili się także przybysze z [[Attyka (kraina historyczna)|Attyki]] i [[Eubea|Eubei]]{{odn|Ziółkowski|2009|s=183}}. Na przełomie neolitu i epoki brązu nastąpił wyraźny wzrost zaludnienia{{odn|Ziółkowski|2009|s=183}}.

== Epoka brązu ==
Na obszarze starożytnej Grecji rozwinęła się w tym okresie [[kultura egejska]], którą współtworzyły trzy obszary kulturowe: Kreta ([[kultura minojska]]), Cyklady ([[kultura cykladzka]]), oraz Grecja właściwa ([[kultura helladzka]] i [[kultura mykeńska|mykeńska]]).

=== Wczesna epoka brązu (3100<ref>Według tzw. chronologii niskiej, zobacz: {{odn|ref=nie|Ziółkowski|2009|s=182}}.</ref>–2000 p.n.e.) ===
W tym okresie trzy regiony świata egejskiego rozwijały się w miarę równolegle{{odn|Ziółkowski|2009|s=182}}. Z rozwijającej się szybciej i wszechstronniej Azji Mniejszej przybyły (zapewne z niewielkimi migrującymi grupami ludności) i upowszechniły się umiejętności obróbki metali{{odn|Bravo|Wipszycka|1988|s=35–37}}. Ich użycie często pozostawało ograniczone do produkcji broni, ozdób i rzadziej narzędzi, ze względu na trudności w zdobyciu odpowiednich surowców, jednak same technologie produkcji (wytwarzano [[Brązy|brąz]] arsenowy – stop [[miedź|miedzi]] i [[arsen]]u, później także brąz klasyczny – stop miedzi i [[cyna|cyny]]) i obróbki rozwijały się stosunkowo szybko{{odn|Bravo|Wipszycka|1988|s=35–37}}. Na Krecie z okresu przełomu neolitu i epoki brązu odnajduje się ślady rosnących osad ([[Knossos]], [[Fajstos]]), dowody wpływów z Azji Mniejszej i Cyklad w postaci nowych technik zdobywania żywności, nowych form ceramiki i budynków, a także nowych upraw, charakterystycznych dla świata śródziemnomorskiego: oliwki, winorośli i pszenicy{{odn|Ziółkowski|2009|s=183}}. Wraz z upływem czasu rozpowszechniało się na wyspie wykorzystanie metali, nasilały się kontakty z kontynentem i innymi wyspami, wyodrębniły się różniące się między sobą regiony{{odn|Ziółkowski|2009|s=183}}. Kultura innych wysp Morza Egejskiego, z wyjątkiem może Cyklad, związana była często z pobliskimi kontynentami{{odn|Ziółkowski|2009|s=184}}. Najsilniejsze kontakty region miał z Azją Mniejszą, także z Kretą, słabsze z Europą. Ożywiły się one zwłaszcza w połowie tysiąclecia, kiedy nastąpił też wzrost zaludnienia, a wyspy zaczęły pełnić rolę pomostu między różnymi regionami świata egejskiego; stanowiły też źródło metali (miedzi, srebra, ołowiu), także dla Krety{{odn|Ziółkowski|2009|s=184}}. W Grecji właściwej początki epoki brązu pozostawiły niewiele śladów archeologicznych. Z późniejszego okresu – połowy III tysiąclecia p.n.e. – pochodzą ślady małych, ale licznych osad (w Argolidzie, Beocji, Attyce i na Eubei), także kontaktów z wyspami i Kretą{{odn|Ziółkowski|2009|s=185}}. W drugiej połowie III tysiąclecia p.n.e. na Cykladach i w Grecji pojawili się przybysze z Azji Mniejszej, reprezentowani w znaleziskach przez podobne do siebie kultury archeologiczne: Kastri (wyspy) i Lefkandi I (kontynent, a konkretnie Eubea i Beocja), którzy osiedlili się obok rodzimych mieszkańców, co doprowadziło zapewne do jakichś napięć{{odn|Ziółkowski|2009|s=184}}{{odn|Ziółkowski|2009|s=185}}. Koniec wczesnej epoki brązu to okres regresu w całym regionie Morza Egejskiego, podobnie jak reszcie świata śródziemnomorskiego{{odn|Bravo|Wipszycka|1988|s=37–38}}. Zniszczona została część osad, społeczności zubożały, osłabły kontakty ze światem zewnętrznym{{odn|Ziółkowski|2009|s=185}}{{odn|Bravo|Wipszycka|1988|s=37–38}}{{odn|Ziółkowski|2009|s=186}}. Na ogół przemiany te wiąże się z przybyciem grupy [[Indoeuropejczycy|ludów indoeuropejskich]], które wymieszały się z miejscowymi, co zapoczątkowało formowanie się nowej kultury{{odn|Bravo|Wipszycka|1988|s=37–38}}. Na Krecie, {{fakt|data=2014-01|gdzie migracje Indoeuropejczyków nie dotarły}}, także nastąpiło zmniejszenie liczby osad w niektórych rejonach (choć być może związane z koncentracją ludności w większych ośrodkach), a także osłabienie kontaktów zewnętrznych{{odn|Ziółkowski|2009|s=183}}.

=== Cywilizacja minojska (ok. 2000–1450 p.n.e.) ===
{{osobny artykuł|Kultura minojska}}
[[Plik:Knossos Palais 2.JPG|thumb|250px|Fragment ruin pałacu w Knossos]]
Na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. rozwój cywilizacyjny Krety znacznie przyspieszył, powstała [[kultura minojska|cywilizacja minojska]] (od imienia mitycznego władcy Knossos – [[Minos]]a). Wprawdzie wyspę także dotknął kryzys końca wczesnej epoki brązu, ale zdołała ona obronić swój dorobek, podczas gdy regres w Grecji kontynentalnej i na Archipelagu został pogłębiony (lub spowodowany) przez migracje z Azji (kultury Lefkandi-I i Kastri){{odn|Ziółkowski|2009|s=186}}. Ponownie nawiązano kontakty zewnętrzne, po raz pierwszy na dużą skalę z Lewantem i Egiptem, co zaowocowało poznaniem nowych technologii i wymianą kulturalną{{odn|Ziółkowski|2009|s=186}}. Osady przekształciły się w miasta o zaawansowanej architekturze i infrastrukturze, których centrum były wielkie pałace – siedziba władcy, ośrodek gospodarczy i religijny, którego mieszkańcy posługiwali się pismem ([[Kreteńskie pismo hieroglificzne|hieroglificznym]] i [[Pismo linearne A|linearnym A]]){{odn|Ziółkowski|2009|s=186}}. Szczyt rozwoju cywilizacji minojskiej to tzw. okres młodych pałaców (ok. 1675–1450 p.n.e.) – na wyspie wzrosła liczba miast, pałaców i willi, dominującym ośrodkiem było Knossos, brak fortyfikacji wskazuje na brak konfliktów na wyspie, rozwinęła się wyrafinowana sztuka (będąca pod wielkim wpływem Egiptu i innych cywilizacji Bliskiego Wschodu) i rzemiosło{{odn|Ziółkowski|2009|s=189}}{{odn|Ziółkowski|2009|s=192}}. Ekspansja Krety na inne wyspy sprawiła, że niektóre z nich stały się częścią kultury minojskiej w drugiej połowie średniej epoki brązu, wpływy minojskie promieniowały też na zacofaną w tym okresie Grecję kontynentalną{{odn|Ziółkowski|2009|s=186}}{{odn|Ziółkowski|2009|s=193}}. [[XVI wiek p.n.e.]] to początek upadku Krety – najpierw trzęsienie ziemi, potem erupcja wulkanu na [[Santoryn|Thirze]]<ref>Należy pamiętać o wątpliwościach co do datowania tego wydarzenia, patrz [[Santoryn#Znaczenie erupcji dla chronologii starożytnej]] i {{odn|ref=nie|Ziółkowski|2009|s=182}}.</ref> zachwiały gospodarką i stabilnością społeczną wyspy{{odn|Ziółkowski|2009|s=190}}. Osłabiona cywilizacja padła ofiarą inwazji (ok. 1450 roku p.n.e.) z Grecji kontynentalnej, dokonanej przez przedstawicieli [[Kultura mykeńska|kultury mykeńskiej]], którzy zniszczyli wszystkie pałace poza Knossos, gdzie zasiedli jako władcy wyspy{{odn|Ziółkowski|2009|s=194}}.

