Tekst źródłowy strony II wojna światowa

Nie masz uprawnień do edytowania tej strony z następującego powodu:
Twój adres IP znajduje się w zakresie adresów, który został zablokowany na wszystkich wiki Wikimedia Foundation.
Blokada została nałożona przez ‪EPIC‬. Podany powód to Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Początek blokady: 09:48, 2 lip 2024
Zakończenie blokady: 09:48, 2 lip 2025
Twój obecny adres IP to 206.189.44.186. Zablokowany zakres to 206.189.32.0/20.
Prosimy o uwzględnienie wszystkich powyższych informacji we wszelkich zapytaniach. Jeśli uważasz, że zostałeś zablokowany przez pomyłkę, możesz znaleźć dodatkowe informacje i instrukcje w globalnej polityce No open proxies.
Aby zakwestionować lub omówić blokadę, proszę wysłać prośbę o jej weryfikację na Meta-Wiki. Możesz również wysłać e-mail do kolejki VRT stewardów na adres stewards@wikimedia.org, podając wszystkie powyższe szczegóły.
Tekst źródłowy strony można podejrzeć i skopiować.
{{Wojna infobox
 |nazwa        = II wojna światowa
 |epoka        = czasy najnowsze
 |konflikt     = 
 |grafika      = Infobox collage for WWII.PNG
 |opis grafiki = Od górnego lewego rogu, zgodnie z ruchem wskazówek zegara: [[Narodowa Armia Rewolucyjna]] walczy [[Bitwa o Wanjialing|o Wanjialing]]; australijska [[haubicoarmata 25-funtowa|25-funtówka]] w [[Królestwo Egiptu|Egipcie]]; [[Junkers Ju 87|sztukasy]] nad [[Front wschodni (II wojna światowa)|frontem wschodnim]]; [[lądowanie w zatoce Lingayen]]; [[Wilhelm Keitel|Keitel]] podpisuje [[Kapitulacja III Rzeszy|kapitulację Niemiec]]; radziecka piechota w [[Bitwa stalingradzka|pod Stalingradem]]
 |czas         = 1 września 1939 – 8 maja 1945 (Europa)<br>7 grudnia 1941 – 2 września 1945 (Daleki Wschód)
 |miejsce      = [[Europa]], [[Azja]], [[Afryka]], [[Oceania]], [[Arktyka]], [[Ameryka Północna]], [[Ocean Atlantycki]], [[Ocean Spokojny]], [[Ocean Indyjski]], [[Ocean Arktyczny]], [[Ocean Południowy]]
 |terytorium   = 
 |przyczyna    = dążenia [[III Rzesza|Niemiec]], [[Królestwo Włoch (1861–1946)|Włoch]], [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]] i [[Cesarstwo Wielkiej Japonii|Japonii]] do korzystnej rewizji międzynarodowego [[Traktat wersalski|ładu wersalskiego]] i układu sił
 |wynik        = '''zwycięstwo aliantów'''; [[Bipolaryzm|bipolarna]] dominacja [[Stany Zjednoczone|USA]] i [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]] skutkująca [[Zimna wojna|zimną wojną]]; obalenie [[Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników|NSDAP]], [[Narodowa Partia Faszystowska|PNF]] i [[Stowarzyszenie Wspierania Władzy Cesarskiej|SWWC]]; liczne zmiany na [[Mapa polityczna|mapie politycznej]] świata; okupacja [[Okupacja aliancka Niemiec|Niemiec]], [[Okupacja aliancka Austrii|Austrii]] i [[Okupacja aliancka Japonii|Japonii]]; upadek potęg [[Kolonializm|kolonialnych]]; powstanie [[Organizacja Narodów Zjednoczonych|ONZ]]; olbrzymie straty materialne i ludnościowe
 |strona1      = <big>'''[[Alianci (II wojna światowa)|Alianci]]''':</big><br><small>(chronologicznie)</small><br>{{Państwo|POL|2RP|nazwa=Polska}}<ref group="uwaga">Po 1939 roku kontynuowana jako [[Rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie|rząd uchodźczy w Londynie]] i podległe mu  [[Polskie Państwo Podziemne]] wraz z [[Polskie Siły Zbrojne|Polskimi Siłami Zbrojnymi na Zachodzie]].</ref>
* {{flaga_grafika|Flag of Poland (1928–1980).svg}} [[Polska Rzeczpospolita Ludowa#Rzeczpospolita Polska (1944–1952)|Polska]]<ref group="uwaga" name="od1944" />
'''{{Państwo|GBR}}'''
* {{Państwo|IND|brytyjskie|nazwa=Indie}}
{{Państwo|FRA|1870}}<ref group="uwaga">W latach 1939–1940 [[III Republika Francuska]], w latach 1940–1944 [[Wolna Francja]], od 1944 roku do końca wojny roku [[Rząd Tymczasowy Republiki Francuskiej]].</ref><br>{{Państwo|AUS}}<br>{{Państwo|NZL}}<br>{{Państwo|CA-NL|1907}}<br>{{państwo|TON}}<br>{{państwo|NPL|1930|nazwa=Nepal}}<br>{{Państwo|ZAF|1928|nazwa=ZPA}}<br>{{Państwo|CAN|1921}}<br>{{Państwo|DNK}}<br>{{Państwo|NOR}}<br>{{Państwo|BEL}}<br>{{Państwo|LUX}}<br>{{Państwo|NLD}}<br>{{Państwo|EGY|1922|nazwa=Egipt}}<br>{{Państwo|GRC|1935|nazwa=Grecja}}<br>{{Państwo|Królestwo Jugosławii}}<ref group="uwaga">Od 6 kwietnia 1941 roku, pod okupacją powstały [[Narodowa Armia Wyzwolenia Jugosławii|partyzanckie]] republiki komunistyczne: [[Republika Užicka]], [[Republika Bihacka]] oraz [[Socjalistyczna Federacyjna Republika Jugosławii|Demokratyczna Federacyjna Jugosławia]].</ref><br>'''{{Państwo|SUN|1936}}'''<ref group="uwaga">Od 1941 roku.</ref><br>{{Państwo|RU-TY|1941|nazwa=Tuwa}}<ref group="uwaga">Do 1944 roku, anektowana przez ZSRR.</ref><br>{{Państwo|MNG|1940}}<br>{{Państwo|PAN}}<br>{{flaga_grafika|Flag of North Vietnam (1945-1955).svg}} [[Việt Minh]]<br>{{Państwo|CRI}}<br>{{Państwo|DOM}}<br>{{Państwo|SLV}}<br>{{Państwo|HTI|1859}}<br>{{Państwo|HND|1898}}<br>{{Państwo|NIC|1908}}<br>'''{{państwo|USA|48|nazwa=USA}}'''
* {{państwo|PHL|1936|nazwa=Filipiny}}
'''{{państwo|Chiny|1928}}'''<ref group="uwaga">Na [[Wojna chińsko-japońska (1937–1945)|wojnie z Japonią]] od 1937 roku.</ref><br>{{Państwo|GTM}}<br>{{Państwo|CUB|1902}}<br>{{flaga_grafika|Flag of the Provisional Government of the Republic of Korea.svg}} [[Koreański Rząd Tymczasowy|Korea]]<br>{{flaga_grafika|Flag of the Czech Republic.svg}} [[Czechosłowacki rząd emigracyjny|Czechosłowacja]]<br>{{Państwo|PER}}<br>{{Państwo|MEX|1934}}<br>{{Państwo|BRA|1889}}<br>{{Państwo|MON}}<br>{{państwo|ETH|wariant=cesarstwo}}<br>{{Państwo|IRQ|1921|nazwa=Irak}}<ref group="uwaga">Od 1943 roku pod okupacją brytyjską.</ref><br>{{Państwo|BOL}}<br>{{flaga_grafika|Flag of the National Committee for a Free Germany.svg}} [[Komitet Narodowy Wolne Niemcy|NKFD]]<br>{{Państwo|IRN|1925}}<ref group="uwaga">Od 1943; od sierpnia 1941 pod okupacją brytyjsko-sowiecką.</ref><br>{{Państwo|ITA|1861}}<ref group="uwaga">Od 1943 roku.</ref><br>{{Państwo|COL}}<br>{{Państwo|LBR}}<br>{{Państwo|ROU|1881}}<ref group="uwaga" name="od1944">Od 1944 roku.</ref><br>{{Państwo|BGR|1945}}<ref group="uwaga" name="od1944" /><br>{{Państwo|SMR|1862}}<br>{{Państwo|ALB|1944}}<ref group="uwaga" name="od1944" /><br>{{Państwo|HUN|1918}}<ref group="uwaga">Od 1945 roku.</ref><br>{{flaga grafika|Flag of Bahawalpur.svg}} [[Bahawalpur (księstwo)|Bahawalpur]]<br>{{Państwo|ECU|1900}}<br>{{Państwo|PRY}}<br>{{Państwo|URY}}<br>{{Państwo|VEN|1930}}<br>{{Państwo|TUR}}<br>{{flaga_grafika|Flag of Syria (1932–1958, 1961–1963).svg}} [[Republika Syryjska|Syria]]<br>{{Państwo|LBN}}<br>{{Państwo|SAU|1938}}<br>{{Państwo|FIN}}<ref group="uwaga">Formalnie od 1945 roku, ''de facto'' na [[Wojna lapońska|wojnie przeciw Osi]] od 1944 roku.</ref><br>{{Państwo|ARG}}<br>{{Państwo|CHL}}<br>'''Wsparcie:'''<br>{{flaga_grafika|German Resistance Flag Proposal 1944.svg}} [[Ruch oporu w III Rzeszy|Widerstand]]<br>{{państwo|PRT|1933}}<ref group="uwaga">W 1942 roku, podczas [[Bitwa o Timor|bitwy o Timor]].</ref>
 |strona2      = <big>'''[[Państwa Osi]]''':</big><br><small>(chronologicznie)</small>
'''{{Państwo|DEU|1935}}'''
* {{Państwo|CZE|protektorat|nazwa=Czechy}}
{{Państwo|Gdańsk|1920|nazwa=Gdańsk}}<ref group="uwaga">W 1939 roku anektowane przez III Rzeszę.</ref><br>
{{Państwo|SVK|1939}}<br>{{Państwo|SUN|1936}}<ref group="uwaga">Do 1941 roku.</ref><br>{{flaga grafika|Nordkaukasien legion flag.svg}} [[Powstanie w Czeczenii (1940–1944)|powstańcy czeczeńscy]]<ref group="uwaga">Aktywni w latach 1940–1944 przeciwko ZSRR, wspierani przez III Rzeszę.</ref><br>'''{{Państwo|ITA|1861}}'''<ref group="uwaga" name="do1943">Do 1943 roku.</ref>
* {{Państwo|ITA|RSI|nazwa=Włochy}}
{{Państwo|ALB|1939|nazwa=Albania}}<ref group="uwaga" name="do1943" />
* {{Państwo|ALB|1943|nazwa=Albania}}<ref group="uwaga" name="do1944">Do 1944 roku.</ref>
{{Państwo|FRA|Francja Vichy}}<ref group="uwaga" name="do1944" /><br>{{Państwo|HUN|1918}}<ref group="uwaga">Do 1945 roku.</ref>
* {{flaga grafika|Flag of Hungary (1915-1918, 1919-1946).svg}} [[Państwo Węgierskie|Węgry]]
{{Państwo|ROU|1881}}<ref group="uwaga" name="do1944" /><br>{{Państwo|BGR|1908}}<ref group="uwaga" name="do1944" /><br>{{Państwo|Królestwo Jugosławii}}<ref group="uwaga">25–26 marca 1941.</ref><br>{{flaga grafika|Flag of the Internal Macedonian Revolutionary Organization.png}} [[Wewnętrzna Macedońska Organizacja Rewolucyjna|VMRO]]<br>{{Państwo|CRO|1941}}<br>{{Państwo|GRC|1941|nazwa=Grecja}}<ref group="uwaga" name="do1944" /><br>{{Państwo|MNE|1941}}<ref group="uwaga" name="do1944" /><br>{{Państwo|FIN}}<ref group="uwaga" name="do1944" /><br>{{nowrap|{{państwo|SRB|1941|nazwa=Serbia}}}}<ref group="uwaga" name="do1944" /><br>{{państwo|IRQ|1921|nazwa=Irak}}<ref group="uwaga">W 1941 roku, [[operacja Sabine]].</ref><br>{{Państwo|IRN|1925}}<ref group="uwaga">W 1941 roku, [[Brytyjsko-sowiecka inwazja na Iran|operacja Y]].</ref><br>{{flaga grafika|Flag of Russian Liberation People's Army.svg}} [[Republika Łokocka|Łokoć]]<ref group="uwaga" name="do1943" /><br>{{flaga grafika|Flag of the Ukrainian Insurgent Army.svg}} [[OUN-B]]<ref group="uwaga">Podejmowała również walkę z państwami Osi.</ref><br>{{flaga grafika|Flag of the Chetniks.svg}} [[Królewskie Wojska Jugosłowiańskie w Ojczyźnie|Czetnicy]]<ref group="uwaga">Nominalnie partyzantka walcząca przeciw Osi, w rzeczywistości głównie przeciwko [[Narodowa Armia Wyzwolenia Jugosławii|partyzantce komunistycznej]], jak i stojącym po stronie Osi [[Ustasze|ustaszom]], w tym celu sprzymieżając się z Niemcami i Włochami. Działali w porozumieniu z [[Serbia Nedicia|Serbią Nedicia]].</ref><br>Kolaboranci<ref group="uwaga">Wyłącznie sformalizowane, polityczno-wojskowe ruchy narodowe, niesamodzielne rządy kolaboracyjne nietworzące organizmów państwowych bądź parapaństwowych.</ref>:
* {{flaga grafika|Flag of National Socialist Movement.svg}} [[Narodowosocjalistyczny Ruch Holenderski|holenderscy]]
* {{flaga grafika|Bandera del VNV.svg}} [[Flamandzki Związek Narodowy|flamandzcy]]
* {{flaga grafika|Drapeau de Rex.svg}} [[Christus Rex (ugrupowanie)|walońscy]]
* {{flaga grafika|Flag of Nasjonal Samling.svg}} [[Drugi rząd Vidkuna Quislinga|norwescy]]
* {{flaga grafika|Flag of North Caucasus.svg}} [[Północnokaukaski Komitet Narodowy|kaukascy]]
* {{flaga grafika|Cossackia flag.svg}} [[Kozacki Zarząd Donu, Kubania i Tereku|kozaccy]]
* {{flaga grafika|Flag of Karachay.svg}} [[Karaczajewski Komitet Narodowy|karaczajscy]]
* {{flaga grafika|Variant flag of the Turkestan.png}} [[Turkiestański Komitet Narodowy|turkijscy]]
* {{flaga grafika|Idel-Ural flag.svg}} [[Komitet Tatarski|tatarscy]]
* {{flaga grafika|Flag of Armenia (1918–1922).svg}} [[Armeński Komitet Narodowy|ormiańscy]]
* {{flaga grafika|Flag of the Kalmyk Khanate.svg}} [[Kałmucki Komitet Narodowy|kałmuccy]]
* {{flaga grafika|Flag of Belarus (1918, 1991–1995).svg}} [[Białoruska Centralna Rada|białoruscy]]
* {{flaga grafika|Naval Ensign of Russia.svg}} [[Komitet Wyzwolenia Narodów Rosji|rosyjscy]]
* {{flaga grafika|Flag of Bulgaria.svg}} [[Bułgarski Rząd Narodowy|bułgarscy]]
* {{flaga grafika|Flag of Ukraine (1917–1921).svg}} [[Ukraiński Komitet Narodowy|ukraińscy]]
'''Wsparcie:'''<br>{{państwo|ESP|1938}}<ref group="uwaga">Pomimo zachowania formalnej neutralności, władze hiszpańskie zupełnie oficjalnie sformowały i wystawiły nominalnie ochotnicze formacje przeznaczone do walki z ZSRR: [[Błękitna Dywizja|Błękitną Dywizję]] i [[Błękitna Eskadra|Błękitną Eskadrę]].</ref><br>
----
''[[Wojna na Pacyfiku]]''<br>'''{{Państwo|JPN|1870}}'''
* {{flaga grafika|Flag of Japan (1870–1999).svg}} [[Generalne Gubernatorstwo Korei|Chōsen]]
{{Państwo|Mandżukuo}}<br>{{Państwo|Mengjiang}}<ref group="uwaga">W 1940 roku [[Inkorporacja terytorium|inkorporowany]] do [[Zreorganizowany Narodowy Rząd Republiki Chińskiej|Zreorganizowanego Narodowego Rządu Republiki Chińskiej]] jako region [[Autonomia|autonomiczny]].</ref><br>{{flaga grafika|Flag of the Republic of China-Nanjing (Peace, Anti-Communism, National Construction).svg}} [[Zreorganizowany Narodowy Rząd Republiki Chińskiej|Chiny Nankin]]
* {{flaga grafika|Flag of China (1912–1928).svg}} [[Tymczasowy Rząd Republiki Chińskiej|TRRC]]<ref group="uwaga" name="w1940">W 1940 roku scalony w [[Zreorganizowany Narodowy Rząd Republiki Chińskiej]].</ref>
* {{flaga grafika|Flag of China (1912–1928).svg}} [[Zreformowany Rząd Republiki Chińskiej|ZRRC]]<ref group="uwaga" name="w1940" />
{{Państwo|THA|nazwa=Syjam}}<br>{{Państwo|IND|1943}}<br>{{Państwo|PHL|1943|nazwa=Filipiny}}<br>{{Państwo|MMR|1943}}<br>{{flaga grafika|Flag of Laos (1952-1975).svg}} [[Królestwo Luang Phrabang|Laos]]<br>{{Państwo|KHM|1945}}<br>{{Państwo|VNM|1945c|nazwa=Wietnam}}<br> {{flaga grafika|Flag of Indonesia.svg}} [[Badan Penyelidik Usaha Persiapan Kemerdekaan Indonesia|BPUPKI]]
 |dowódca1     = {{flaga|POL|2RP}} [[Edward Rydz-Śmigły|E. Rydz]]&nbsp;†<br>{{flaga|POL|2RP}} [[Władysław Sikorski|W. Sikorski]]&nbsp;†<br>{{flaga|POL|2RP}} [[Kazimierz Sosnkowski|K. Sosnkowski]]<br>{{flaga|PRL}} [[Michał Rola-Żymierski|M. Żymierski]]<br>{{flaga|GBR}} [[Winston Churchill|W. Churchill]]<br>{{flaga|GBR}} [[Alan Brooke|A. Brooke]]<br>{{flaga|GBR}} [[Bernard Law Montgomery|B. Montgomery]]<br>{{flaga|GBR}} [[Harold Alexander|H. Alexander]]<br>{{flaga|GBR}} [[Charles Portal|C. Portal]]<br>{{flaga|GBR}} [[Hugh Dowding|H. Dowding]]<br>{{flaga|GBR}} [[Andrew Cunningham|A. Cunningham]]<br>{{flaga|GBR}} [[Louis Mountbatten (hrabia Mountbatten of Burma)|L. Mountbatten]]<br>{{flaga|FRA|1870}} [[Maurice Gamelin|M. Gamelin]]<br>{{flaga|FRA|1870}} [[Maxime Weygand|M. Weygand]]<br>{{flaga|FRA|Wolna Francja}} [[Charles de Gaulle|C. de Gaulle]]<br>{{flaga|FRA|Wolna Francja}} [[Jean de Lattre de Tassigny|J. de Tassigny]]<br>{{flaga|AUS}} [[John Curtin|J. Curtin]]<br>{{flaga|AUS}} [[Thomas Blamey|T. Blamey]]<br>{{flaga|ZAF|1928}} [[Jan Smuts|J. Smuts]]<br>{{flaga|CAN|1921}} [[William Lyon Mackenzie King|W. King]]<br>{{flaga|CAN|1921}} [[Harry Crerar|H. Crerar]]<br>{{flaga|NOR}} [[Otto Ruge|O. Ruge]]<br>{{flaga|BEL}} [[Leopold III Koburg|Leopold III]]<br>{{flaga|NLD}} [[Henri Winkelman|H. Winkelman]]<br>{{flaga|GRC|1935}} [[Aleksandros Papagos|A. Papagos]]<br>{{flaga|YUG|Królestwo Jugosławii}} [[Dušan Simović|D. Simović]]<br>{{flaga|YUG|1943}} [[Josip Broz Tito|J. Broz]]<br>{{flaga|SUN|1936}} [[Józef Stalin|J. Stalin]]<br>{{flaga|SUN|1936}} [[Siemion Timoszenko (wojskowy)|S. Timoszenko]]<br>{{flaga|SUN|1936}} [[Gieorgij Żukow|G. Żukow]]<br>{{flaga|SUN|1936}} [[Iwan Koniew|I. Koniew]]<br>{{flaga|SUN|1936}} [[Aleksandr Wasilewski|A. Wasilewski]]<br>{{flaga|SUN|1936}} [[Rodion Malinowski|R. Malinowski]]<br>{{flaga|SUN|1936}} [[Konstanty Rokossowski|K. Rokossowski]]<br>{{flaga|SUN|1936}} [[Aleksandr Nowikow|A. Nowikow]]<br>{{flaga|SUN|1936}} [[Nikołaj Kuzniecow (admirał)|N. Kuzniecow]]<br>{{flaga|USA|48}} [[Franklin Delano Roosevelt|F. Roosevelt]]&nbsp;†<br>{{flaga|USA|48}} [[Harry Truman|H. Truman]]<br>{{flaga|USA|48}} [[George Marshall|G. Marshall]]<br>{{flaga|USA|48}} [[Dwight Eisenhower|D. Eisenhower]]<br>{{flaga|USA|48}} [[Douglas MacArthur|D. MacArthur]]<br>{{flaga|USA|48}} [[Omar Bradley|O. Bradley]]<br>{{flaga|USA|48}} [[Henry H. Arnold|H. Arnold]]<br>{{flaga|USA|48}} [[Ernest King|E. King]]<br>{{flaga|USA|48}} [[Chester Nimitz|C. Nimitz]]<br>{{flaga|TWN}} [[Czang Kaj-szek|K. Czang]]<br>{{flaga|Tajwan}} [[He Yingqin|Y. He]]<br>{{flaga|Tajwan}} [[Chen Cheng|C. Chen]]<br>{{flaga|Tajwan}} [[Zhu De|D. Zhu]]<br>{{flaga_grafika|Flag of the Czech Republic.svg}} [[Jan Šrámek|J. Šrámek]]<br>{{flaga|BRA|1889}} [[João Baptista Mascarenhas de Morais|J. de Morais]]<br>{{flaga|ITA|1861}} [[Pietro Badoglio|P. Badoglio]]<br>{{flaga|ROU|1881}} [[Michał I Rumuński|Michał I]]<br>{{flaga|BGR|1908}} [[Kimon Georgiew|K. Georgiew]]
 |dowódca2     = {{flaga|DEU|1935}} [[Adolf Hitler|A. Hitler]]&nbsp;[[śmierć Adolfa Hitlera|†]]<br>{{flaga|DEU|1935}} [[Wilhelm Keitel|W. Keitel]]<br>{{flaga|DEU|1935}} [[Walther von Brauchitsch|W. Brauchitsch]]<br>{{flaga|DEU|1935}} [[Gerd von Rundstedt|G. Rundstedt]]<br>{{flaga|DEU|1935}} [[Erich von Manstein|E. Manstein]]<br>{{flaga|DEU|1935}} [[Fedor von Bock|F. Bock]]&nbsp;†<br>{{flaga|DEU|1935}} [[Erwin Rommel|E. Rommel]]&nbsp;†<br>{{flaga|DEU|1935}} [[Walther Model|W. Model]]&nbsp;†<br>{{flaga|DEU|1935}} [[Heinrich Himmler|H. Himmler]]<br>{{flaga|DEU|1935}} [[Hermann Göring|H. Göring]]<br>{{flaga|DEU|1935}} [[Albert Kesselring|A. Kesselring]]<br>{{flaga|DEU|1935}} [[Erich Raeder|E. Raeder]]<br>{{flaga|DEU|1935}} [[Karl Dönitz|K. Dönitz]]<br>{{flaga|SVK|1939}} [[Jozef Tiso|J. Tiso]]<br>{{flaga grafika|Nordkaukasien legion flag.svg}} [[Chasan Israiłow|C. Israiłow]]&nbsp;†<br>{{flaga|ITA|1861}} [[Benito Mussolini|B. Mussolini]]&nbsp;†<br>{{flaga|ITA|1861}} [[Rodolfo Graziani|R. Graziani]]<br>{{flaga|ITA|1861}} [[Ugo Cavallero|U. Cavallero]]&nbsp;†<br>{{flaga|ITA|1861}} [[Ettore Bastico|E. Bastico]]<br>{{flaga|ITA|1861}} [[Giovanni Messe|G. Messe]]<br>{{flaga|ITA|1861}} [[Arturo Riccardi|A. Riccardi]]<br>{{flaga|FRA|Francja Vichy}} [[Philippe Pétain|P. Pétain]]<br>{{flaga|HUN|1918}} [[Miklós Horthy|M. Horthy]]<br>{{flaga|HUN|1918}} [[Ferenc Szombathelyi|F. Szombathelyi]]<br>{{flaga|HUN|1918}} [[Géza Lakatos|G. Lakatos]]<br>{{flaga|ROU|1881}} [[Ion Antonescu|I. Antonescu]]<br>{{flaga|ROU|1881}} [[Petre Dumitrescu|P. Dumitrescu]]<br>{{flaga|BGR|1908}} [[Borys III]]&nbsp;†<br>{{flaga|BGR|1908}} [[Konstantin Łukasz|K. Łukasz]]<br>{{flaga|HRV|1941}} [[Ante Pavelić|A. Pavelić]]<br>{{flaga|FIN}} [[Carl Gustaf Emil Mannerheim|C. Mannerheim]]<br>{{flaga|FIN}} [[Karl Lennart Oesch|K. Oesch]]<br>{{flaga|SRB|1941}} [[Milan Nedić|M. Nedić]]<br>{{flaga|IRQ|1921}} [[Raszid Ali al-Kilani|R. al-Kilani]]<br>{{flaga|IRN|1925}} [[Reza Szah Pahlawi|R. Pahlawi]]<br>[[Plik:Naval Ensign of Russia.svg|22x22px]] [[Andriej Własow|A. Własow]]
----
{{flaga|JPN|1870}} [[Hirohito]]<br>{{flaga|JPN|1870}} [[Hideki Tōjō|H. Tōjō]]<br>{{flaga|JPN|1870}} [[Hajime Sugiyama|H. Sugiyama]]<br>{{flaga|JPN|1870}} [[Shunroku Hata|S. Hata]]<br>{{flaga|JPN|1870}} [[Hisaichi Terauchi|H. Terauchi]]<br>{{flaga|JPN|1870}} [[Tomoyuki Yamashita|T. Yamashita]]<br>{{flaga|JPN|1870}} [[Osami Nagano|O. Nagano]]<br>{{flaga|JPN|1870}} [[Isoroku Yamamoto|I. Yamamoto]]&nbsp;†<br>{{flaga|JPN|1870}} [[Mineichi Koga|M. Koga]]&nbsp;†<br>{{flaga|Mandżukuo}} [[Zhang Jinghui|J. Zhang]]<br>{{flaga grafika|Flag of the Republic of China-Nanjing (Peace, Anti-Communism, National Construction).svg}} [[Wang Jingwei|J. Wang]]&nbsp;†<br>{{flaga|THA}} [[Plaek Pibulsongkram|P. Pibulsongkram]]
 |siły1        = 
 |siły2        = 
 |straty1      = 
 |straty2      = 
 |kod mapy     = 
 |współrzędne  = 
 |commons      = Category:World War II
 |wikicytaty   = II wojna światowa
 |wikisłownik  = druga wojna światowa
}}
'''II wojna światowa''' – największa i [[Ofiary II wojny światowej|najkrwawsza]] [[wojna]] w dziejach, zaliczana do [[Wojna totalna|wojen totalnych]], [[Wojna światowa|światowych]] i [[Wojna hegemoniczna|hegemonicznych]], trwająca od [[1 września]] [[1939]] roku do [[2 września]] [[1945]] roku. Walki toczyły się głównie w [[Stary Świat|Starym Świecie]] – [[Eurazja|Eurazji]] oraz [[Afryka|Afryce]], na wszystkich [[ocean]]ach oraz w [[Oceania|Oceanii]], choć były też epizody w [[Ameryka Północna|Ameryce Północnej]]<ref group="uwaga">[[Walki o Wyspy Aleuckie]] w latach 1942–1943.</ref>. Brały w niej udział państwa wszystkich [[kontynent]]ów oraz 1,7 [[miliard]]a ludzi, w tym 110 milionów pod bronią<ref>{{encyklopedia PWN|id=3997520|tytuł=wojna światowa II|data dostępu=2010-10-09}}</ref>. Spośród nich zginęły dziesiątki milionów, według [[Ofiary II wojny światowej|różnych szacunków]] od 50<ref>[http://users.erols.com/mwhite28/warstat1.htm#Second Twentieth Century Atlas – Death Tolls].</ref> do 78<ref>{{Cytuj stronę|url=http://www.wceo.wp.mil.pl/plik/file/WBBH/Artykuly/Straty_II_ws.pdf|tytuł=Straty II wojny światowej|archiwum=https://web.archive.org/web/20120324155606/http://www.wceo.wp.mil.pl/plik/file/WBBH/Artykuly/Straty_II_ws.pdf|zarchiwizowano=2012-03-24|data dostępu=2010-10-07}}</ref> milionów. Rekordowa liczba ofiar cywilnych to skutek między innymi [[Ludobójstwo|ludobójstw]] (m.in. [[Zagłada Żydów|Holocaustu]]) i [[Zbrodnia wojenna|zbrodni wojennych]] pochłaniających miliony ludzkich istnień.