=== Przybycie Greków ===
Kwestia przybycia na tereny  Grecji ludów, które możemy uznać za Greków jest obiektem sporów i dyskusji{{odn|Ziółkowski|2009|s=264}}{{odn|Bravo|Wipszycka|1988|s=39}}. Za pewne uznaje się, że u schyłku III tysiąclecia p.n.e. lub w ciągu II tysiąclecia p.n.e. na południe Bałkanów napływały ludy mówiące językami z rodziny indoeuropejskiej (do niej zalicza się język grecki), jednak nie udało się wypracować porozumienia na temat charakteru tego wydarzenia, jego czasu i ilości fal migracyjnych{{odn|Bravo|Wipszycka|1988|s=39}}. Tradycyjnie historycy zakładali, że mapa dialektów [[Język grecki klasyczny|języka greckiego]] z czasów [[Okres klasyczny (starożytna Grecja)|klasycznych]] świadczy o wystąpieniu w przeszłości trzech fal migracji grup ludności, z których każda posługiwała się danym dialektem w ukształtowanej tam formie{{odn|Bravo|Wipszycka|1988|s=39}}. Badania archeologiczne wskazywały, że w latach ok. 2000–1900, 1600 i 1200 p.n.e. miały w Grecji miejsce okresy przełomowe (przy czym środkowy był mniej wyraźny niż pozostałe), które powiązano z danymi o dialektach i ukuto teorię o wystąpieniu wtedy trzech inwazji ludów greckich: [[Jonowie|Jonów]], [[Achajowie|Achajów]] i [[Dorowie|Dorów]]{{odn|Bravo|Wipszycka|1988|s=39}}. Nowsze badania podały w wątpliwość ten pogląd – uznano za błędną koncepcję przybycia Greków już ukształtowanych, z gotowym językiem, zakładając, że formowanie się kultury i mowy greckiej miało miejsce już na terenie Grecji i przebiegało na skutek mieszania się elementów religii, języka i kultury różnych grup.{{odn|Bravo|Wipszycka|1988|s=39}} Odrzucono więc jako zbędną teorię trzech migracji, z kolei pierwszy okres przełomowy zaczęto traktować nie jako gwałtowną, krótką inwazję, ale długotrwały proces (trwający wiek lub dwa), w czasie którego w różnych fazach napływało wiele grup ludności{{odn|Bravo|Wipszycka|1988|s=39}}. Niektórzy badacze wskazują, że pojawienie się w Grecji języka, z którego wyewoluowała Greka, należy wiązać z pojawieniem się w [[Mykeny|Mykenach]] pierwszych grobów szybowych (XVII w. p.n.e.), co mogło być spowodowane przybyciem ludu, który narzucił się miejscowym jako elita władzy{{odn|Ziółkowski|2009|s=264}}.

Osobną kwestią jest pytanie skąd przodkowie Greków przybyli do Grecji. Najprawdopodobniej dotarli tam przez Bałkany i północną Grecję, ale brak jest dowodów archeologicznych potwierdzających tę tezę{{odn|Bravo|Wipszycka|1988|s=39}}. Niezbyt pomocne są też badania lingwistyczne – ze znanych języków Grekę najbardziej przypominały [[język macedoński (helleński)|staromacedoński]] i [[język frygijski|frygijski]] (uznawane niekiedy za dialekty wspólnego protojęzyka), trochę także [[język ormiański|staroarmeński]]{{odn|Ziółkowski|2009|s=264}}. Znane miejsce, gdzie najwcześniej posługiwano się tymi językami (greckim, macedońskim, frygijskim, w przypadku staroarmeńskiego pewność jest mniejsza) to południowe Bałkany, więc być może tutaj należałoby szukać siedzib przodków Greków; brak jednak na razie wystarczających dowodów archeologicznych{{odn|Ziółkowski|2009|s=264}}.

=== Cywilizacja mykeńska (ok. 1700–1100 p.n.e.) ===
{{osobny artykuł|Kultura mykeńska}}
[[Plik:Mycenaean Greece cut-pl.png|thumb|250px|Najważniejsze ośrodki cywilizacji mykeńskiej]]
Regres jaki przyniósł koniec III tysiąclecia trwał w Grecji kontynentalnej długo – poza wyjątkowym przypadkiem prosperującej [[Egina (wyspa)|Eginy]] zaludnienie było słabe, a poziom kultury materialnej niski{{odn|Ziółkowski|2009|s=260–261}}. Sytuacja zaczęła zmieniać się w XVII wieku p.n.e. – w Argolidzie, Beocji, Attyce, Messenii i Lakonii nastąpił przyrost ludności, pojawiły się tam też bogato wyposażone groby książęce (tzw. groby szybowe), przypominające te z Eginy{{odn|Ziółkowski|2009|s=261}}. Cywilizację jaka zaczęła się wtedy formować nazwano mykeńską od jej najważniejszego ośrodka – [[Mykeny|Myken]] w Argolidzie, jej przedstawicieli identyfikuje się z opisanymi w dziełach [[Homer]]a [[Achajowie|Achajami]]{{odn|Ziółkowski|2009|s=264}}. Wcześni Mykeńczycy utrzymywali szerokie kontakty handlowe – ich wyroby znajdowano m.in. w [[Italia (kraina historyczna)|Italii]] czy Macedonii{{odn|Ziółkowski|2009|s=262}}, lecz źródeł bogactwa widocznego w zawartości grobów szybowych dopatruje się raczej w wyprawach rabunkowych lub działalności najemniczej{{odn|Ziółkowski|2009|s=263}}. Około 1450 r. p.n.e. Mykeńczycy dokonali inwazji Krety, zniszczyli wszystkie pałace z wyjątkiem tego w Knossos, którym władali do około 1365 r. p.n.e., kiedy i on uległ zniszczeniu{{odn|Ziółkowski|2009|s=265}}. Panowanie mykeńskie w Knossos było okresem fuzji tradycji minojskiej i kultury najeźdźców – wykształciła się sztuka, którą potem odnajdujemy w Grecji, powstało też pismo linearne B, czyli wersja kreteńskiego pisma linearnego A dostosowana do Greki jaką posługiwali się Achajowie{{odn|Ziółkowski|2009|s=265}}. W XIV wieku p.n.e. w takich ośrodkach jak Mykeny, [[Tyryns]], [[Pylos]] powstały pałace, budowle będące podobnie jak ich minojskie odpowiedniki, siedzibą władcy, centrum administracyjnym, miejscem magazynowania i redystrybucji dóbr.{{odn|Ziółkowski|2009|s=266}} Pałace były centrami niezależnych państw, rządzonych przez królów tytułowanych ''wanax'', mających na swe rozkazy arystokrację walczącą w czasie wojny na rydwanach{{odn|Ziółkowski|2009|s=268}}. Mykeńczycy czcili wiele bóstw znanych z późniejszych dziejów Grecji, m.in. [[Zeus]]a, [[Posejdon]]a, [[Ares]]a czy [[Hermes]]a{{odn|Ziółkowski|2009|s=269}}. Achajowie zajęli miejsce Kreteńczyków na wyspach Morza Egejskiego, ślady ich osadnictwa lub przyjmowania kultury mykeńskiej odnajdujemy w Azji Mniejszej{{odn|Ziółkowski|2009|s=265}}, handlowali z zachodnim basenem Morza Śródziemnego (Italia, Sycylia, Sardynia), a na wschodzie, zdominowanym przez wielkie cywilizacje zajmowali się kupiectwem lub piractwem{{odn|Ziółkowski|2009|s=271}}. Źródła [[Hetyci|hetyckie]], mówią o potężnym państwie [[Ahhijawa]], które jest zwykle identyfikowane z Achajami, co może świadczyć o tym, że Mykeńczycy nie tworzyli tylko niezależnych, niewielkich państw, ale także jakąś formę imperium rządzonego przez pojedynczego władcę{{odn|Ziółkowski|2009|s=272–275}}.

Pod koniec XIII wieku p.n.e. rozpoczął się upadek cywilizacji mykeńskiej – pałace zostały zniszczone, niektóre wiele razy. W XII wieku p.n.e. miały miejsce kolejne fazy zniszczeń, doszło do ruchów ludnościowych, nastąpiło wyludnienie niektórych obszarów, napłynęła ludność mówiąca [[Dorowie|doryckim]] dialektem języka greckiego, a jednocześnie grupy Mykeńczyków pojawiły się wśród [[Ludy Morza|Ludów Morza]] atakujących ważne ośrodki wschodniego basenu Morza Śródziemnego{{odn|Ziółkowski|2009|s=275–279}}. Przyczyny tych zjawisk są przedmiotem dyskusji, mówi się o inwazji z zewnątrz, walkach wewnętrznych, zapaści społecznej, niemniej skutkiem wydarzeń z XIII i XII wieku był koniec cywilizacji mykeńskiej, regres i poważne przemiany – w Grecji nastały tzw. ''wieki ciemne''{{odn|Ziółkowski|2009|s=279–281}}.