Stronami konfliktu były:
* '''[[państwa Osi]]''' – [[nazizm|nazistowska]] '''[[III Rzesza|Rzesza Niemiecka]]''', [[Faszyzm|faszystowskie]] '''[[Królestwo Włoch (1861–1946)|Królestwo Włoch]]''', '''[[Cesarstwo Wielkiej Japonii]]''' pod [[Dyktatura wojskowa|dyktaturą wojskową]] i ich sojusznicy (m.in. [[Autorytaryzm (ustrój)|autorytarne]] '''[[Królestwo Węgier (1920–1946)|Królestwo Węgier]]''', [[Monarchia absolutna|absolutystyczne]] '''[[Carstwo Bułgarii]]''', faszystowskie '''[[Królestwo Rumunii]]''', [[Demokracja|demokratyczna]] '''[[Finlandia|Republika Finlandii]]''') oraz [[Państwo marionetkowe|marionetki]], początkowo współpracujące także ze [[Stalinizm|stalinowskim]] '''[[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich]]''';
* '''[[Alianci (II wojna światowa)|alianci]]''' – państwa koalicji antyhitlerowskiej, zapoczątkowanej przez '''[[Wielka Brytania|Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej]]''', '''[[III Republika Francuska|III Republikę Francuską]]''' i '''[[II Rzeczpospolita|II Rzeczpospolitą Polską]]''' ze swoimi [[Kolonia (geografia polityczna)|koloniami]], [[Dominium brytyjskie|dominiami]] i [[protektorat]]ami, do których dołączyły potem między innymi ZSRR, '''[[Stany Zjednoczone]]''' i '''[[Republika Chińska (1912–1949)|Republika Chińska]]''' ([[Wojna chińsko-japońska (1937–1945)|na krwawej wojnie z Japonią od 1937 roku]]) oraz liczni pomniejsi sojusznicy, a także część wcześniejszych stronników Osi.

Wojna wybuchła 1 września 1939 roku o godzinie 4:34 w [[Tczew|Tczewie]], gdy [[Kampania wrześniowa|III Rzesza zaatakowała Polskę]]. W odpowiedzi Wielka Brytania i Francja postawiły Niemcom [[ultimatum]] w sprawie bezzwłocznego wycofania wojsk z [[II Rzeczpospolita|Polski]]. Zostało ono zignorowane, przez co 3 września oba państwa wypowiedziały wojnę Niemcom, lecz w obawie przed powtórzeniem [[I wojna światowa|poprzedniej wojny światowej]] podjęły [[Ofensywa w Saarze|bardzo ograniczone działania zaczepne]]. Do walk przystąpił następnie ZSRR, 17 września [[Agresja ZSRR na Polskę|atakując Polskę]] zgodnie z [[Pakt Ribbentrop-Mołotow|paktem Ribbentrop-Mołotow]]. Po przełamaniu głównego oporu armii polskiej Niemcy i ZSRR podpisały [[Traktat o granicach i przyjaźni III Rzesza – ZSRR (1939)|traktat o granicach i przyjaźni]], by zająć się realizacją swoich planów ekspansji. Związek Radziecki [[Wojna zimowa|spróbował bezskutecznie podbić Finlandię]], [[Okupacja krajów bałtyckich|zajął kraje bałtyckie]] i [[Sowiecka okupacja Besarabii i północnej Bukowiny|przyłączył część Rumunii]]. Niemcy skutecznie uderzyli na [[Skandynawia|Skandynawię]] [[Kampania duńska|zajmując Danię]] i [[Kampania norweska|Norwegię]], dalej [[Beneluks]] i w końcu samą Francję, którą pomimo wyrównanych sił błyskawicznie pokonali i okupowali jej północ, z pozostałości tworząc [[Francja Vichy|państwo kolaboranckie]]. Przystąpili też do [[Bitwa o Anglię|ofensywy lotniczej na Wielką Brytanię]] mającej poprzedzić [[Operacja Lew Morski|planowaną inwazję]]. Wykorzystując słabość aliantów, Włosi [[II wojna światowa w Afryce|zaatakowali posiadłości brytyjskie w Afryce]], błyskawicznie zajmując [[Somali Brytyjskie]], po czym [[Włoska inwazja na Egipt|uderzyli na Egipt]], gdzie jednak napotkali opór. Spróbowali też [[Wojna grecko-włoska|podbić Grecję]], lecz zostali pokonani. Na obu frontach musieli ruszyć im na pomoc Niemcy. W ten sposób wojna rozszerzała się na kolejne kraje i regiony.

Przełom nastąpił w 1941 roku:
* 22 czerwca [[Atak Niemiec na ZSRR|III Rzesza zaatakowała ZSRR]] – pomimo olbrzymich sukcesów najeźdźców ZSRR dał radę [[Bitwa pod Moskwą|zatrzymać ich pod Moskwą]], a po wielu bojach stopniowo przejść do [[Kontrofensywa|kontrofensywy]], wiążąc większość wojsk niemieckich i zadając im straty nie do odrobienia, kosztem o wiele większych własnych;
* 7 grudnia 1941 roku [[Atak na Pearl Harbor|Japonia zaatakowała Hawaje]] i wypowiedziała tak wojnę USA, które przystąpiły do walki przeciw Osi, a 11 grudnia III Rzesza także wypowiedziała im wojnę – amerykańska potęga przemysłowo-gospodarcza dała aliantom decydującą przewagę nad Niemcami, a [[United States Navy|gigantyczna marynarka]] była w stanie przeciwstawić się [[Dai-Nippon Teikoku Kaigun|potężnej japońskiej]].

Finalnie państwa Osi, wyniszczone wojną, odcięte od zasobów, przytłoczone wrogą przewagą liczebną i materiałową, dręczone przez ruchy oporu nad podbitych ziemiach oraz opuszczone przez większość sojuszników, przegrały.

Konflikt zakończyły:
* podpisany 7 maja 1945 roku w [[Reims]] [[Kapitulacja III Rzeszy|akt bezwarunkowej kapitulacji III Rzeszy]], z wejściem w życie 8 maja 1945 roku – formalnie zamknął on walki w Europie;
* powtórzona kapitulacja III Rzeszy w [[Berlin]]ie, która nastąpiła 8 maja według czasu miejscowego (według [[Czas moskiewski|czasu moskiewskiego]] był to już 9 maja, dlatego właśnie na tę datę ustanowiono radziecko-rosyjski [[Dzień Zwycięstwa]]);
* [[Kapitulacja Japonii|akt bezwarunkowej kapitulacji Japonii]] podpisany 2 września 1945 roku na pokładzie pancernika [[USS Missouri (BB-63)|USS „Missouri”]] w [[Zatoka Tokijska|Zatoce Tokijskiej]]. Zamknął on wojnę definitywnie, choć poszczególne jednostki (zwłaszcza japońskie) [[Japoński opór po II wojnie światowej|kontynuowały opór na nieznaczną skalę]]. Japonia nigdy też nie podpisała traktatu pokojowego ze Związkiem Radzieckim ani z [[Rosja|Rosją]], nie uznając zajęcia [[Wyspy Kurylskie|Kuryli]].

Główne skutki II wojny światowej to:
* katastrofalne straty w ludności i mieniu, zwłaszcza w Eurazji;
* radykalne zmiany na [[Mapa polityczna|mapie politycznej]] świata:
** [[denazyfikacja|zdenazyfikowane]] i [[Demilitaryzacja|zdemilitaryzowane]] Niemcy [[Reparacje od Niemiec po II wojnie światowej|obciążono reparacjami]], po czym podzielono na [[Okupacja aliancka Niemiec|cztery strefy okupacyjne]], tak jak [[Okupacja aliancka Austrii|odebraną im Austrię]], kraj utracił również [[Byłe wschodnie tereny Rzeszy Niemieckiej|ziemie wschodnie]] ([[Śląsk]], większość [[Pomorze|Pomorza]], [[Prusy Wschodnie]], wschodnia [[Brandenburgia (kraina historyczna)|Brandenburgia]]) oraz przyłączone przed wojną [[Kraj Sudetów|Sudetenland]] i [[Okręg Kłajpedy|Memelland]], a także tereny formalnie anektowane w trakcie wojny ([[Eupen i Malmedy]], [[Alzacja-Lotaryngia]], [[Wielkopolska]], [[Luksemburg]], część Słowenii, [[Wolne Miasto Gdańsk|Gdańsk]], [[korytarz polski]], [[Górny Śląsk]]), wyłączono z niego także [[Protektorat Saary]] oddany pod kontrolę francuską – na gruzach III Rzeszy powstały trzy państwa niemieckie: stojąca po stronie Zachodu '''[[Republika Federalna Niemiec (1949–1990)|Republika Federalna Niemiec]]''' (RFN), będąca [[Państwo satelickie|satelitą]] ZSRR '''[[Niemiecka Republika Demokratyczna]]''' (NRD) i [[Państwo neutralne|neutralna]] '''[[Austria|Republika Austrii]]''', ponadto quasi-[[Miasto-państwo|wolnym miastem]] został [[Berlin Zachodni]];
** Japonia została zdemilitaryzowana, dostała się [[Okupacja aliancka Japonii|pod aliancką okupację]], utraciła [[Tajwan (wyspa)|Tajwan]], [[Korea|Koreę]], [[Peskadory]], [[Liaotung]], [[Spratly]], [[Mikronezja (wyspy)|Mikronezję]], południowy [[Sachalin]] i, czego po dziś dzień nie uznaje, Kuryle oraz kontrolę nad [[Mandżuria|Mandżurią]] i [[Mongolia Wewnętrzna|Mongolią Wewnętrzną]] – pozostałości dawnego cesarstwa nazwano po prostu '''[[Japonia|Japonią]]''', nie zdetronizowano ani nie pociągnięto też do odpowiedzialności cesarza [[Hirohito]] ([[Cesarz Japonii|urząd cesarski]] ograniczono jednak do roli symbolicznej), kraj związano [[Pacyfizm|pacyfistyczną]] [[Konstytucja Japonii|konstytucją]] pozbawiając go [[Siły zbrojne|sił zbrojnych]];
** Włochy, gdzie w 1943 roku obalono faszystów, a kraj przeszedł na stronę aliantów, potraktowane łagodnie – zachowały ciągłość państwową, utraciły jednak [[Istria|Istrię]], [[Kolonie włoskie|kolonie afrykańskie]] (w tym podbitą wcześniej [[Cesarstwo Etiopii|Abisynię]]), skrawki terytorium na pograniczu francuskim oraz zdobycze w [[Królestwo Albanii (protektorat włoski)|Albanii]] i [[Dalmacja|Dalmacji]], wyłączono z nich również niepodległe [[Wolne Terytorium Triestu]];
** ZSRR zdobył [[Obwód królewiecki|północne Prusy Wschodnie]] na Niemczech, [[Kresy Wschodnie]] na Polsce, Kuryle, południowy Sachalin i Liaotung na Japonii oraz [[Zakarpacie]] na Czechosłowacji, zachował również anektowane w trakcie wojny wcześniej niepodległe [[kraje bałtyckie]], rumuńską [[Besarabia|Besarabię]] i [[Bukowina północna|północną Bukowinę]], fińską [[Karelia (kraina)|Karelię]], większość [[Salla (Finlandia)|Salli]] i okręg [[Pieczenga|Petsamo]], ponadto wymusił [[Dzierżawa|dzierżawę]] [[Porkkala|Porkkali]];
** państwowość krajów [[Europa Środkowo-Wschodnia|Europy Środkowo-Wschodniej]] podtrzymały radzieckie satelity o zmienionych granicach:
*** [[Carstwo Bułgarii|Bułgaria]] w 1946 roku przekształcona w '''[[Ludowa Republika Bułgarii|Ludową Republikę Bułgarii]]''' zatrzymała [[Układ w Krajowie|wcześniej rumuńską]] południową [[Dobrudża|Dobrudżę]], oddając jednak Jugosławii Macedonię Wardarską, a Grecji część [[Macedonia (Grecja)|Macedonii Egejskiej]];
*** odtworzona jako '''[[Trzecia Republika Czechosłowacka]]''' Czechosłowacja odzyskała od Węgier południową Słowację, [[Zaolzie]] od Polski i Sudetenland od Niemiec;
*** '''[[Republika Węgierska (1946–1949)|Druga Republika Węgierska]]''' zwróciła przekształconej w '''[[Rumunia w okresie komunizmu|Rumuńską Republikę Ludową]]''' w 1947 roku [[Królestwo Rumunii|Rumunii]] północny [[Siedmiogród]], [[Kriszana|Kriszanę]] i [[Marmarosz (kraina historyczna)|Marmarosz]], a Jugosławii [[Baczka|Baczkę]], [[Prekmurje]], [[Baranja|Baranję]] i [[Međimurje]];
*** '''[[Polska Rzeczpospolita Ludowa|Rzeczpospolita Polska]]''' powstała w prawie zupełnie zmienionych, sztucznych granicach;
** niezależność od Związku Radzieckiego zachowały: Finlandia ([[Finlandyzacja|za cenę ustępliwej polityki]]), restaurowane '''[[Królestwo Grecji (1944–1973)|Królestwo Grecji]]''' (po klęsce [[Demokratyczna Armia Grecji|komunistów]] w [[Wojna domowa w Grecji|wojnie domowej]]) oraz kraje wyzwolone przez [[Komunizm|komunistyczne]] partyzantki, które utworzyły '''[[Socjalistyczna Federacyjna Republika Jugosławii|Socjalistyczną Federacyjną Republikę Jugosławii]]''' i '''[[Albania w okresie komunizmu|Albańską Republikę Ludową]]''' – ich przywódcy, [[Josip Broz Tito|Josip Broz]] i [[Enver Hoxha]] zostali samodzielnymi dyktatorami i władali dożywotnio, ponadto, poza Europą, nie powiodła się [[Kryzys irański (1946)|radziecka próba ustanowienia kontroli nad Iranem]];
** odtworzono lub zlikwidowano następujące państwa: restaurowano anektowaną przez Japonię w 1910 roku [[Cesarstwo Koreańskie|Koreę]] jako krótkotrwałą '''[[Koreańska Republika Ludowa|Koreańską Republikę Ludową]]''', rozwiązano istniejące od roku 1932 '''[[Mandżukuo]]''' [[państwo nieuznawane|o ograniczonym uznaniu międzynarodowym]], '''[[Wolne Miasto Gdańsk]]''' wcielono do Polski, a '''[[Republika Słowacka (1939–1945)|Pierwszą Republikę Słowacką]]''' do odrodzonej Czechosłowacji;
** przyspieszyła [[dekolonizacja]] stopniowo kładąc kres potędze [[Lista kolonii brytyjskich|imperium brytyjskiego]] i [[Francuskie imperium kolonialne|francuskiego]], większość lub całość swoich posiadłości utracili również [[Holenderskie imperium kolonialne|Holendrzy]]<ref group="uwaga">Główną posiadłość, [[Holenderskie Indie Wschodnie]] utracili już w 1949 roku, a ich pozostałości, [[Nowa Gwinea Holenderska|Nową Gwineę Holenderską]] w roku 1962. Ponadto, do 1975 roku utrzymali [[Gujana Holenderska|Gujanę Holenderską]]. Pozostałości imperium kolonialnego do 2010 roku nosiły nazwę [[Antyle Holenderskie]], później zostały podzielone na mniejsze jednostki administracyjne, wciąż pod władzą niderlandzką.</ref>, [[Belgijskie imperium kolonialne|Belgowie]]<ref group="uwaga">Główną posiadłość, [[Kongo Belgijskie]], utracili w roku 1960. Pozostałości, [[Ruanda-Urundi]] usamodzielniły się dwa lata później.</ref>, [[Imperium portugalskie|Portugalczycy]]<ref group="uwaga">Jako pierwsze utracili [[Indie Portugalskie]], które w 1961 roku zaatakowały i zdobyły [[Indie]]. W roku 1974 utracili [[Gwinea Portugalska|Gwineę Portugalską]], a rok później swoje kluczowe posiadłości: [[Portugalska Afryka Wschodnia|Portugalską Afrykę Wschodnią]] i [[Portugalska Afryka Zachodnia|Portugalską Afrykę Zachodnią]] oraz [[Wyspy Zielonego Przylądka (kolonia)|Wyspy Zielonego Przylądka]]. Ponadto w 1999 roku zwrócili [[Chińska Republika Ludowa|ChRL]] [[Makau]], a w roku 2002 zaprzestali kontrolować [[Timor Portugalski]]. Zachowali tylko [[Madera|Maderę]] i [[Azory]].</ref> i [[Imperium hiszpańskie|Hiszpanie]]<ref group="uwaga">W 1956 roku utracili [[Maroko Hiszpańskie]] zachowując jednak [[Ceuta|Ceutę]] i [[Melilla|Melillę]], później w 1958 roku [[Hiszpańska Afryka Zachodnia|Hiszpańską Afrykę Zachodnią]], w roku 1968 [[Gwinea Hiszpańska|Gwineę Hiszpańską]], a w roku 1976 [[Sahara Hiszpańska|Saharę Hiszpańską]]. Do dziś utrzymali kontrolę nad [[Wyspy Kanaryjskie|Wyspami Kanaryjskimi]].</ref> – jako pierwsze [[suwerenność]] uzyskały:
*** na [[Bliski Wschód|Bliskim Wschodzie]] kontrolowane przez Brytyjczyków '''[[Transjordania|Królestwo Transjordanii]]''' i kontrolowana wcześniej przez Francuzów ([[de facto]] niepodległa od 1943 roku) '''[[Republika Syryjska]]''' (obie w 1946 roku), ponadto już w trakcie wojny, w 1943 roku usamodzielnił się jako '''[[Liban|Republika Libańska]]''' władany przez Francuzów Liban;
*** w [[Daleki Wschód|Azji Dalekowschodniej]] zarządzana przez Amerykanów '''[[Filipiny|Republika Filipin]]''' (1946 rok), choć już w 1945 roku niepodległość ogłosiła '''[[Wietnam Północny|Demokratyczna Republika Wietnamu]]''', lecz do 1954 roku pozostawała nieuznawana;
*** w Afryce '''[[Królestwo Libii|Zjednoczone Królestwo Libii]]''' administrowane po wojnie przez Brytyjczyków i Francuzów (1951 rok);
** [[Zagłada Żydów|zagłada]] [[Żydzi|Żydów]] nasiliła [[syjonizm]], co doprowadziło do [[Wojna domowa w Palestynie|wojny domowej w]] [[Palestyna (mandat)|Palestynie]] zakończonej zwycięstwem Żydów w 1948 roku i proklamacją '''[[Izrael|Państwa Izrael]]''' – w odpowiedzi kraj [[I wojna izraelsko-arabska|nieskutecznie zaatakowała koalicja arabska]] i rozpoczął się trwający po dziś [[konflikt izraelsko-arabski]];
* dokonano masowych przesiedleń ludności:
** [[Wysiedlenia Niemców po II wojnie światowej|Niemców z ziem włączonych do Polski i ZSRR]] oraz autochtonicznej ludności niemieckiej z innych regionów Europy Środkowej ([[Niemcy sudeccy|Niemców sudeckich]], [[Niemcy bałtyccy|bałtyckich]], [[Niemcy karpaccy|karpackich]] i [[Sasi siedmiogrodzcy|Sasów siedmiogrodzkich]], do późniejszych RFN i NRD, [[Niemcy krymscy|Niemców krymskich]] do Azji), równocześnie rozpoczęła się [[Republikflucht|wewnątrzniemiecka ucieczka ze strefy radzieckiej]];
** [[Wysiedlenie Polaków z Kresów Wschodnich w latach 1944–1946|Polaków z ziem włączonych do ZSRR na ziemie poniemieckie]], równocześnie nastąpiło [[Wysiedlenie Ukraińców z Polski do ZSRR|wypędzenie Ukraińców z ziem polskich najpierw do ZSRR]], później [[Akcja „Wisła”|na zachód kraju]];
** japońskich kolonistów z Korei, Mandżurii i Tajwanu do Japonii, [[Włosi|Włochów]] z Istrii i Dalmacji do Włoch, [[Finowie|Finów]] z Karelii w głąb kraju, części [[Mniejszość węgierska na Słowacji|Węgrów słowackich]] do [[Czechy (kraina)|Czech]];
** w związku z powstaniem Izraela i wrogością państw arabskich wobec niego doszło też do wysiedleń [[Palestyńczycy|Palestyńczyków]] z zajętych terenów oraz eksodusu ludności żydowskiej z państw muzułmańskich;
** ponadto, jeszcze w trakcie wojny władze radzieckie dokonały [[Czystka etniczna|czystek etnicznych]] poprzez skutkujące setkami tysięcy ofiar deportacje w głąb ZSRR: [[Wajnachowie|Wajnachów]] ([[Operacja Soczewica|Aardach, rok 1944]]), [[Tatarzy krymscy|Tatarów krymskich]] ([[Wysiedlenie Tatarów krymskich w 1944 roku|Sürgünlik, rok 1944]]) i [[Kałmucy|Kałmuków]] ([[Operacja Ułus|operacja „Ułus”]], rok 1943), a już po niej deportowały [[Ślązacy|Ślązaków]] ([[Deportacje z terenów Górnego Śląska do ZSRR (1945)|Tragedia Górnośląska, rok 1945]]) i [[Estończycy|Estończyków]], [[Łotysze|Łotyszy]] oraz [[Litwini|Litwinów]] ([[Operacja Priboj|operacja „Priboj”, rok 1949]]).
* usiłowano pociągnąć do odpowiedzialności zbrodniarzy i przywódców Osi, w Niemczech m.in. przez [[procesy norymberskie]], które jednak ominęły większość najważniejszych dygnitarzy nazistowskich, którzy popełnili samobójstwa ([[Adolf Hitler|Hitler]], [[Heinrich Himmler|Himmler]], [[Joseph Goebbels|Goebbels]]), zginęli w trakcie wojny ([[Reinhard Heydrich|Heydrich]]), lub uciekli z Europy ([[Ante Pavelić|Pavelić]]), w Japonii natomiast był to [[Międzynarodowy Trybunał Wojskowy dla Dalekiego Wschodu|trybunał tokijski]], który dał radę osądzić większą ilość przywódców, aktywnych jeszcze podczas wcześniejszych agresji japońskich (m.in. [[Hideki Tōjō|Tōjō]], [[Kōki Hirota|Hirota]], [[Kuniaki Koiso|Koiso]], [[Seishirō Itagaki|Itagaki]], [[Shunroku Hata|Hata]], [[Kiichirō Hiranuma|Hiranuma]], [[Kenji Doihara|Doihara]]) – również w innych krajach w osobnych procesach skazywano zbrodniarzy, przywódców, jak i kolaborantów (stracono m.in. [[Ion Antonescu|Antonescu]], [[Jozef Tiso|Tiso]], [[Vidkun Quisling|Quislinga]], [[Andriej Własow|Własowa]] i [[Pierre Laval|Lavala]]);
* wzrost potęgi USA i ZSRR doprowadził do [[Zimna wojna|zimnej wojny]] między blokami ich sojuszników i stref wpływu (granicę tych obozów w Europie nazwano [[Żelazna kurtyna|żelazną kurtyną]]), skutkiem czego wybuchały liczne krwawe wojny (np. [[Wojna koreańska|Korea 1950–53]], [[Wojna wietnamska|Wietnam 1955–75]]) i niebezpieczne kryzysy (np. [[Kryzys kubański|Kuba 1962]]) – zwycięstwo USA zwieńczył [[Rozpad ZSRR|rozpad Związku Radzieckiego]] sfinalizowany w 1991 roku;
* ''[[Pax Americana]]'', pojednanie państw zachodnich (zjednoczonych przeciwko komunistom) skutkujące utworzeniem [[NATO]] na mocy [[traktat północnoatlantycki|traktatu północnoatlantyckiego]] (1949 rok), w odpowiedzi ZSRR powołał [[Układ Warszawski]] (1955 rok);
* podjęto działania na rzecz [[Pokój (polityka)|pokoju]], [[Prawa człowieka|praw człowieka]] i mającej je chronić [[Demokracja|demokracji]]:
** [[Liga Narodów|Ligę Narodów]] zastąpiono [[Organizacja Narodów Zjednoczonych|Organizacją Narodów Zjednoczonych]];
** powołano [[Rada Europy|Radę Europy]] i [[wspólnoty europejskie]], które położyły podwaliny pod [[Unia Europejska|Unię Europejską]];
* powstały i upowszechniły się nowe technologie, zwłaszcza wojskowe (m.in. [[broń jądrowa]], [[Samolot odrzutowy|odrzutowce]], [[radar]]y, czy [[Rakieta|rakiety]]), co doprowadziło do zmiany sposobów prowadzenia walki: wzrosła rola [[Lotnictwo wojskowe|lotnictwa]] i [[Wojska powietrznodesantowe|wojsk powietrznodesantowych]], dobiegł kres ery [[Kawaleria|kawalerii]] oraz wielkich [[Okręt artyleryjski|okrętów artyleryjskich]] (zwłaszcza [[pancernik]]ów) zastąpionych [[Okręt rakietowy|rakietowymi]] i [[Okręt lotniczy|lotniczymi]] – równocześnie, dzięki tym wynalazkom możliwe stały się innowacje takie, jak [[Eksploracja kosmosu|podróże kosmiczne]], czy [[energetyka jądrowa]].
Konflikt stał się tematem niezliczonych opracowań [[Nauka|naukowych]] oraz [[Sztuka|dzieł sztuki]]: [[Książka|książek]], [[film]]ów, [[obraz]]ów, [[Muzyka|muzyki]], [[Gra komputerowa|gier wideo]], czy [[spektakl]]i.