== Wieki ciemne (ok. 1100–800 p.n.e.) ==
{{osobny artykuł|Wieki ciemne (starożytność)}}
Po upadku cywilizacji mykeńskiej w dziejach Grecji występuje okres około trzech stuleci, który historycy, ze względu na brak źródeł pisanych oraz nieliczne znaleziska archeologiczne, nazywają ''wiekami ciemnymi''{{odn|Ziółkowski|2009|s=373}}. Około dwa stulecia po upadku kultury mykeńskiej trwały migracje i najazdy – ludność mykeńska przenosiła się na wschód (Cypr, wybrzeża Azji Mniejszej), niektóre obszary niemal się wyludniły (Lakonia, Messenia), na Peloponez prawdopodobnie wkroczyli Dorowie, którzy potem zajęli Kretę, część wysp Morza Egejskiego i fragment wybrzeża małoazjatyckiego, inne ludy pojawiły się w Grecji Środkowej i Tesalii{{odn|Ziółkowski|2009|s=374}}. Dialekt achajski, którym posługiwano się w czasach mykeńskich, przetrwał tylko w niedostępnej Arkadii, na Cyprze i Pamfilii, a wywodzące się z niego joński i attycki w Attyce, Eubei i Jonii oraz na niektórych wyspach, w wielu miejscach (m.in. Peoloponez, Kreta, Rodos) pojawił się dorycki i pokrewne mu dialekty północno-zachodnie{{odn|Ziółkowski|2009|s=374–375}}. Mieszkańcy Grecji zachowali język, ale tylko w mowie, umiejętność jego zapisu zanikła, podobnie jak przepadły pałace i niemal cała kultura materialna epoki mykeńskiej, zerwanie z przeszłością wydaje się niemal całkowite{{odn|Ziółkowski|2009|s=375}}. Dziedzictwo mykeńskie przetrwało jednak w sferze duchowej – w mitach o czasach herosów, w przekazywanej ustnie poezji epickiej (w której odnaleźć można dalekie echa prawdziwych wydarzeń), w bogatym w pojęcia języku{{odn|Ziółkowski|2009|s=375–377}}.

W okresie wieków ciemnych sieć osadnicza była niezwykle rzadka (obszary gęstszego zaludnienia w tym okresie to: Attyka, Argolida, Beocja, Kreta), ludność mieszkała w niewielkich domach z suszonej cegły, wyposażenie grobów było ubogie (ale pojawiają się w nich produkty z żelaza), kontakty zewnętrzne zostały mocno ograniczone{{odn|Ziółkowski|2009|s=378}}. Nowe odkrycia archeologiczne wskazują jednak, że ten obraz nie był prawdziwy dla całej Grecji – znalezienie w [[Lefkandi]] na Eubei grobów szybowych z bogatym wyposażeniem (pochodzącym także z Bliskiego Wschodu), zlokalizowanych wewnątrz okazałego budynku, sugeruje, że już w X wieku p.n.e. Eubea była miejscem bogatszym i znacznie mniej odizolowanym niż reszta świata greckiego{{odn|Ziółkowski|2009|s=379}}. Od ok. 900 roku p.n.e. produkty z Bliskiego Wschodu pojawiają się na innych obszarach (Attyka, Argolida, niektóre wyspy), a ceramika grecka w [[Fenicja|Fenicji]]. Kontakty ze wschodem ulegały dalszej intensyfikacji, rósł wpływ Fenicjan na kulturę grecką, Grecy coraz częściej podróżowali na Bliski Wschód (ok. 800 roku p.n.e. w Al-Mina w [[Syria starożytna|Syrii]] istniała prawdopodobnie grecka faktoria), rozpoczęło się wychodzenie z okresu regresu{{odn|Ziółkowski|2009|s=379}}. W IX wieku p.n.e. zaczyna kształtować się [[polis]]{{odn|Ziółkowski|2009|s=382}} – podstawa greckiej organizacji życia politycznego i społecznego w następnych okresach ich dziejów, w IX–VIII wieku p.n.e. Grecy do zapisu własnej mowy zaczynają wykorzystywać zapożyczony od Fenicjan i nieco zmieniony alfabet{{odn|Ziółkowski|2009|s=381}}.

=== Okres archaiczny (ok. 800–500/479 p.n.e.) ===
{{osobny artykuł|Okres archaiczny (starożytna Grecja)}}
[[Plik:Amphora warriors Louvre E866.jpg|thumb|250px|Walczący hoplici – [[Styl czarnofigurowy|czarnofigurowa]] [[amfora]] z lat 570–565 p.n.e.]]
Kultura grecka jaka wyłoniła się (niemal dosłownie, gdyż w porównaniu z wiekami ciemnymi znacząco rośnie ilość znalezisk archeologicznych, pojawiają się źródła pisane{{odn|Ziółkowski|2009|s=399}}) z wieków ciemnych, posiadała większość cech, które we współczesnym świecie przypisuje się pojęciu ''starożytna Grecja''. Grecy tego okresu posługiwali się nowym alfabetem, żyli we w miarę egalitarnych społecznościach zorganizowanych w, zwykle niewielkie, poleis – miasta-państwa, walczyli w szyku [[falanga|falangi]] w uzbrojeniu ciężkiego piechura – [[hoplici|hoplity]], oddawali cześć [[heros]]om, zarówno lokalnym, jak i znanym w całej Grecji, korzystali z [[wyrocznia|wyroczni]] (zwłaszcza w [[Dodona|Dodonie]], [[Delfy|Delfach]], [[Olimpia|Olimpii]]), czcili bóstwa takie jak [[Zeus]], [[Apollo]]<ref>Dla Greków duży wpływ na ukształtowanie się wizji świata bogów miały utwory Homera i Hezjoda, które powstawały dopiero we wczesnym okresie archaicznym.</ref>, znali dzieła [[Homer]]a – ''Iliadę'' i ''Odyseję''. Wszyscy obywatele polis (tzw. ''demos''), czyli dorośli mężczyźni, miejscowego pochodzenia, dysponujący majątkiem pozwalającym na zakup uzbrojenia hoplity mieli wpływ na decyzje dotyczące całej społeczności, brali udział w zgromadzeniach, gdzie dyskutowano ważne sprawy czy obierano przywódców. W społeczności istniała wprawdzie elita, mająca większy wpływ na podejmowanie decyzji, ale dostęp do niej nie był zamknięty – przynależność do arystokracji uzależniona była praktycznie od posiadanego majątku i przedsiębiorczy, ''szeregowi'' obywatele mogli do niej awansować (podobnie jak zubożali arystokraci mogli stracić swój status){{odn|Ziółkowski|2009|s=383–384}}{{odn|Ziółkowski|2009|s=405}}. Niżej na drabinie społecznej, poza grupą obywateli, znajdowali się wolni ludzie nie posiadający ziemi, a najniżej niewolnicy lub niewolni chłopi{{odn|Ziółkowski|2009|s=404}}

=== Wielka kolonizacja ===
{{osobny artykuł|Wielka kolonizacja}}
[[Plik:Griechischen und phönizischen Kolonien.jpg|thumb|250px|Greckie kolonie (kolor czerwony) powstałe do VI wieku p.n.e.]]
Od początku epoki archaicznej trwał proces, który znacząco rozszerzył granice świata greckiego. Polis zakładały w różnych miejscach basenu Morza Śródziemnego kolonie (gr. ''apoikiai''), które często przekształcały się w niezależne miasta, poczuwające się jednak do pewnej wspólnoty z macierzystą polis tzw. metropolią. Początkowo w działalności kolonizacyjnej przodowały miasta z Eubei: [[Chalkida|Chalkis]] i [[Eretria]], zakładając nowe ośrodki w Italii, potem dołączyły się [[Korynt]], [[Megara (miasto)|Megara]], [[Milet]] i inne. Oprócz Italii kolonizowano [[Sycylia|Sycylię]], wyspy [[Morze Jońskie|Morza Jońskiego]] ([[Korfu|Kerkyrę]]), północne wybrzeża Morza Egejskiego (zwłaszcza Półwysep Chalkidiki), później także południowe wybrzeża dzisiejszej [[Francja|Francji]] (u ujścia [[Rodan]]u powstała [[Marsylia|Massalia]], kolonia [[Fokaja|Fokaji]]), sięgając nawet Hiszpanii. Liczne kolonie zakładano na wybrzeżach [[Morze Czarne|Morza Czarnego]] (tu aktywnie był zwłaszcza Milet), w rejonie [[Morze Marmara|Propontydy]], także w części północnej Afryki ([[Cyrena|Kyrene]]); w Egipcie faraon przydzielił Grekom [[Naukratis]]. Przyczynami osiedlania się Greków na nowych obszarach były przede wszystkim chęć uzyskania dostępu do cennych surowców lub produktów, oraz pragnienie części obywateli poprawienia swojego statusu przez pozyskanie nowej ziemi uprawnej{{odn|Ziółkowski|2009|s=396}}. Wysoki przyrost naturalny w Grecji począwszy od VIII wieku p.n.e. pozwolił na stały wzrost liczby ludności, mimo odpływu jej części do kolonii{{odn|Ziółkowski|2009|s=396}}. Kolonizacja znacząco wpłynęła na rozwój handlu, zarówno między koloniami i greckimi polis, jak i między Grekami i tubylcami z kolonizowanych ziem. Lokalne elity podatne na wpływy greckiej kultury stawały się też odbiorcami greckich towarów, za które często płaciły niewolnikami{{odn|Ziółkowski|2009|s=397}}. Kolonizacja straciła na impecie w połowie VI wieku p.n.e. (nowe ośrodki wciąż powstawały, ale było ich mniej i ich fundacje miały inny charakter), ale do tego czasu pozwoliła Grekom stać się wielkim narodem basenu Morza Śródziemnego silnie oddziałującym swoją kulturą na inne ludy{{odn|Ziółkowski|2009|s=398–399}}.

=== Tyrania i prawodawcy ===
{{osobny artykuł|Tyran}}
W późnej epoce archaicznej wiele greckich poleis znalazło się pod władzą tyranów – arystokratów, którzy sięgali po pełnię władzy nad zbiorowością niezgodnie z przyjętymi regułami, najczęściej w wyniku zamachu (zwykle bezkrwawego){{odn|Ziółkowski|2009|s=413–414}}. Pierwszym znanym tyranem był [[Fejdon]] z Argos, okres świetności [[Korynt]]u przypadał na czas panowania [[Kypselos]]a i jego syna [[Periander|Periandra]], [[Ortagoras]] zapoczątkował trwałą tyranię w [[Sykion]]ie, w VI w. p.n.e. Atenami władali [[Pizystratydzi]]. Tyrani zwykle posiadali poparcie ludu, które zyskiwali działaniami mającymi poparcie zbiorowości, bądź zapewnieniem polis spokoju i porządku (np. poprzez eliminację konkurentów do władzy), więc po przewrocie zazwyczaj nie rządzili z użyciem siły{{odn|Ziółkowski|2009|s=415}}. Arystokracja często dążyła do obalenia tyranii we własnym polis, jednak rezultatem takiego przewrotu, było czasami zajęcie miejsca tyrana przez innego arystokratę. Zdarzało się, że walki wewnętrzne w polis (tzw. ''[[stasis]]'') przybierały na sile na tyle, że obywatele sami obierali sobie tyrana{{odn|Ziółkowski|2009|s=416}}.

W VI w. p.n.e. coraz popularniejsza stawała się idea sprawiedliwego ustroju (gr. ''eunomia''), zakładająca, że swobody obywatela polis powinno ograniczać tylko prawo, nie inna osoba (np. tyran){{odn|Ziółkowski|2009|s=417}}. Idea prawa jako zespołu norm, który obowiązywał (i mógł być, w przeciwieństwie do obyczaju, zmieniany) w wyniku decyzji wspólnoty, była wynalazkiem greckim{{odn|Ziółkowski|2009|s=417}}. Opracowywanie praw poleis powierzały prawodawcom, którym zapewniano dużą swobodę zmian stosunków politycznych i społecznych, ci jednak ograniczali się zwykle do reform mających na celu niwelowanie napięć społecznych (np. wzmacniając instytucje obywatelskie mające równoważyć siłę arystokratów){{odn|Ziółkowski|2009|s=418}}. Działalność prawodawców, a także ustawy zatwierdzane przez zgromadzenie obywateli prowadziły do zmian w ustroju poleis greckich – powstawała m.in. rada wybierana spośród obywateli, powiększał się demos (poprzez uwalnianie poddanych) i zmieniało się jego znaczenie{{odn|Ziółkowski|2009|s=418}}{{odn|Ziółkowski|2009|s=419}}. Procesy te doprowadziły do wykształcenia się takich ustrojów jak demokracja (prawa polityczne mieli wszyscy obywatele) czy oligarchia (prawa przysługiwały części obywateli, decydował majątek){{odn|Ziółkowski|2009|s=419}}.

=== Sparta ===
{{osobny artykuł|Sparta}}
[[File:Riace bronzes - Statue A- Ancient Greek warrior.jpg|thumb|upright|Ten posąg wojownika z brązu pokazuje wagę, jaką przywiązywano do treningu fizycznego. [[Brązy z Riace]], 450 p.n.e.]]
W okresie archaicznym na znaczeniu zyskała Sparta, polis położone w Lakonii, na południu Peloponezu. W wyniku dwóch [[Wojny meseńskie|wojen messeńskich]] (toczonych pod koniec VIII i w VII w. p.n.e.) Spartanie stali się panami żyznej Messenii, część jej mieszkańców stała się przypisanymi do ziemi [[heloci|helotami]]{{odn|Ziółkowski|2009|s=407}}. Wydarzenie to miało znaczący wpływ na ukształtowanie się specyficznego systemu społeczno-politycznego: każdy wolny obywatel Sparty otrzymał dziedziczną działkę ziemi wraz z uprawiającymi ją helotami, uwalniając się w ten sposób od potrzeby pracy{{odn|Ziółkowski|2009|s=407}}. Charakterystycznym elementem ustroju spartańskiego był rygorystyczny system wychowania, mający na celu podporządkowanie jednostki państwu i zacieranie różnic między obywatelami, którzy powinni być posłusznymi zwierzchnikom, doskonałymi żołnierzami (odegrało tu zapewne rolę stałe zagrożenie rebelią w brutalnie zniewolonej Messenii){{odn|Ziółkowski|2009|s=409}}. Zabijający indywidualizm i niezależne myślenie system wychowania skutkował upadkiem kulturalnym Sparty od VI w. p.n.e.{{odn|Ziółkowski|2009|s=411}}, ale zapewnił jej pozycję potęgi militarnej{{odn|Ziółkowski|2009|s=412}}. Stopniowo pod jej wpływem (czy to na skutek wojen czy sojuszy) znalazło się większość polis Peloponezu (poza Argos, które w okresie archaicznym było największym przeciwnikiem Sparty), które tworzyły tzw. [[Związek Peloponeski]]{{odn|Ziółkowski|2009|s=412–413}}.

=== Ateny ===
{{osobny artykuł|Ateny}}
Innym polis epoki, które osiągnęło znaczącą pozycję były Ateny. Jej ''chora'' (czyli obszar podporządkowany miastu) obejmował całą Attykę. Z tego też powodu archaiczne Ateny nie prowadziły zaawansowanej akcji kolonizacyjnej, ani ekspansji zewnętrznej, a mimo to potrafiły zagospodarować znaczący przyrost ludności dzięki kolonizacji wewnętrznej{{odn|Ziółkowski|2009|s=420}}{{odn|Ziółkowski|2009|s=421}}. Władzę w polis sprawowało zgromadzenie, rada zwana [[areopag]]iem oraz urzędnicy z [[archont]]em na czele{{odn|Ziółkowski|2009|s=420}}. Na początku VI w. p.n.e. w Atenach zapanował kryzys, którego skutkiem było zadłużenie biedniejszych warstw społeczeństwa, zastawianie przez nich ziemi, a nawet niewola ich oraz rodzin{{odn|Ziółkowski|2009|s=421}}. Problemy rozwiązały reformy archonta [[Solon]]a, który przeprowadził kasatę długów i zakazał sprzedaży w niewolę zadłużonych, a także nadał wolność ateńskiej ludności poddanej, zmienił sądownictwo, poszerzył uprawnienia zgromadzenia oraz wprowadził cenzus majątkowy dla obywateli{{odn|Ziółkowski|2009|s=421}}{{odn|Ziółkowski|2009|s=422–423}}. W połowie VI w. p.n.e. władzę w Atenach przejął tyran [[Pizystrat]], a czas jego panowania był dla polis niezwykle pomyślny, jednak już za panowania jego synów nasiliły się walki wewnętrzne, w które wciągnięto także Spartę – jej interwencja obaliła tyranię w Atenach w 510/509 p.n.e.{{odn|Ziółkowski|2009|s=424}} W nowej sytuacji wpływy zyskał [[Klejstenes]], którego reformy, mimo wrogich działań Sparty, doprowadziły do powstania pierwszej [[demokracja|demokracji]] – poszerzono znacznie krąg obywateli, wzmocniono uprawnienia ich zgromadzenia, a obradami obywateli zarządzała tzw. Rada Pięciuset{{odn|Ziółkowski|2009|s=424–426}}. Arystokracja zachowała jednak silną pozycję, to przede wszystkim jej przedstawiciele obsadzali urzędy i stanowiska w radzie{{odn|Ziółkowski|2009|s=427}}.