== Nazwa ==
Prasa brytyjska po raz pierwszy użyła tego terminu „II wojna światowa” już konfliktu 11 września 1939 roku, mimo że dopiero w roku 1940 miała rozlać się na większym obszarze<ref>„II wojna światowa rozpoczęła się w zeszłym tygodniu (!), w piątek 1 września o godzinie 5:20 (polskiego czasu); niemiecki bombowiec zrzucił bomby na wioskę rybacką i bazę lotniczą Puck, oraz na umocniony półwysep Hel” [https://web.archive.org/web/20110124074658/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,711740,00.html ''World War: Grey Friday''], „Time”, 11 września 1939].</ref>.

Obecnie w Polsce nazywana jest niejednokrotnie po prostu „wojną”, gdyż była to ostatnia wojna (stan na 17 listopada 2024) tocząca się na jej terenie, poza tym odcisnęła nieopisany ślad na kulturze Polaków. Przymiotniki takie jak „powojenny” czy „przedwojenny” opierają się o daty początku i końca II wojny światowej.

== Preludium ==
Zapowiedzią nadchodzącego konfliktu był wzrost nastrojów [[Nacjonalizm|nacjonalistycznych]] i dążeń ekspansywnych ze strony kilku przeważnie [[Totalitaryzm|totalitarnych]], bądź [[Autorytaryzm (ustrój)|autorytarnych]] państw, które obecnie określamy jako [[państwa Osi]].

Początek agresywnej polityce wobec sąsiadów dała Japonia poprzez aneksję [[Mandżuria|Mandżurii]] we wrześniu 1931 roku i utworzenie marionetkowego państwa [[Mandżukuo]]. Kolejnym krokiem był atak, rządzonych przez [[Benito Mussolini]]ego, [[Królestwo Włoch (1861–1946)|Włoch]] na [[Cesarstwo Etiopii|Abisynię]] ([[Wojna włosko-abisyńska (1935–1936)|wojna włosko-abisyńska]]) i [[Wojna chińsko-japońska (1937–1945)|wojna chińsko-japońska]]. Polityka głównych państw zachodnich była ustępliwa (np. [[Pierwsza Republika Czechosłowacka|Czechosłowacji]] – [[układ monachijski]], październik 1938 roku) prowadząc do przekonania rządów państw Osi o możliwości kolejnych żądań.

W [[Druga Republika Hiszpańska|Hiszpanii]] od 1936 roku trwała krwawa [[Hiszpańska wojna domowa|wojna domowa]], w której starły się interweniujące państwa faszystowskie i wojska republikańskie wspierane przez tysiące [[Brygady Międzynarodowe|ochotników]] ([[Brygada im. Jarosława Dąbrowskiego|także z Polski]]). Jawnie po stronie republiki opowiedziały się [[Meksyk]] i [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|Związek Radziecki]]. Ze strony Włoch przykładem złamania prawa międzynarodowego i ekspansjonizmu było zajęcie [[Królestwo Albanii|Albanii]] wiosną 1939 roku.

Główną przyczyną wojny światowej w Europie było jednak świadome dążenie do wojny przez rządzoną przez [[Adolf Hitler|Adolfa Hitlera]] III Rzeszę w celu realizacji jego zbrodniczych planów. Początkowo były to kroki mające na celu zniesienie ograniczeń [[Traktat wersalski|traktatu wersalskiego]], jak [[Remilitaryzacja Nadrenii|remilitaryzacja]] [[Nadrenia|Nadrenii]] w 1936 roku. Kolejne uzasadniano przyłączeniem obszarów zamieszkałych przez ludność niemieckojęzyczną ([[Anschluss]] [[Federalne Państwo Austriackie|Austrii]] w marcu 1938 roku, przyłączenie [[Kraj Sudetów|Sudetenlandu]] w październiku 1938 roku oraz aneksja utraconego na rzecz [[Republika Litewska (1918–1940)|Litwy]] [[Okręg Kłajpedy|Memellandu]]). Jawną agresją było przyłączenie [[Czechy (kraina)|Czech]] w marcu 1939 roku. W tym czasie Hitler wysunął żądania wobec Polski, których spełnienie oznaczałoby utratę suwerenności (np. połączenie [[Berlinka (autostrada)|autostrady Berlin-Königsberg]] odciętej [[Korytarz polski|korytarzem polskim]]).

Kilka dni przed wybuchem wojny – 23 sierpnia 1939 roku – III Rzesza podpisała z [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]] tzw. [[pakt Ribbentrop-Mołotow]], którego [[S:Tajny protokół do paktu III Rzesza - ZSRR z 23 sierpnia 1939|tajny protokół]] zakładał podział [[Europa Środkowo-Wschodnia|Europy Środkowo-Wschodniej]]. Zapowiedzią ataku na Polskę był [[incydent jabłonkowski]] w nocy z 25 na 26 sierpnia 1939 roku.

== Działania zbrojne ==
=== Agresja III Rzeszy i ZSRR na Polskę ===
{{Osobny artykuł|Kampania wrześniowa|Agresja ZSRR na Polskę}}<small>Źródła</small><ref>{{Cytuj |autor = Henryk Piątkowski |tytuł = Kampania wrześniową w Polsce 1939 r. |data = 1946 |data dostępu = 2020-12-04 |wydawca = Wydawnictwo Swiatowego Związku Polaków z Zagranicy |url = https://books.google.pl/books?id=KJgnAAAAMAAJ&q=kampania+wrze%C5%9Bniowa&dq=kampania+wrze%C5%9Bniowa&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwj9-6W_pbTtAhUGn6QKHaogCt0Q6AEwAHoECAIQAg}}</ref><ref>{{Cytuj |tytuł = Kampania wrześniowa 1939 |data dostępu = 2020-12-04 |wydawca = Inst. Historyczny im. Gen. Sikorskiego |url = https://books.google.pl/books?id=PCvZzAEACAAJ&dq=kampania+wrze%C5%9Bniowa&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwj9-6W_pbTtAhUGn6QKHaogCt0Q6AEwAXoECAAQAQ}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Eugeniusz Guz |tytuł = Zagadki i tajemnice kampanii wrześniowej: plany Hitlera wobec Polski; mity i fantazje wokół prowokacji gliwickiej; nieznane szczegóły obrony Warszawy |data = 2009 |data dostępu = 2020-12-04 |wydawca = Bellona |url = https://books.google.pl/books?id=KE1271mlZ6EC&dq=kampania+wrze%C5%9Bniowa&hl=pl&source=gbs_navlinks_s}}</ref><ref>{{Cytuj |tytuł = Marszałek Edward Śmigły-Rydz, 1886–1986 |data dostępu = 2020-12-04 |url = https://books.google.pl/books?id=snO1AAAAIAAJ&q=%C5%9Bmig%C5%82y-rydz&dq=%C5%9Bmig%C5%82y-rydz&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwjWtdjwpbTtAhVDzqQKHfbgAFUQ6AEwAHoECAMQAg}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Zbigniew Nowakowski |tytuł = II wojna swiatowa, 1939–1945: fakty, zdarzenia, okoliczności, przeżycia |data = 1996 |data dostępu = 2020-12-04 |isbn = 978-83-85958-49-9 |wydawca = Wydawnictwo Zakonu Pijarów |url = https://books.google.pl/books?id=uDziugEACAAJ&dq=ii+wojna+swiatowa&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwiI8Z38pbTtAhVICewKHW_0Cy0Q6AEwBHoECAAQAQ}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Piotr Żaroń |tytuł = Agresja Związku Radzieckiego na Polskę 17 września 1939: los jeńców polskich |data = 1998 |data dostępu = 2020-12-04 |isbn = 978-83-7174-164-7 |wydawca = Wyd. Adam Marszałek |url = https://books.google.pl/books?id=lANnAAAAMAAJ&q=radziecka+inwazja+na+polsk%C4%99&dq=radziecka+inwazja+na+polsk%C4%99&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwiCocWPprTtAhUJ-aQKHfBhAMwQ6AEwAXoECAYQAg}}</ref>[[Plik:Germans at Polish Border (1939-09-01).jpg|thumb|Słynne zdjęcie wykonane przez niemieckiego fotografa [[Hans Sönnke|Hansa Sönnkego]] przedstawiające niemieckich żołnierzy i [[Policja Wolnego Miasta Gdańska|policjantów gdańskich]] łamiących szlaban –wykonano je ''ex post'' 14 września 1939 na przejściu granicznym w [[Kolibki|Kolibkach]] pomiędzy [[Gdynia|Gdynią]] a [[Sopot]]em, częścią [[Wolne Miasto Gdańsk|WMG]]<ref>{{cytuj stronę|url = https://przegladbaltycki.pl/13350,eriks-jekabsons-lotwa-w-obliczu-wojny-starala-sie-zachowac-neutralnosc.html/niemcy-na-granicy-z-polska|tytuł = Niemcy na przejściu granicznym... |data dostępu = 2022-02-05 |autor =Dziennik Bałtycki |język = pl}}</ref>]][[Plik:Polskieradio-wybuch-ii-wojny-swiatowej.ogg|thumb|239x239px|Komunikat specjalny [[Polskie Radio|Polskiego Radia]] o wybuchu wojny]]1 września 1939 roku [[III Rzesza]] w porozumieniu ze [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]] dokonała zbrojnej agresji na Polskę na całej długości granicy międzypaństwowej. Operacją dowodzili generałowie [[Walther von Brauchitsch]], [[Fedor von Bock]] oraz [[Gerd von Rundstedt]]. Obroną Polski kierowali formalnie [[Naczelny dowódca sił zbrojnych#Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych w Polsce|Naczelny Wódz Polskich Sił Zbrojnych]], marszałek [[Edward Rydz-Śmigły|Edward Śmigły-Rydz]] i szef [[Sztab Generalny Wojska Polskiego|Sztabu Głównego]], generał [[Wacław Stachiewicz]].

Symbolicznymi miejscami rozpoczęcia wojny były [[obrona mostów tczewskich]], [[Bombardowanie Wielunia|nalot na Wieluń]], przeprowadzony przez eskadrę [[4 Flota Powietrzna Luftwaffe|4 Floty Powietrznej]] generała [[Wolfram von Richthofen|Wolframa von Richthofena]] oraz ostrzał [[Wojskowa Składnica Tranzytowa (Westerplatte)|Wojskowej Składnicy Tranzytowej na Westerplatte]] przez pancernik [[Schleswig-Holstein (1906)|„Schleswig-Holstein”]]. Według odnalezionych w 2022 roku telegramów [[Armia „Kraków”|Armii Kraków]] pierwszy atak nastąpił na [[Górny Śląsk|Górnym Śląsku]] na linii [[Racibórz]]–[[Rydułtowy]]–[[Wodzisław Śląski]] o godzinie 3:14<ref>[https://www.tvp.info/64092478/gdzie-zaczela-sie-ii-wojna-swiatowa-o-314-na-slasku-okolice-rybnika-a-nie-w-wieluniu-nowe-informacje-o-inwazji-niemiec-na-polske Wojna nie zaczęła się w Wieluniu? Sensacyjne odkrycie nowych dokumentów w Londynie].</ref>. Agresja wzdłuż całej granicy niemiecko-polskiej nastąpiła zgodnie z dyrektywami planu „[[Fall Weiss]]”<ref group="uwaga">Jako pierwszy obiekt zbombardowano most w [[Tczew]]ie ''„Jednostki Wehrmachtu, Luftwaffe i Kriegsmarine ruszyły do natarcia rankiem 1 września. Aby w pełni wyzyskać zaskoczenie, o 4.34, a więc na 11&nbsp;min. przed oficjalnym terminem ataku na Polskę, 3 eskadra 1 pułku bombowców nurkowych („[[Junkers Ju 87|Stukasów]]”) por. Bruno Dilleya zbombardowała przyczółki mostu kolejowego w Tczewie, co miało sterroryzować ich obsadę i umożliwić przejęcie obiektu w nienaruszonym stanie”'' – Paweł Piotr Wieczorkiewicz, ''Kampania 1939 roku'', [[Krajowa Agencja Wydawnicza]], wydanie pierwsze, Warszawa 2001.</ref>. <!-- Proszę NIE ZMIENIAĆ miasta, które jako pierwsze zostało zbombardowane w II wojnie światowej na własną rękę, jeśli ktoś uważa, że inne miasto było pierwsze, to proszę napisać to na stronie dyskusji artykułu, koniecznie z weryfikowalnymi i mocnymi źródłami! -->

W chwili wybuchu wojny Polska miała zawarty układ sojuszniczy z [[Francja|Francją]] z 1921 roku, układ sojuszniczy z [[Wielka Brytania|Wielką Brytanią]] z 25 sierpnia 1939 roku oraz sojusz z [[Rumunia|Rumunią]], obowiązujący jednak tylko w przypadku ataku ze strony Związku Radzieckiego. Niemcy były powiązane [[Pakt antykominternowski|paktem antykominternowskim]] z [[Cesarstwo Wielkiej Japonii|Japonią]] i [[Królestwo Włoch (1861–1946)|Włochami]], tzw. [[Pakt stalowy|paktem stalowym]] z Włochami oraz układem ze Związkiem Radzieckim ([[pakt Ribbentrop-Mołotow]]) z 23 sierpnia 1939 roku, który [[de facto]] dzielił Europę Środkową na strefy wpływów obu państw i dawał Niemcom wolną rękę w wojnie z Polską.