=== VI wiek p.n.e. ===
W VI wieku p.n.e. poleis małoazjatyckie zostały podbite przez ekspansywne [[Achemenidzi|Imperium perskie]] (wcześniej podlegały królom [[Lidia (kraina)|Lydii]], a z kolei w VII w. p.n.e. musiały walczyć z najazdami [[Kimerowie|Kimmerów]]), które następnie zajęło wyspy w pobliżu Azji Mniejszej i grecką [[Cyrenajka|Cyrenajkę]], a później [[Tracja|Trację]]{{odn|Ziółkowski|2009|s=427}}. W tym czasie w Grecji ekspansję prowadziły: Sparta na Peloponezie i [[Tesalia|Tessalia]] w Grecji Środkowej{{odn|Ziółkowski|2009|s=427}}. Sparta pokonała Argos w 494 p.n.e. i tylko dramatyczny przewrót społeczny ocalił miasto przed Związkiem Peloponeskim obejmującym już większość półwyspu{{odn|Ziółkowski|2009|s=427}}. Tessalia w wyniku zwycięskiej tzw. [[I wojna święta|I wojny świętej]] (ok. 590 p.n.e.) umocniła swoją pozycję i uczyniła Delfy miastem autonomicznym znajdującym pod ochroną [[Amfiktionia Delficka|Amfiktionii Delfickiej]]{{odn|Ziółkowski|2009|s=428}}. Postępy Tessalii załamały się pod koniec VI w. p.n.e., m.in. w wyniku porażki z nowo powstałym [[Związek Beocki|Związkiem Beockim]] kierowanym przez silne [[Teby (Grecja)|Teby]] i skupiającym poleis Beocji{{odn|Ziółkowski|2009|s=428}}.

=== Wojny perskie (499–479 p.n.e.) ===
{{osobny artykuł|Wojny perskie}}
[[Plik:Map Greco-Persian Wars-en.svg|thumb|250px|Konflikt grecko-perski w latach 499–479 p.n.e.]]
W 499 p.n.e. miasta greckie w Azji Mniejszej zbuntowały się przeciw władzy perskiej. Powstańcy liczyli m.in. na pomoc poleis z Grecji właściwej, ale tylko Ateny i [[Eretria]] wysłały niewielkie wsparcie, szybko zresztą wycofane{{odn|Ziółkowski|2009|s=429}}. Po kilku latach walk powstanie upadło, [[Milet]] został zniszczony, część ludności została deportowana w głąb imperium (część wyemigrowała na zachód), ale sytuacja wkrótce wróciła do normy, zwłaszcza że Persowie wprowadzili w podległym im poleis demokrację{{odn|Ziółkowski|2009|s=430}}. Od 492 roku p.n.e. perski wódz [[Mardoniusz|Mardonios]] opanował ponownie Trację, a także Macedonię, opierając granice imperium o Tessalię. [[Dariusz I Wielki|Dariusz]], król perski, zażądał od greckich poleis uznania jego władzy. Wiele się zgodziło, jednak Ateny i Sparta odmówiły, dlatego władca podjął decyzję o działaniach zbrojnych. W 490 p.n.e. Perska ekspedycja wysłana morzem zajęła wyspy Morza Egejskiego, zdobyła Eretrię, ale po lądowaniu w Attyce została pokonana przez Ateńczyków w [[Bitwa pod Maratonem|bitwie pod Maratonem]] i była zmuszona wycofać się do Azji. Kolejna inwazja perska wydawała się nieunikniona, jednak w międzyczasie wybuchł bunt w Egipcie, a w 486 roku zmarł Dariusz; zadanie dokończenia podboju Grecji przypadło jego następcy – [[Kserkses I|Kserksesowi I]]. Tymczasem Ateny, zdając sobie sprawę z zagrożenia, na wniosek [[Temistokles]]a zainicjowały program budowy wielkiej floty, a także nasiliły walkę polityczną z ludźmi podejrzewanymi o sprzyjanie Persom (czyli o tzw. ''medyzm''){{odn|Ziółkowski|2009|s=432}}. W 481 p.n.e. w Grecji zawiązał się tzw. Związek Hellenów, sojusz poleis które miały walczyć z Persją pod przewodnictwem Sparty{{odn|Ziółkowski|2009|s=433}}. W 480 p.n.e. ogromna armia perska przeszła przez [[Dardanele|Hellespont]] i wkroczyła do Grecji. Grecy próbowali zagrodzić jej drogę [[Bitwa pod Termopilami|na przesmyku termopilskim]], ale niewielkie siły opóźniły marsz wojsk Kserksesa jedynie o trzy dni. Persowie zajęli i spalili Ateny, jednak mieszkańcy miasta ewakuowali się na pobliska wyspę [[Salamina (wyspa)|Salaminę]], w pobliżu której flota grecka (w dużej części ateńska) pokonała perską w wielkiej [[Bitwa pod Salaminą|bitwie]] stoczonej 23 września{{odn|Ziółkowski|2009|s=435}}. Kserkses z częścią armii wrócił do Azji (ulokował się w [[Sardes]]), w Grecji pozostawiając kontyngent pod dowództwem Mardoniosa. W 479 p.n.e. armia grecka (głównie spartańsko-ateńska) pokonała siły Mardoniosa w [[Bitwa pod Platejami|bitwie pod Platejami]], a mniej więcej w tym samym czasie w Azji Mniejszej grecka ekspedycja rozbiła perską armię i zniszczyła flotę [[Bitwa pod Mykale|pod Mykale]]. Do Związku Hellenów przyłączyły się wyspy Morza Egejskiego, Grecy przejęli inicjatywę, ale wojna toczyła się jeszcze przez 30 lat, teraz już pod kierownictwem Aten{{odn|Ziółkowski|2009|s=436}}.

== Okres klasyczny (479–323 p.n.e.) ==
{{osobny artykuł|Okres klasyczny (starożytna Grecja)}}

=== Pięćdziesięciolecie (479–431 p.n.e.) ===
[[Plik:Map athenian empire 431 BC-en.svg|thumb|350px|Ateński Związek Morski w 431 r. p.n.e.]]
Sparta wycofała się z wojny, a z inicjatywy Aten powstał [[Ateński Związek Morski|Związek Morski]] – organizacja skupiająca poleis wyspiarskie, wybrzeża trackiego i małoazjatyckie, które pod przewodnictwem Aten miały kontynuować walkę z Persją{{odn|Ziółkowski|2009|s=494}}{{odn|Bravo|Wipszycka|Węcowski|Wolicki|2009|s=76–78}}. Armia związku dowodzona przez ateńskiego polityka, [[Kimon]]a, działała skutecznie, stopniowo wyrzucając Persów z Europy i części Azji Mniejszej, zdobywając kontrolę na morzu i odnosząc wielkie zwycięstwa (m.in. [[Bitwa nad Eurymedonem|nad Eurymedonem]] i pod [[Bitwa pod Salaminą cypryjską|cypryjską Salaminą]]){{odn|Ziółkowski|2009|s=495}}{{odn|Bravo|Wipszycka|Węcowski|Wolicki|2009|s=79–80}}{{odn|Bravo|Wipszycka|Węcowski|Wolicki|2009|s=90}}. W 449 p.n.e. doszło do porozumienia (być może podpisano formalny pokój tzw. [[Pokój Kalliasa]]), w którym Persowie uznali wolność miast greckich w Azji i ich członkostwo w ateńskim Związku{{odn|Ziółkowski|2009|s=495–496}}{{odn|Bravo|Wipszycka|Węcowski|Wolicki|2009|s=90–93}}.

Ateńczycy stopniowo przekształcali Związek Morski we własne imperium – zajmowali część zdobytych na Persach miejsc i zbrojnie występowali przeciwko nieposłusznym członkom{{odn|Ziółkowski|2009|s=497}}{{odn|Bravo|Wipszycka|Węcowski|Wolicki|2009|s=79–82}}. Sparta nie reagowała na wzrost potęgi Aten zajęta własnymi problemami{{odn|Bravo|Wipszycka|Węcowski|Wolicki|2009|s=82–86}}{{odn|Ziółkowski|2009|s=498}}. Kiedy w [[464 p.n.e.]] Spartę dotknęło wielkie trzęsienie ziemi i bunt helotów, a miasto odrzuciło ateńską pomoc doszło do zerwania formalnego sojuszu między dwiema poleis{{odn|Ziółkowski|2009|s=498}}{{odn|Bravo|Wipszycka|Węcowski|Wolicki|2009|s=86–87}}. W Atenach w tym czasie [[Efialtes z Aten|Efialtes]] (z pomocą swego późniejszego następcy i kontynuatora reform [[Perykles]]a) przeprowadził reformy demokratyczne, osłabiając arystokrację i poszerzając uprawnienia Zgromadzenia{{odn|Ziółkowski|2009|s=502–503}}{{odn|Bravo|Wipszycka|Węcowski|Wolicki|2009|s=360–363}}.