Formalnie wojna nabrała [[Wojna światowa|charakteru światowego]] z chwilą wypowiedzenia jej Niemcom przez Wielką Brytanię i Francję 3 września 1939 roku. Wraz z Wielką Brytanią do wojny przystąpiły [[Indie Brytyjskie]] i główne państwa [[Wspólnota Narodów|Wspólnoty Brytyjskiej]] ([[Dominium brytyjskie|dominia brytyjskie]]): [[Australia]], [[Nowa Zelandia]], [[Dominium Nowej Fundlandii|Nowa Fundlandia]] i [[Tonga]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Tongan Defence Force |praca = aucklandmuseum.com |opublikowany = Auckland Museum |url = https://www.aucklandmuseum.com/war-memorial/online-cenotaph/features/tongan-defence-force}}</ref> (3 września), [[Związek Południowej Afryki|ZPA]] (6 września) i [[Kanada]] (10 września). Oficjalnie po stronie Niemiec do wojny nie przyłączyły się na tym etapie jednak ani Włochy, ani Japonia. Neutralność zachowały [[Królestwo Węgier (1920–1946)|Węgry]]<ref group="uwaga">Rząd Węgier na czele z regentem [[Miklós Horthy|Horthym]] odmówił Niemcom wykorzystania linii kolejowych biegnących przez terytorium Węgier dla agresji na Polskę, zaminował tunele i zagroził ich wysadzeniem w przypadku próby użycia siły przez [[III Rzesza|III Rzeszę]].</ref> i [[Królestwo Rumunii|Rumunia]]. Do niemieckiego ataku na Polskę [[Atak słowacki na Polskę|przyłączyła się]] natomiast [[Republika Słowacka (1939–1945)|Słowacja]] (siłami [[Armia Polowa „Bernolak”|Armii Polowej „Bernolák”]], która w liczbie pięćdziesięciu tysięcy żołnierzy wkroczyła do Polski kilka godzin po Niemcach), która była wówczas [[protektorat]]em Niemiec.

Jednym z pierwszych celów najeźdźcy niemieckiego było zajęcie [[Korytarz polski|korytarza polskiego]]. Polska flota dowodzona przez [[wiceadmirał]]a [[Józef Unrug|Józefa Unruga]] nie mogła konkurować z potężną [[Kriegsmarine]], zdecydowano więc, że lepiej zapobiec jej zniszczeniu i ewakuować cenne [[niszczyciel]]e do Wielkiej Brytanii jeszcze przed wybuchem walk. Dzięki [[Plan Peking|operacji „Peking”]] wykonanej pod koniec sierpnia uratowano [[ORP Błyskawica|ORP „Błyskawica”]], [[ORP Burza|ORP „Burza”]] i [[ORP Grom (1936)|ORP „Grom”]]. Z większych jednostek pozostały w Polsce tylko niszczyciel [[ORP Wicher (1928)|ORP „Wicher”]] i duży stawiacz min [[ORP Gryf (1936)|ORP „Gryf”]], bezsilne wobec niemieckiej przewagi. W trakcie [[Obrona Wybrzeża w kampanii wrześniowej|obrony polskiego wybrzeża]] doszło tylko do jednej bitwy morskiej z ich udziałem – 3 września wraz z [[Bateria artylerii nr 31 (XXXI) im. Heliodora Laskowskiego|31 Baterią]] odpędziły dwa niemieckie niszczyciele, uszkadzając „[[Z1 Leberecht Maass]]”. Polska flota została szybko zniszczona przez Luftwaffe, a wojska lądowe na Pomorzu błyskawicznie odcięte przez zagony niemieckie. Pomimo to niektóre jednostki broniły się do 2 października.[[Plik:Pol5.jpg|mały|Polski czołg lekki [[7TP]] obok uchodźców (1939 rok)]]W [[Bitwa graniczna (1939)|przełamaniu granicy polskiej]] pomogło Niemcom zastosowanie strategii [[blitzkrieg]]u. W obliczu przewagi liczebnej wroga, jego absolutnej dominacji w powietrzu oraz wyższości technologii niemieckiej nad polską, nie było możliwe stawienie skutecznego oporu. Polacy nie prowadzili działań ofensywnych, poza [[Wypady polskiej kawalerii na Prusy Wschodnie (1939)|kilkoma wypadami]] kawalerii do [[Prusy Wschodnie|Prus Wschodnich]]. Ciężkiej sytuacji wojsk polskich nie zmieniło zwycięstwo polskiej kawalerii [[Bitwa pod Mokrą|pod Mokrą]]. Niemcy parli przed siebie w zastraszającym tempie. Do 6 września [[Obrona Śląska (1939)|opanowali]] bardzo ważny [[Górny Śląsk]]. Polskie armie wycofywały się. 8 września Niemcy dotarli już pod Warszawę, którą zaczęli [[Obrona Warszawy (1939)|oblegać]]. Stolica została obsadzona licznym garnizonem i pod dowództwem generała [[Walerian Czuma|Waleriana Czumy]] oparła się pierwszym szturmom. W celu skruszenia morale obrońców Luftwaffe prowadziła [[Bombardowanie Warszawy (1939)|naloty na Warszawę]]. Do [[Bitwa nad Bzurą|największej bitwy kampanii]] doszło nad rzeką [[Bzura]] w dniach 9–22 września. Uczestniczyło w niej po obu stronach około 650 tysięcy żołnierzy. Niemcy dążyli do zamknięcia wojsk polskich w gigantycznym kotle na zachód od Wisły, jednak solą w oku była im wycofująca się na wschód [[Armia „Poznań”]] generała [[Tadeusz Kutrzeba|Tadeusza Kutrzeby]], która w dodatku połączyła się z dywizjami [[Armia „Pomorze”|Armii „Pomorze”]], tworząc znaczne zgrupowanie wojsk na tyłach pozycji [[Wehrmacht]]u. Wojska te stanowiły znaczne zagrożenie dla Niemców, nieunikniona więc była bitwa. Wyjątkowo, pod Bzurą, to Niemcy bronili się. Wojska Kutrzeby uderzyły na północne skrzydło [[Grupa Armii Południe|Grupy Armii „Południe”]]. Choć Polacy ponieśli bardzo ciężkie straty, a zgrupowanie zostało rozbite, to udało się spowolnić pościg za wycofującymi się na [[przedmoście rumuńskie]] armiami [[Armia „Prusy”|„Prusy”]], [[Armia „Lublin”|„Lublin”]], [[Armia „Kraków”|„Kraków”]] i [[Armia „Karpaty”|„Karpaty”]]<ref>{{Cytuj |autor = |tytuł = Marszałek Edward Śmigły-Rydz, 1886–1986 |data = 1986 |data dostępu = 2020-12-21 |wydawca = Instytut Józefa Piłsudskiego |s = 30 |url = https://books.google.pl/books?hl=pl&id=snO1AAAAIAAJ&dq=%C5%9Bmig%C5%82y-rydz&focus=searchwithinvolume&q=Rumuni%C4%99}}</ref>. 11 września Niemcy dotarli do [[Przemyśl]]a, który [[Obrona Przemyśla (1939)|zdobyli]] trzy dni później.

17 września bez określonego w prawie międzynarodowym [[S:Konwencja haska III (1907)|wypowiedzenia wojny]] zaatakowała Polskę również [[Armia Czerwona]] pod dowództwem [[komandarm]]a<ref group="uwaga">W Armii Czerwonej istniały [[Stopnie wojskowe w Armii Czerwonej w latach 1935–1940|unikatowe stopnie oficerskie]], zastąpione w 1940 roku generalskimi. [[Komandarm]] był odpowiednikiem [[Generał armii|generała armii]].</ref> [[Siemion Timoszenko (wojskowy)|Siemiona Timoszenki]]. Atak ten złamał [[Pakt o nieagresji między Polską a ZSRR (1932)|polsko-radziecki pakt o nieagresji z 1932 roku]], który miał obowiązywać do 1945 roku, jednak nie wywołał ze strony rządu polskiego wypowiedzenia wojny. Związek Radziecki w nocie przedstawionej w nocy 17 września 1939 roku – już w chwili rozpoczęcia agresji – ambasadorowi RP w Moskwie, [[Wacław Grzybowski|Wacławowi Grzybowskiemu]], [[S:Nota rządu ZSRR z 17.09.1939|stwierdził jednostronnie zaprzestanie istnienia państwa polskiego]]. [[Ambasador]] odmówił przyjęcia noty, polscy dyplomaci wyjechali z terytorium Związku Radzieckiego dopiero po interwencji dziekana korpusu dyplomatycznego, ambasadora Rzeszy [[Friedrich-Werner Graf von der Schulenburg|Friedricha-Wernera von der Schulenburga]]. Pierwszy meldunek o agresji radzieckiej dotarł do władz w Warszawie z jednostek polskich w [[Czortków|Czortkowie]]. [[Naczelny dowódca sił zbrojnych#Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych w Polsce|Naczelny Wódz]] [[Edward Rydz-Śmigły]] wydał dyrektywę<ref>{{Cytuj |tytuł = Atak ZSRR na Polskę – Muzeum Historii Polski |data dostępu = 2020-12-21 |opublikowany = muzhp.pl |url = https://muzhp.pl/pl/e/1706/atak-zsrr-na-polske}}</ref>:

{{Cytat
 |treść = Sowiety wkroczyły. Nakazuję ogólne wycofanie na Rumunię i Węgry najkrótszymi drogami. Z bolszewikami nie walczyć, chyba w razie natarcia z ich strony lub próby rozbrojenia oddziałów. Zadanie Warszawy i miast, które miały się bronić przed Niemcami – bez zmian. Miasta do których podejdą bolszewicy, powinny z nimi pertraktować w sprawie wyjścia garnizonów do Węgier lub Rumunii.
}}

Na wieść o [[Agresja ZSRR na Polskę|agresji ZSRR]], wobec natarcia [[Armia Czerwona|Armii Czerwonej]] rząd polski, premier generał [[Felicjan Sławoj Składkowski]] i prezydent [[Ignacy Mościcki]] ewakuowali się w nocy 17 września na terytorium sojuszniczej [[Królestwo Rumunii|Rumunii]]. Wbrew porozumieniu polsko-rumuńskiemu o swobodnym prawie przejazdu ([[Język francuski|fr.]] ''droit de passage''), pod naciskiem niemiecko-radzieckim i przy porozumieniu Rumunów z rządem francuskim, polscy oficjele zostali bez uprzedzenia [[Internowanie|internowani]]. Nazajutrz marszałek Rydz-Śmigły uciekł na Rumunię. On również został internowany. Opuszczenie broniącego się kraju przez [[Naczelny dowódca sił zbrojnych#Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych w Polsce|Naczelnego Wodza]] wywołało oburzenie Polaków.

Największy opór Armii Czerwonej stawił [[Korpus Ochrony Pogranicza]], który jednak był zbyt nieliczny, by móc zatrzymać wroga. Z miast polskich najsilniej broniły się [[Obrona Lwowa (1939)|Lwów]] (12–22 września, również przed Niemcami) i [[Obrona Grodna|Grodno]] (20–22 września).

25 września prezydent Mościcki, korzystając z prerogatyw [[Konstytucja kwietniowa|konstytucji]] o możliwości wyznaczenia następcy w czasie wojny, wydał dekret o przekazaniu władzy ambasadorowi w Rzymie, generałowi [[Bolesław Wieniawa-Długoszowski|Bolesławowi Wieniawie-Długoszowskiemu]]<ref>Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 17 września 1939 r. o wyznaczeniu następcy Prezydenta Rzeczypospolitej (M.P. z 1939 r. nr 214-217, poz. 3).</ref>. Był on jednak osobą co najmniej kontrowersyjną i wyborowi sprzeciwili się alianci zachodni. Generał zrzekł się nominacji, a jego stanowisko powierzono [[Władysław Raczkiewicz|Władysławowi Raczkiewiczowi]], co zapoczątkowało działalność [[Rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie|Rządu RP na uchodźstwie]], na czele którego stanął generał [[Władysław Sikorski]]. Brak publicznego formalnego ogłoszenia przez Prezydenta i rząd RP faktu istnienia stanu wojny między Związkiem Radzieckim a Polską i brak jednoznacznego rozkazu Naczelnego Wodza stawiania oporu najeźdźcy doprowadził do dezorientacji dowódców i żołnierzy (na przykład podczas [[Obrona Lwowa (1939)|obrony Lwowa]]), a w konsekwencji do [[Jeńcy polscy w niewoli radzieckiej (od 1939 roku)|wzięcia do niewoli]] ok. 250 tysięcy żołnierzy i oficerów, w większości nie stawiających oporu.