W latach 460–446/445 p.n.e. trwała [[I wojna peloponeska|wojna]] między ateńskim Związkiem Morskim i sojusznikami Sparty (m.in. Koryntem i Tebami){{odn|Ziółkowski|2009|s=498–499}}{{odn|Bravo|Wipszycka|Węcowski|Wolicki|2009|s=88–90}}{{odn|Bravo|Wipszycka|Węcowski|Wolicki|2009|s=93–95}}. Mimo początkowych sukcesów Aten zakończyła się ona uznaniem status quo i podziałem Grecji na strefy wpływów{{odn|Ziółkowski|2009|s=499}}{{odn|Bravo|Wipszycka|Węcowski|Wolicki|2009|s=95–96}}. Po wojnie Ateny nadal umacniały swoją pozycję hegemona w związku, prowadziły politykę na Zachodzie (w Italii i Sycylii), były obecne na Morzu Czarnym i wybrzeżu trackim{{odn|Bravo|Wipszycka|Węcowski|Wolicki|2009|s=96–98}}{{odn|Ziółkowski|2009|s=499–502}}.

=== Wojna peloponeska (431–404 p.n.e.) ===
{{osobny artykuł|wojna peloponeska (431–404 p.n.e.)}}
Kolejna wojna między Atenami i Spartą wybuchła na skutek konfliktu Koryntu (sojusznika Sparty) i [[Korfu|Korkyry]] (sprzymierzeńca Aten){{odn|Bravo|Wipszycka|Węcowski|Wolicki|2009|s=144–145}}{{odn|Ziółkowski|2009|s=509–510}}. Armia związku peloponeskiego miała przewagę na lądzie, Ateny kontrolowały morze i wojna przez większość czasu była wyrównana{{odn|Ziółkowski|2009|s=510–513}}{{odn|Bravo|Wipszycka|Węcowski|Wolicki|2009|s=155–160}}{{odn|Bravo|Wipszycka|Węcowski|Wolicki|2009|s=164–191}}. Jednak zaraza jaka wybuchła w Atenach w 430 r. p.n.e. poważnie osłabiła miasto{{odn|Ziółkowski|2009|s=509}}{{odn|Bravo|Wipszycka|Węcowski|Wolicki|2009|s=168–169}}, a późniejsza katastrofalna [[wyprawa sycylijska]] z lat 415–413 p.n.e. kosztowała je utratę sporej części armii i floty{{odn|Ziółkowski|2009|s=512–513}}{{odn|Bravo|Wipszycka|Węcowski|Wolicki|2009|s=199–209}}. Mimo tego dopiero znacząca pomoc finansowa ze strony Persji pozwoliła Sparcie zwyciężyć odbudowaną ateńską flotę i osiągnąć ostateczny sukces w 404 r. p.n.e.{{odn|Bravo|Wipszycka|Węcowski|Wolicki|2009|s=211–229}}{{odn|Ziółkowski|2009|s=513–515}} Skutkiem wojny był rozpad imperium ateńskiego, hegemonia Sparty w Grecji i powrót poleis małoazjatyckich pod władzę perską. Wielki król Persji i jego [[satrapa (Persja)|satrapowie]] w Azji Mniejszej stali się w następnych latach ważnym, jeśli nie decydującym graczem w polityce greckiej{{odn|Ziółkowski|2009|s=515–516}}{{odn|Bravo|Wipszycka|Węcowski|Wolicki|2009|s=231–232}}.

=== Sytuacja po wojnie (404–355 p.n.e.) ===
Sparta nie miała wystarczających środków i pomysłu jak zarządzać Grecją, jej polityka często budziła opory{{odn|Ziółkowski|2009|s=516}}{{odn|Bravo|Wipszycka|Węcowski|Wolicki|2009|s=241–242}}. Kiedy zaangażowała się w [[wojna Spartan z Persami|wojnę z Persją]] w Azji Mniejszej w 396 r. p.n.e., w Grecji zawiązała się (pod perskim patronatem) koalicja dawnych wrogów: Aten, Teb, Koryntu i Argos{{odn|Ziółkowski|2009|s=516}}{{odn|Bravo|Wipszycka|Węcowski|Wolicki|2009|s=275–276}}. Wojna, jaka wybuchła, pozwoliła Atenom z perską pomocą odbudować swoją flotę, jednak zakończyła się zwycięstwem Sparty (Persja pod koniec konfliktu stanęła znowu po jej stronie) i miasto powróciło do polityki podporządkowywania sobie Grecji{{odn|Bravo|Wipszycka|Węcowski|Wolicki|2009|s=279–280}}{{odn|Ziółkowski|2009|s=516–518}}. Pokój, jaki wtedy zawarto, podyktował król perski (stąd nazwa królewski), co potwierdziło jego rolę w Grecji{{odn|Ziółkowski|2009|s=518}}{{odn|Bravo|Wipszycka|Węcowski|Wolicki|2009|s=278–280}}. Kolejne bezceremonialne poczynania Sparty (m.in. konflikt z Tebami) doprowadziły do otwartego sojuszu Teb z Atenami, a także stworzenia przez Ateny [[II Związek Morski|Drugiego Związku Morskiego]]{{odn|Ziółkowski|2009|s=518}}. [[Wojna beocka|Wojnę]] jaka wybuchła w 378 p.n.e. zakończyła Persja narzucając stronom pokój, ale trwał on krótko{{odn|Ziółkowski|2009|s=519}}. Wkrótce Ateny wycofały się z konfliktu, obawiając się wzrostu Teb, które konsolidowały swoją władzę nad Związkiem Beockim{{odn|Ziółkowski|2009|s=519}}. Pod demokratycznym rządami [[Pelopidas]]a i [[Epaminondas]]a Teby wyrosły na potęgę, która mogła równać się ze Spartą{{odn|Ziółkowski|2009|s=519}}{{odn|Bravo|Wipszycka|Węcowski|Wolicki|2009|s=286–287}}. W 371 p.n.e. pokonały ją [[Bitwa pod Leuktrami|pod Leuktrami]] i w następnych latach rozmontowały Związek Peloponeski i uwolniły po wiekach spartańskiej władzy Messenię, łamiąc na zawsze potęgę Sparty{{odn|Ziółkowski|2009|s=519–521}}. Hegemonię Teb zakończyła śmierć Epaminondasa w 362 p.n.e.{{odn|Ziółkowski|2009|s=521}} Liczącym się graczem w Grecji pozostały Ateny, ale nowy Związek Morski był słabszy od pierwszego, a wkrótce wśród jego członków pojawiły się nastroje anty-ateńskie{{odn|Ziółkowski|2009|s=521}}. Podsycone przez perskich satrapów [[Wojna Aten ze sprzymierzeńcami|powstanie]] zakończyło się klęską Aten w 355 r. p.n.e. i osłabieniem jej pozycji{{odn|Ziółkowski|2009|s=521}}.

=== Wzrost pozycji Macedonii (360–336 p.n.e.) ===
[[Plik:Map Macedonia 336 BC-es.svg|thumb|300px|Macedonia (kolor czerwony) i Związek Koryncki (kolor żółty) w 336 r. p.n.e.]]
[[Starożytna Macedonia|Macedonia]] do połowy IV wieku p.n.e. pozostawała na peryferiach świata greckiego{{odn|Ziółkowski|2009|s=527}}. Jej mieszkańcy etnicznie i językowo pokrewni Grekom, byli przez nich uznawani za po części barbarzyńców, jednak kraj stopniowo upodabniał się kulturowo do reszty Hellady{{odn|Ziółkowski|2009|s=528}}. Decydującą zmianą w historii Macedonii było wstąpienia na tron w 360 p.n.e. [[Filip II Macedoński|Filipa II]], wcześniej zakładnika w Tebach podczas szczytu potęgi tego polis. Nowy król zreformował armię, tworząc formację [[Falanga|falangi]] macedońskiej, a także kawalerii tzw. [[Hetajrowie|hetajrów]]{{odn|Ziółkowski|2009|s=528}}. Pokonał zagrażających państwu z północy [[Dardanowie|Dardanów]], potem dzięki zręcznej polityce i podbojom (m.in. w Tracji gdzie zajął greckie poleis oraz [[Pangajon|kopalnie złota]]) znacząco poszerzył granice i zasoby Macedonii{{odn|Ziółkowski|2009|s=529}}. Interwencja podczas tzw. [[III wojna święta|III wojny świętej]] w Grecji Środkowej dała mu możliwość przyłączenia w 352 p.n.e. Tesalii, później anektował poleis [[Związek Chalcydycki|Związku Chalcydyckiego]] oraz dalsze tereny w Tracji aż po Morze Czarne{{odn|Ziółkowski|2009|s=529–530}}. Rosnąca pozycja Macedonii doprowadziła do wojny z sojuszem Aten i Teb zakończonej sukcesem Filipa{{odn|Ziółkowski|2009|s=530–531}}. W 337 r. p.n.e. narzucił on całej Grecji (z wyjątkiem Sparty) swoją hegemonię, tworząc [[Związek Koryncki]] – formalnie sojusz mający walczyć z Persją, w rzeczywistości narzędzie dominacji macedońskiej{{odn|Ziółkowski|2009|s=531}}. Kolejnym etapem podbojów Filipa była wojna z Persją, rozpoczęta w 336 r. p.n.e., jednak tego samego roku król padł ofiarą zamachu, a na tronie macedońskim zasiadł jego dwudziestoletni syn, [[Aleksander Macedoński|Aleksander]], później nazwany Wielkim{{odn|Ziółkowski|2009|s=531–532}}.

=== Panowanie Aleksandra Wielkiego (336–323 p.n.e.) ===
{{osobny artykuł|Aleksander Macedoński}}
{{osobny artykuł|Wojny Aleksandra Wielkiego}}
Młody król szybko stłumił opór miast greckich i został wybrany hegemonem Związku Korynckiego. Jednak gdy ruszył na wyprawę w głąb Bałkanów w Tebach wybuchło powstanie{{odn|Ziółkowski|2009|s=532}}. Aleksander szybko wrócił do Beocji, zdobył i zrównał z ziemią miasto{{odn|Ziółkowski|2009|s=532}}. Czyn ten ostudził w Grecji nastroje antymacedońskie i pozwolił władcy na kontynuowanie rozpoczętej przez ojca rozprawy z Persją{{odn|Ziółkowski|2009|s=532}}. W 334 p.n.e. z wielką armią przekroczył [[Dardanele|Hellespont]] i rozpoczął kampanię, która po kilku latach walk uczyniła go panem całego rozległo państwa perskiego (obejmującego Azję Mniejszą, [[Lewant]] i [[Syria starożytna|Syrię]], Egipt, [[Mezopotamia|Mezopotamię]] oraz [[Starożytny Iran|Iran]]), którego stolicą uczynił [[Babilon]]{{odn|Ziółkowski|2009|s=532–537}}. W 327 r. p.n.e. przekroczył [[Hindukusz]] i z sukcesami walczył w Indiach, lecz opór znużonej armii zmusił go do powrotu do Babilonu w 324 r. p.n.e., gdzie zajął się organizowaniem swojego imperium oraz planami kolejnych podbojów{{odn|Ziółkowski|2009|s=537–539}}. Latem 323 r. p.n.e. niespełna 33-letni władca zmarł pozostawiając ogromne państwo dowódcom swojej armii{{odn|Ziółkowski|2009|s=539}}. Jego podboje i włączenie pod panowanie macedońsko-greckie wielkich obszarów na Wschodzie zapoczątkowało nowy okres w dziejach Grecji{{fakt|data=2013-05}}.

== Okres hellenistyczny (323–30 p.n.e.) ==
{{osobny artykuł|Epoka hellenistyczna}}
[[Plik:Diadochen1.png|thumb|300px|Większość państw hellenistycznych powstała w wyniku [[Wojny diadochów|wojen]] [[Diadochowie|Diadochów]] po śmierci [[Aleksander Macedoński|Aleksandra Wielkiego]] i [[Perdikkas]]a:
{{Legenda|#787CAD|Królestwo [[Ptolemeusz I Soter|Ptolemeusza]]}}
{{Legenda|#50A249|Królestwo [[Kassander|Kassandra]]}}
{{Legenda|#C38833|Królestwo [[Lizymach]]a}}
{{Legenda|#C3B933|Królestwo [[Seleukos I Nikator|Seleukosa]]}}
{{Legenda|#AF3662|[[Epir]]}}
Inne państwa:
{{Legenda|#85AB54|[[Wielka kolonizacja|Kolonie greckie]]}}
{{Legenda|#A361BD|[[Kartagina]] (poza światem hellenistycznym)}}
{{Legenda|#70A9BE|[[Republika rzymska]] (poza światem hellenistycznym)}}

Po śmierci Lizymacha w 281 p.n.e. większość obszarów oznaczonych na pomarańczowo stała się terenem sporów i wojen. Część tego obszaru zajęło [[Pergamon (państwo)|Królestwo Pergamońskie]].
Nie ukazane: [[Królestwo Greko-Baktryjskie]].
]]

=== Kształtowanie się świata hellenistycznego ===
Ogromne państwo Aleksandra szybko stało się polem walki pomiędzy jego dowódcami starającymi się wykroić dla siebie własne królestwa – nazwano ich [[Diadochowie|diadochami]], a toczone przez nich walki [[Wojny diadochów|wojnami diadochów]]{{odn|Ziółkowski|2009|s=580–585}}. Także część greckich poleis pod przywództwem Aten spróbowała uzyskać niezależność w tzw. [[Wojna lamijska|wojnie lamijskiej]] z lat 323–321 p.n.e., ale uległy armii macedońskiej{{odn|Ziółkowski|2009|s=591}}. Wojny diadochów trwające blisko 40 lat po śmierci Aleksandra doprowadziły do powstania trzech królestw, rządzonych przez dynastie wywodzące się od ich założycieli{{odn|Ziółkowski|2009|s=585–586}}:
* [[Seleucydzi|państwo Seleucydów]] z centrum w Syrii, obejmującego także Mezopotamię, Iran oraz część Azji Mniejszej
* Egipt [[Ptolemeusze|Ptolemeuszy]] ze stolicą w [[Aleksandria|Aleksandrii]]
* Macedonia [[Antygonidzi|Antygonidów]]
Scena polityczna świata greckiego uzupełniana była przez mniejsze, mniej lub bardziej niezależne państwa i poleis jak np. [[Epir]], [[Pergamon (państwo)|Pergamon]] (później lokalna potęga w Azji Mniejszej{{odn|Ziółkowski|2009|s=598–599}}), Rodos czy poleis zachodniego basenu Morza Śródziemnego.

=== Świat hellenistyczny ===
Zakończenie wojen diadochów nie spowodowało końca rywalizacji między państwami hellenistycznymi. Seleucydzi i Ptolemeusze stoczyli w III i II w. p.n.e. szereg wojen tzw. [[wojny syryjskie|syryjskich]] o kontrolę nad Syrią i Palestyną{{odn|Ziółkowski|2009|s=590–591}}. Ptolemeusze prowadzili ekspansję na wyspach Morza Egejskiego, także w części Azji Mniejszej{{odn|Ziółkowski|2009|s=591}}. Antygonidzi w Macedonii starali się utrzymać kontrolę nad resztą Grecji kontynentalnej, ale musieli stawić czoło nowym tworom politycznym – Związkom [[Związek Achajski|Achajskiemu]] i [[Związek Etolski|Etolskiemu]]{{odn|Ziółkowski|2009|s=591–596}}. W przeciągu III w. p.n.e. w Azji Mniejszej rosła pozycja Pergamonu, który przeciwstawiał się głównie Seleucydom, walczył także z [[Galatowie|Galatami]] – [[Celtowie|Celtami]], którzy po spustoszeniu północnej Grecji na początku III w. p.n.e. osiedli w [[Anatolia|Anatolii]]{{odn|Ziółkowski|2009|s=598–599}}{{odn|Ziółkowski|2009|s=584–585}}.

Rozległe państwo Seleucydów borykało się także z tendencjami odśrodkowymi{{odn|Ziółkowski|2009|s=585}} – w III w. p.n.e. uniezależniły się jego wschodnie rubieże – [[królestwo Greko-Baktryjskie]] rządzone przez grecką elitę{{odn|Ziółkowski|2009|s=600}}, które potem rozpoczęło ekspansję w Indiach{{odn|Ziółkowski|2009|s=626–628}}. Inna uniezależniona prowincja – [[Królestwo Partów|Partia]], zdobyta przez koczowników ze stepu Środkowo-Azjatyckiego{{odn|Ziółkowski|2009|s=600}}, stała się poważnym zagrożeniem dla Seleucydów, przejmując później inne wschodnie satrapie{{odn|Ziółkowski|2009|s=616}}{{odn|Ziółkowski|2009|s=628–629}}.