28 września [[Kapitulacja Warszawy (1939)|skapitulowała]] Warszawa oraz broniąca jej [[Armia „Warszawa”|armia]] przed dowódcą oblężenia, generałem [[Johannes Blaskowitz|Johannesem Blaskowitzem]]. Morale oddziałów polskich, jak i całego społeczeństwa zostały zachwiane. 6 października zakończyła się ostatnia batalia kampanii – [[Bitwa pod Kockiem (1939)|bitwa pod Kockiem]], przegrana przez Polaków. Kampania wrześniowa dobiegła końca, wojska niemieckie i radzieckie zajęły terytorium Polski i zdławiły zorganizowany opór regularnych wojsk polskich na terenie kraju III Rzesza i Związek Radziecki rozpoczęły [[Okupacja wojenna|okupację]] terytorium Rzeczypospolitej i likwidację polskiej państwowości według [[Traktat o granicach i przyjaźni III Rzesza – ZSRR (1939)|traktatu z 28 września]].

Mieszkańcy obu okupowanych części państwa polskiego poddani zostali represjom przez okupantów. Jeszcze we wrześniu 1939 roku rozpoczęły działalność podporządkowane [[Rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie|Rządowi RP na uchodźstwie]] struktury [[Polskie Państwo Podziemne|państwa podziemnego]]. Ciągłość państwowa Rzeczypospolitej Polskiej na arenie międzynarodowej wbrew deklaracjom agresorów i okupantów została zachowana. W okupowanym kraju odtworzono konspiracyjną [[Delegatura Rządu na Kraj|administrację]] i [[Armia Krajowa|podziemne Wojsko Polskie]].

28 września w zawartym w Moskwie [[S:Traktat o granicach i przyjaźni III Rzesza-ZSRR 28.09.1939 r. z tajnymi protokołami|pakcie o granicach i przyjaźni]] III Rzesza i Związek Radziecki dokonały wbrew prawu międzynarodowemu ([[S:konwencja haska IV (1907)|konwencja haska IV]] z 1907 roku) wytyczenia granicy niemiecko-sowieckiej na okupowanym terytorium Polski. W stosunku do ustaleń tajnego protokołu do [[Pakt Ribbentrop-Mołotow|paktu Ribbentrop-Mołotow]] dwaj agresorzy dokonali jednak pewnej modyfikacji: Związek Radziecki oddał III Rzeszy terytorium Lubelszczyzny w zamian za zgodę Niemiec na podporządkowanie Związkowi Radzieckiemu [[Republika Litewska (1918–1940)|Litwy]]. Władza radziecka podzieliła [[Okupacja sowiecka ziem polskich (1939–1941)|swoje zdobycze]] między [[Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka|Białoruską]] i [[Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka|Ukraińską Socjalistyczną Republikę Radziecką]] – zostały one wcielone do Związku Radzieckiego. Wileńszczyznę przekazano natomiast [[Republika Litewska (1918–1940)|Litwie]], co było czysto kurtuazyjnym gestem ([[Józef Stalin|Stalin]] i tak zamierzał zająć Litwę, czego dokonał w 1940 roku). Na zajętych przez siebie ziemiach Niemcy ustanowili [[Ober-Ost (1939)|Ober-Ost]] (Naczelne Dowództwo na Wschodzie), tymczasową okupacyjną władzę wojskową<ref>{{Cytuj |autor = Tadeusz Wroński |tytuł = Kronika okupowanego Krakowa |data = 1974 |s = 39}}</ref>. Hitler zamierzał odzyskać dla Niemiec ziemie utracone po [[I wojna światowa|I wojnie światowej]] – [[Wielkopolska|Wielkopolskę]], [[Górny Śląsk]] i [[korytarz polski]] (część [[Prusy Zachodnie|Prus Zachodnich]]). Ziemie te zostały [[Terytoria Polski anektowane przez III Rzeszę|wcielone do III Rzeszy]] (ludność polska została [[Wysiedlenia Polaków podczas II wojny światowej dokonane przez Niemców|wysiedlona]], w jej miejsce osadzono Niemców z Rzeszy oraz przesiedleńców z [[Kraje bałtyckie|krajów bałtyckich]] i [[Królestwo Rumunii|Rumunii]] w ramach akcji „[[Heim ins Reich]]”), z reszty utworzone zostało [[Generalne Gubernatorstwo]]. Hitler nagrodził [[Republika Słowacka (1939–1945)|Słowację]] za udział w inwazji skrawkiem ziem polskich.

[[Wolne Miasto Gdańsk]], zdominowane przez [[Niemcy (naród)|ludność niemiecką]] i zarządzenie przez nazistów pod kierownictwem [[Albert Forster|Alberta Forstera]] wzięło udział w kampanii wrześniowej po stronie Niemiec – jego [[Policja Wolnego Miasta Gdańska|policja]] pod dowództwem pułkownika [[Willi Bethke|Williego Bethke]] [[Obrona Poczty Polskiej w Gdańsku|zaatakowała Pocztę Polską w Gdańsku]], a siły porządkowe wspomagały [[Obrona Westerplatte|ataki na Westerplatte]]. Już 1 września, po kilku godzinach walk miasto-państwo uchwałą [[Senat Wolnego Miasta Gdańska|własnego senatu]] i [[Reichstag]]u zostało włączone do Niemiec.
{{Osobny artykuł|Zbrodnie niemieckie w Polsce (1939–1945)|Represje ZSRR wobec Polaków i obywateli polskich 1939–1946}}

=== Konfrontacja japońsko-radziecka ===
{{Osobny artykuł|Radziecko-japońskie walki graniczne}}[[Plik:Battle of Khalkhin Gol-Mongolian cavalry.jpg|mały|199x199px|Kawaleria mongolska nad [[Chalchyn gol|Chałchin-Goł]] (1939 rok)]]Równolegle do tych wydarzeń na Dalekim Wschodzie, w dniach 11 maja do 16 września miała miejsce [[Bitwa nad Chałchin-Goł|duża bitwa]] nad rzeką [[Chalchyn gol|Chałchin-Goł]] na granicy okupowanych przez [[Cesarstwo Wielkiej Japonii|Japonię]] Chin i [[Mongolska Republika Ludowa|Mongolii]], [[Państwo satelickie|państwa satelickiego]] ZSRR. Japończycy planowali podbój [[Mongolia Zewnętrzna|Mongolii Zewnętrznej]] jako bazy wypadowej w głąb Związku Radzieckiego oraz włączenie jej do marionetkowego [[Mengjiang]]u<ref>{{Cytuj |tytuł = Халхин-гольское сражение: пересмотр статистики |data dostępu = 2020-11-26 |opublikowany = web.archive.org |url = https://web.archive.org/web/20170218215201/mongolnow.com/peresmotr_stat.html}}</ref>. Nie spodziewali się jednak, że Mongołowie dowodzeni przez marszałka [[Chorlogijn Czojbalsan|Chorlogijna Czojbalsana]] stawią im silny opór. Japończycy ściągnęli więc wsparcie, jednak Czojbalsanowi na pomoc ruszyła [[Armia Czerwona]] pod dowództwem [[komkor]]a<ref group="uwaga">[[Komkor]] był odpowiednikiem [[Generał broni|generała broni]].</ref> [[Gieorgij Żukow|Gieorgija Żukowa]]. Po obu stronach w bitwie udział wzięło ponad 130 tysięcy żołnierzy, liczne lotnictwo, artyleria i siły pancerne<ref>{{Cytuj |autor = Bawden |tytuł = Modern History Mongolia Hb |data = 2013-10-28 |data dostępu = 2020-12-04 |isbn = 978-1-136-18822-0 |wydawca = Routledge |s = 323 |url = https://books.google.pl/books?id=ZOcrBgAAQBAJ&dq=mongolia+history&hl=pl&source=gbs_navlinks_s |język = en}}</ref>. Dysponujący znaczną przewagą Japończycy zostali pokonani i do końca wojny nie próbowali już uderzać na ZSRR lub [[Mongolska Republika Ludowa|Mongolię]].

=== Front zachodni 1939–1940 ===
{{Osobny artykuł|Dziwna wojna}}<small>Źródła</small><ref>{{Cytuj |autor = Norman Davies |tytuł = Europa walczy |data = 2012-03-16 |data dostępu = 2020-12-04 |isbn = 978-83-240-1560-3 |wydawca = Otwarte |url = https://books.google.pl/books?id=J5p-AwAAQBAJ&dq=dziwna+wojna&hl=pl&source=gbs_navlinks_s}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Chris Millington |tytuł = France in the Second World War: Collaboration, Resistance, Holocaust, Empire |data = 2020-07-23 |data dostępu = 2020-12-04 |isbn = 978-1-350-09498-7 |wydawca = Bloomsbury Publishing |url = https://books.google.pl/books?id=IFPsDwAAQBAJ&dq=france+wwii&hl=pl&source=gbs_navlinks_s |język = en}}</ref>[[Plik:Sitzkrieg.jpg|thumb|200x200px|Brytyjscy i francuscy żołnierze grają w karty (28 listopada 1939 roku)]]Gdy w Polsce trwały walki, na froncie zachodnim toczyła się nazwana przez Niemców „Sitzkrieg” ([[Język niemiecki|niem]]. „wojna siedząca”) lub przez Francuzów „Drôle de guerrev ([[Język francuski|fr]]. „dziwna wojna”). 5 września Francuzi podjęli ograniczoną [[Ofensywa w Saarze|ofensywę]] w [[Zagłębie Saary|Zagłębiu Saary]]. Mając znaczną przewagę liczebną i materiałową, wkroczyli jedynie 8 kilometrów w głąb terytorium Niemiec na odcinku frontu o szerokości 32 kilometrów. Mimo że nie napotkali przy tym większego oporu wroga, zgodnie z rozkazem generała [[Maurice Gamelin|Maurice’a Gamelina]] zatrzymali się przed umocnieniami [[Linia Zygfryda|Linii Zygfryda]]. Wkrótce potem, 12 września na posiedzeniu Rady Najwyższej Sprzymierzonych w [[Abbeville (Francja)|Abbeville]] Francja i Wielka Brytania postanowiły, że nie udzielą Polsce realnej, wojskowej pomocy. Francuskie dywizje wycofały się więc za umocnienia [[Linia Maginota|Linii Maginota]], podczas gdy przysłany na kontynent [[Brytyjski Korpus Ekspedycyjny]] stał bezczynnie na granicy francusko-belgijskiej. Stan ten trwał aż do maja 1940 roku.

W przeciwieństwie do braku istotnych działań wojennych na kontynencie (o których decydowali z natury rzeczy Francuzi), działania wojenne na morzach były od początku intensywne. Już 3 września 1939 roku niemiecki okręt podwodny [[U-30 (1936)|„U-30”]] zatopił statek pasażerski [[SS Athenia|SS „Athenia”]]. Do końca 1939 roku alianci stracili ok. 220 statków oraz kilka dużych okrętów (np. lotniskowiec [[HMS Courageous (1916)|HMS „Courageous”]], pancernik [[HMS Royal Oak (1914)|HMS „Royal Oak”]], [[krążownik pomocniczy]] [[HMS Rawalpindi|HMS „Rawalpindi”]]). [[Royal Navy]] zdołała natomiast [[Bitwa u ujścia La Platy|doprowadzić do samozatopienia]] niemieckiego [[Krążowniki ciężkie typu Deutschland|pancernika kieszonkowego]] „[[Admiral Graf Spee]]” w okolicy [[Ujście rzeki|ujścia rzeki]] [[La Plata (estuarium)|La Plata]].

=== Agresja ZSRR na Finlandię – wojna zimowa ===
{{Osobny artykuł|wojna zimowa}}
Źródła<ref>{{Cytuj |autor = Paweł Przymusiała |tytuł = Wojna zimowa: 1939 – 1940 ; działania lotnicze w czasie wojny sowiecko-fińskiej |data = 1997 |data dostępu = 2020-12-04 |isbn = 978-83-86209-91-0 |wydawca = Wyd. Militaria |url = https://books.google.pl/books?id=Obm0tgAACAAJ&dq=wojna+zimowa&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwjC8p3cprTtAhVSqaQKHafuAdkQ6AEwAHoECAAQAQ}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Bernard Piotrowski |tytuł = Wojna Radziecko-Fińska (zimowa): 1939–1940 : legendy, niedomówienia, realia |data = 1997 |data dostępu = 2020-12-04 |isbn = 978-83-232-0770-2 |wydawca = Wyd. Naukowe |url = https://books.google.pl/books?hl=pl&id=1uYiAQAAIAAJ&dq=wojna+zimowa&focus=searchwithinvolume&q=}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = G. F. Krivosheev |tytuł = Soviet Casualties and Combat Losses in the Twentieth Century |data = 1997 |data dostępu = 2020-12-04 |isbn = 978-1-85367-280-4 |wydawca = Greenhill Books |url = https://books.google.pl/books?id=CTTfAAAAMAAJ&redir_esc=y |język = en}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Eloise Engle, Lauri Paananen |tytuł = The Winter War: The Soviet Attack on Finland, 1939–1940 |data = 2014-02-01 |data dostępu = 2020-12-04 |isbn = 978-0-8117-1401-3 |wydawca = Stackpole Books |url = https://books.google.pl/books?id=7FAaAwAAQBAJ&dq=winter+war&hl=pl&source=gbs_navlinks_s |język = en}}</ref>
[[Plik:Helsinkiläiset menossa väestönsuojaan.jpg|mały|[[Helsinki|Helsińscy]] cywile kryją się w schronie przeciwlotniczym przed radzieckim nalotem (7 grudnia 1939 roku)]]
Stalin próbował rozciągnąć swoją strefę wpływów także na [[Finlandia|Finlandię]]. Odmiennie niż republiki bałtyckie, odmówiła ona jednak przyjęcia [[ultimatum]] ZSRR w sprawie wprowadzenia na swe terytorium baz wojskowych Armii Czerwonej i przesunięcia granicy radziecko-fińskiej na [[Przesmyk Karelski|Przesmyku Karelskim]], tak by w granicach ZSRR znalazła się obronna [[Linia Mannerheima]], choć oferowano Finlandii dwukrotnie większe tereny w zamian (słabo zaludnionej [[Tajga|tajgi]]). W konsekwencji po prowokacji radzieckiej – ostrzelaniu terytorium ZSRR przez artylerię Armii Czerwonej – Finlandia została zaatakowana. Pod pretekstem pomocy [[Państwo marionetkowe|marionetkowej]] [[Fińska Republika Demokratyczna|Fińskiej Republiki Demokratycznej]] Armia Czerwona, po zbombardowaniu [[Helsinki|Helsinek]] zaatakowała Finlandię.