=== Ekspansja Rzymu i upadek świata hellenistycznego ===
Na Zachodzie szybko rosła potęga italskiego miasta – [[Starożytny Rzym|Rzymu]]. Na początku III w. p.n.e. było już panem prawie całej Italii (w tym znajdujących się tam greckich poleis){{odn|Ziółkowski|2009|s=605}}. Seria wojen z [[Kartagina|Kartaginą]] dała mu pozycję hegemona na Zachodzie i kontrolę, w większości greckiej, Sycylii{{odn|Ziółkowski|2009|s=605–606}}. [[Wojny macedońskie]] toczone przez Rzym z Antygonidami pozwoliły mu zaangażować się w politykę w Grecji, gdzie został wkrótce głównym arbitrem{{odn|Ziółkowski|2009|s=606–607}}. Po zwycięskiej [[Wojna Rzymu z Seleukidami|wojnie z Seleucydami]] z lat 192–188 p.n.e. mógł dyktować swoje warunki tak wrogom, jak i sojusznikom w regionie{{odn|Ziółkowski|2009|s=608–609}}. Stopniowo kolejne części świata greckiego stawały się [[Prowincje rzymskie|rzymskimi prowincjami]]{{odn|Ziółkowski|2009|s=610–626}}. [[Wojny Rzymu z Mitrydatesem|Próbę przeciwstawienia]] się tej ekspansji podjął w latach 88–66 p.n.e. helleński [[Pont]] pod rządami [[Mitrydates VI Eupator|Mitrydatesa VI]], zyskując sojuszników na terenie Grecji europejskiej i w Azji Mniejszej, ale w końcu uległ rzymskim armiom{{odn|Ziółkowski|2009|s=621–623}}. Znacznie okrojone państwo Seleucydów stało się prowincją w latach 60 I w. p.n.e.{{odn|Ziółkowski|2009|s=624}}, ostatnie z państw hellenistycznych – Egipt w 30 r. p.n.e.{{odn|Ziółkowski|2009|s=626}} Wschodnie tereny państwa Seleucydów (Mezopotamia i Iran) trafiły w ręce Partów{{odn|Ziółkowski|2009|s=628}}.

Suwerenne, greckie i hellenistyczne państwa i poleis zniknęły z mapy politycznej, jednak ich kultura wciąż trwała, silnie oddziałując także na Rzymian. Wschodnia połowa Imperium Romanum pozostała greckojęzyczna, a część elementów greckiej kultury przyjmowały także dalsze państwa Wschodu{{fakt|data=2014-01}}.

=== Grecja w cesarstwie rzymskim i wschodniorzymskim ===
* [[117]]–[[138]] n.e. apogeum ekonomicznego i urbanistycznego rozkwitu miasta Ateny{{fakt|data=2014-08}}, w okresie panowania cesarza Hadriana
* [[267]] – [[Herulowie]] plądrują Ateny
* [[293]]–[[311]] [[Galeriusz]], współrządząc z [[Dioklecjan]]em, następnie samodzielnie, do szczególnego rozkwitu doprowadza [[Saloniki]] (łacińska nazwa: ''Egnatia''), lokalizując w nich główny ośrodek administracyjny sił zbrojnych Wschodu.
* [[330]] – [[Konstantynopol]] staje się stolicą imperium
* [[391]] – zamknięcie [[Muzeum Aleksandryjskie]]go
* [[393]] – ostatnie [[igrzyska olimpijskie]]
* [[529]] – [[Justynian I Wielki|Justynian Wielki]] zamknął [[Akademia (starożytność)|Akademię Platońską]] i wszystkie szkoły filozoficzne w Atenach (jedna z mniej popularnych dat umownego końca [[starożytność|starożytności]])

== Dorobek ==
Kultura starogrecka wytworzyła szereg odkryć i hipotez naukowych, koncepcji filozoficznych, wynalazków i dzieł sztuki.

Greccy [[Matematyk|matematycy]] podali najstarsze zachowane dowody twierdzeń, na przykład [[Twierdzenie Pitagorasa|Pitagorasa]]. Rozwinięto też wszystkie główne [[nauki przyrodnicze]] – [[Fizyka|fizykę]], [[Astronomia|astronomię]], [[Chemia|chemię]], [[Biologia|biologię]] i [[nauki o Ziemi]]. Odkryto [[Geosferyzm|kulistość Ziemi]], oszacowano jej rozmiar i zaczęto spekulować o [[Ruch obrotowy Ziemi|jej ruchu obrotowym]] oraz [[Ruch postępowy|postępowym]] – [[Arystarch z Samos]] to pierwszy poświadczony [[Heliocentryzm|heliocentryk]]. Rozwinięto [[kalendarz]], wprowadzając [[Rok przestępny|lata przestępne]] będące podstawą [[Kalendarz juliański|kalendarza juliańskiego]]. Zaobserwowano, że [[światło]] jest szybsze niż [[dźwięk]] i że podlega [[odbicie fali|prawu odbicia]]. Opisano też działanie [[Maszyny proste|maszyn prostych]] i podstawy [[Hydrostatyka|hydrostatyki]] jak [[prawo Archimedesa]]. Sformułowano też koncepcję [[żywioły|żywioł]]ów, w której można się dopatrywać prototypu pojęcia [[Pierwiastek chemiczny|pierwiastka]]. Wysunięto hipotezę [[atomizm]]u, która inspirowała uczonych nowożytnych.

Z drugiej strony społeczeństwa greckie bywały wrogo nastawione do swoich uczonych – [[Anaksagoras]] i [[Sokrates]] byli prześladowani pod zarzutem bezbożności. Ich normy prawne i etyczne odbiegały też od tych nowożytnych – powszechne były [[niewolnictwo]] oraz [[szowinizm]] płciowy.

== Zobacz też ==
{{Commonscat|Ancient Greece}}
* [[Hellada]]
* [[historia Grecji]]

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

== Bibliografia ==
* {{cytuj książkę | nazwisko = Ziółkowski| imię = Adam| autor link = Adam Ziółkowski| tytuł = Historia powszechna. Starożytność | wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN| miejsce = Warszawa| rok = 2009| isbn = 978-83-01-15810-1| odn=tak}}
* {{cytuj książkę | nazwisko=Bravo |imię=Benedetto |autor link=Benedetto Bravo |nazwisko2=Wipszycka |imię2=Ewa |autor link2=Ewa Wipszycka |tytuł=Historia starożytnych Greków |tom=1 |wydawca=Wydawnictwo naukowe PWN |miejsce=Warszawa| rok=1988 | odn=tak}}
* {{cytuj książkę |nazwisko=Bravo |imię=Benedetto |tytuł=Historia starożytnych Greków |wydawca=Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego |miejsce=Warszawa |data=2009 |isbn=978-83-235-0412-2 |nazwisko2=Wipszycka |imię2=Ewa |nazwisko3=Węcowski |imię3=Marek |nazwisko4=Wolicki |imię4=Aleksander |tom=II |tytuł tomu=Okres klasyczny|odn=tak}}

== Linki zewnętrzne ==
* [https://www.youtube.com/watch?v=77mMpdlOi_E&index=3&list=TLn-lG66u4XZiUIFppT_D8tKQWzOoMbsGh Prezentacja] przygotowana przez należące do greckiej fundacji naukowo-dydaktycznej [https://www.youtube.com/user/HellenicCosmos Centrum Kultury HellenicCosmos]

{{Historia Grecji}}
{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Starożytna Grecja| ]]
Szablony użyte w tym artykule:
Szablon:Commonscat (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie niskim)
Szablon:Cytuj książkę (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Dmbox (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Fakt (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie niskim)
Szablon:Historia Grecji (edytuj)
Szablon:ISBN (edytuj)
Szablon:Ikona (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Kontrola autorytatywna (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Kontrola autorytatywna/style.css (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Legenda (edytuj)
Szablon:Navbox/styles.css (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Odn (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Odn/id (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Odn/tekst (edytuj)
Szablon:Osobny artykuł (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie niskim)
Szablon:Projekt siostrzany (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Przypisy (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Szablon nawigacyjny (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Moduł:Cytuj/dane (edytuj)
Moduł:ISBN (edytuj)
Moduł:Ikona (edytuj)
Moduł:Ikona/dane (edytuj)
Moduł:Kontrola autorytatywna (tekst źródłowy) (zabezpieczone na poziomie redaktorów)
Moduł:Navbox (edytuj)
Moduł:Navbox/printer/default (edytuj)
Moduł:Navbox/res (edytuj)
Moduł:Sprawdź (edytuj)
Moduł:String (edytuj)
Moduł:Wikidane/data (edytuj)
Moduł:Wikidane/format/string (edytuj)
Moduł:Łatki (edytuj)
Wróć do Starożytna Grecja.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Starożytna_Grecja”