Tzw. [[wojna zimowa]] toczyła się od 30 listopada 1939 roku do 13 marca 1940 roku. Ze strony radzieckiej operacją dowodził marszałek [[Klimient Woroszyłow]]. Obroną Finlandii kierował jej przywódca, marszałek [[Carl Gustaf Emil Mannerheim|Carl Gustaf Mannerheim]] oraz generał [[Hugo Viktor Österman]]. Pomimo przeprowadzenia prędkiej mobilizacji, armia fińska nie była w stanie dorównać wrogowi pod względem liczebności, ani tym bardziej w kwestii sprzętu (Finlandia: 332 000 ludzi, 80 czołgów, 160 samolotów; ZSRR: ok. 1 mln ludzi, 6541 czołgów i pojazdów opancerzonych, 800-3600 samolotów).

Mimo że siły fińskie były zdecydowanie słabsze liczebnie od agresora, zdołały stawić Armii Czerwonej [[Plik:A Finnish Maxim M-32 machine gun nest during the Winter War.jpg|mały|Fińskie stanowisko ogniowe z karabinem maszynowym pod Lemetti (21 lutego 1940 roku)]]zdecydowany opór i powstrzymać marsz wroga, któremu udało się zająć bardzo małe obszary. Szczególnie zasłużyli się w obronie ojczyzny fińscy [[Strzelec wyborowy|strzelcy wyborowi]]. Najsłynniejszym z nich, a zarazem najskuteczniejszym w historii wojen był [[Simo Häyhä]] zwany „Białą Śmiercią”, który zabił ponad 705 przeciwników w mniej niż sto dni. Siły radzieckie dziesiątkowały rozbudowane [[Pole minowe|pola minowe]] oraz liczne pułapki i [[Fugas|miny-fugasy]]. Działań Armii Czerwonej nie ułatwiały mrozy i wszechobecny śnieg, podczas gdy Finowie od pokoleń uczyli się funkcjonowania w tych warunkach. Słynne pozostają fińskie [[Maskowanie (wojsko)|kamuflaże]], które pozwalały ukrywać strzelców i [[Stanowisko ogniowe|stanowiska ogniowe]]. Jednym z najważniejszych starć wojny była [[bitwa pod Suomussalmi]], spektakularny sukces Finów. Ostatecznie, dowództwo radzieckie, obawiając się interwencji niemieckiej, zdecydowała się na zakończenie działań zbrojnych. Propozycję pokoju Finlandia zaakceptowała, gdyż [[Carl Gustaf Emil Mannerheim|Mannerheim]] wiedział, że znikąd nie nadejdzie żadne wsparcie, a państwo nie wytrzyma przeciągającej się kosztownej wojny.

Finowie zadali Armii Czerwonej ogromne straty (126 875 zabitych i zaginionych) wobec małych własnych (29 980 zabitych) i obroniła niezależność. Na podstawie wymuszonego traktatu pokojowego Finlandia utraciła jednak część terytorium, m.in. ufortyfikowany [[Przesmyk Karelski]] z ważnym miastem [[Wyborg|Viipuri]], a ZSRR w grudniu 1939 roku został wykluczony z [[Liga Narodów|Ligi Narodów]]. Zagrożenie niepodległości Finlandii w wyniku wojny zimowej i poniesione straty terytorialne spowodowały natomiast, że Finlandia porzuciła przy zmianie koniunktury politycznej politykę neutralności i stała się sojusznikiem [[III Rzesza|III Rzeszy]] podczas [[Atak Niemiec na ZSRR|wojny niemiecko-radzieckiej]] w 1941 roku.

=== Bitwa o Atlantyk ===
{{Osobny artykuł|Bitwa o Atlantyk}}

=== Niemiecka inwazja na Skandynawię ===
{{Osobny artykuł|Kampania duńska|kampania norweska}}
[[Plik:Danish Soldiers Ferry to Sweden.jpeg|mały|Duńscy żołnierze konfiskują prom, by ewakuować się do neutralnej Szwecji (9 kwietnia 1940 roku)]]
Aby zapewnić dostawy szwedzkich rud żelaza, niezbędnych dla niemieckiego przemysłu wojennego i uprzedzić spodziewane zajęcie norweskich portów przez aliantów, 9 kwietnia 1940 roku III Rzesza zaatakowała [[Dania|Danię]] i [[Norwegia|Norwegię]]. Operacją o kryptonimie [[Kampania norweska|„Weserübung”]] dowodził generał [[Nikolaus von Falkenhorst]]. Dania nie była w stanie stawiać jakiegokolwiek oporu i podporządkowała się Niemcom, broniła się natomiast [[Norwegia]]. Armia dowodzona była przez generała [[Kristian Laake|Kristiana Laakego]], później generała [[Otto Ruge|Ottona Rugego]]. Największym sukcesem norweskim było zatopienie przez [[Artyleria nadbrzeżna|artylerię nadbrzeżną]] [[Krążownik ciężki|krążownika ciężkiego]] [[Blücher (1937)|„Blücher”]]. Pomimo utraty najważniejszych miast, słaba 50-tysięczna armia norweska stworzyła ogniska oporu w głębi kraju, a król [[Haakon VII]] uniknął pojmania i wraz z rządem ewakuował się do Wielkiej Brytanii. Brytyjczycy i Francuzi wysadzili desanty w rejonie [[Åndalsnes]] i [[Namsos]]. Po zaciętych walkach z udziałem polskiej [[Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich|Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich]] został [[Bitwa o Narwik|opanowany też Narwik]]. W trakcie trwania bitwy [[Kriegsmarine]] przeprowadziła [[Operacja Juno|operację „Juno”]], mającą na celu odcięcie zaopatrzenia dla wojsk alianckich. W jej wyniku dwa pancerniki i krążownik ciężki zatopiły kilka okrętów alianckich, w tym lotniskowiec [[HMS Glorious|HMS „Glorious”]]. Sukcesy alianckie nie miały jednak już większego znaczenia w obliczu ataku III Rzeszy na Francję i kraje Beneluksu. W rezultacie w czerwcu Sprzymierzeni wycofali się. Dania i Norwegia pozostały pod okupacją do ostatnich dni wojny. Na terenie Norwegii ustanowiono [[Drugi rząd Vidkuna Quislinga|kolaboracyjny rząd]] pod przywództwem [[Vidkun Quisling|Vidkuna Quislinga]].[[Plik:Bundesarchiv Bild 183-H26353, Norwegen, Kampf um ein brennendes Dorf.jpg|thumb|Niemiecka piechota atakuje norweską wieś (kwiecień 1940 roku)]]Kampania norweska była wielkim sukcesem Niemiec. Wraz z Norwegią zdobyte zostały znaczne złoża cennych surowców, a Niemcom udało się uzależnić od siebie gospodarczo [[Szwecja|Szwecję]]. Norweskie porty i lotniska stały się odtąd dogodnymi bazami do ataków na Wielką Brytanię i północny Atlantyk. W ręce niemieckie dostała się prawie cała ocalała flota norweska, posiadająca kilka większych okrętów – [[Pancernik obrony wybrzeża|pancerników obrony wybrzeża]]. Były to jednak okręty bardzo przestarzałe (np. [[Harald Haarfagre (1897)|„Harald Haarfagre”]] pochodził z końca XIX wieku) i przebudowano je na pływające baterie [[Obrona przeciwlotnicza|obrony przeciwlotniczej]]. Długa [[linia brzegowa]] kraju usiana [[fiord]]ami była doskonałą kryjówką dla większych obiektów, np. dla największego okrętu niemieckiego, pancernika „[[Tirpitz]]”. Operacja ta przyniosła jednak duże straty [[Kriegsmarine]], która utraciła dziesięć [[niszczyciel]]i. Przez całą wojnę marynarka niemiecka odczuwała brak tych okrętów. Źle na morale marynarzy niemieckich wpłynęła strata [[Blücher (1937)|„Blüchera”]]. Dotkliwym ciosem było także zatopienie dwóch [[Krążownik lekki|krążowników lekkich]] – [[Königsberg (1929)|„Königsbergu]][[Blücher (1937)|”]] i [[Krążowniki lekkie typu K#Karlsruhe|„Karlsruhe”]].

Bojąc się dalszego wzrostu potęgi niemieckiej Wielka Brytania uznała, że prawdopodobnym kolejnym celem wroga będzie zajęcie duńskich [[Wyspy Owcze|Wysp Owczych]]. By temu zapobiec Brytyjczycy wzięli je w okupację podczas [[Operacja Valentine|operacji „Valentine”]] 11 kwietnia 1940 roku. Następnie zdecydowali się na podporządkowanie sobie [[Królestwo Islandii|Islandii]], związanej [[Unia personalna|unią personalną]] z Danią. 10 maja siły brytyjskie w sile 746 żołnierzy [[Royal Marines]] i 4 [[krążownik]]ów przeprowadziły [[Inwazja na Islandię|operację „Fork”]], w wyniku której cała wyspa znalazła się pod brytyjską okupacją.

=== Niemiecka inwazja na Francję i Niderlandy ===
{{Osobny artykuł|Kampania francuska 1940|Kampania belgijska|Kampania holenderska|Niemiecka inwazja na Luksemburg}}
[[Plik:Bundesarchiv Bild 146-1994-036-09A, Paris, Parade auf der Champs Elysée.jpg|thumb|Defilada Wehrmachtu w zdobytym [[Paryż]]u (1940 rok)]]
10 maja 1940 roku Niemcy zaatakowali [[Holandia|Holandię]], [[Belgia|Belgię]] i [[Luksemburg]] ([[Kampania francuska 1940|Fall Gelb]]). Opanowanie przez spadochroniarzy mostów i lotnisk holenderskich pozwoliło armii niemieckiej na [[Kampania holenderska|zajęcie tego kraju w ciągu sześciu dni]]. W dniach 12–15 maja Niemcy [[Obrona Sedanu|przerwali front francuski]] w rejonie [[Sedan (Francja)|Sedanu]] i ruszyli na zachód. 20 maja dotarli do kanału [[La Manche]] pod [[Abbeville (Francja)|Abbeville]], odcinając lewe skrzydło wojsk alianckich. 28 maja armia belgijska skapitulowała. Od 26 maja do 4 czerwca w rejonie [[Dunkierka|Dunkierki]] odbywała się ewakuacja wojsk brytyjskich ([[Operacja Dynamo|operacja „Dynamo”]]). Plaże pozostawiono wypełnione sprzętem, ale ludzi zdołano wywieźć na Wyspy Brytyjskie. 10 czerwca Włochy wypowiedziały wojnę Francji, co jednak nie mogło już mieć większego wpływu na losy wojny. W cztery dni później Niemcy wkroczyli do [[Paryż]]a.

16 czerwca nowym premierem Francji z powierzonymi w sytuacji kryzysowej nadzywczajnymi uprawnienami został marszałek [[Philippe Pétain]], bohater [[I wojna światowa|I wojny światowej]], który następnego dnia poprosił Berlin o zawieszenie broni. Dzień później [[BBC]] nadało odezwę generała [[Charles de Gaulle|Charles’a de Gaulle’a]] wzywającą do dalszej walki. Zapoczątkowało to działalność [[Wolna Francja|Komitetu Wolnej Francji]]. 22 czerwca pod [[Compiègne]], w tej samej salonce kolejowej, w której podpisano rozejm kończący [[I wojna światowa|I wojnę światową]], Francuzi sygnowali zawieszenie broni. Północna Francja wraz z Paryżem dostała się pod okupację niemiecką, [[Alzacja|Alzację]] i [[Lotaryngia|Lotaryngię]] przyłączono do III Rzeszy, południowa zaś część kraju stała się kolaborującym z Niemcami [[Francja Vichy|Państwem Francuskim]] ze stutysięczną armią i rządem [[Philippe Pétain|Philippe’a Pétaina]] i [[Pierre Laval|Pierre’a Lavala]], ulokowanym w słynnym kurorcie [[Vichy]]. Państwo to istniało do 1942 roku, kiedy całe jego terytorium zaanektowane zostało przez Niemców w związku z [[Operacja Torch|wydarzeniami w Afryce Północnej]].[[Plik:British prisoners at Dunkerque, France.jpg|thumb|upright|Brytyjscy i francuscy jeńcy na plaży pod Dunkierką (czerwiec 1940 roku)]]Klęska Francji została wykorzystana przez Związek Radziecki do zajęcia [[Kraje bałtyckie|państw bałtyckich]], który wprowadził w czerwcu 1940 roku na ich teren znaczne wojska i wymusił rekonstrukcje rządów, obsadziwszy je swoimi ludźmi. W ciągu miesiąca Litwa, Łotwa i Estonia ogłoszone zostały republikami radzieckimi i między 3 a 6 sierpnia przystąpiły do [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|Związku Radzieckiego]]. [[Józef Stalin|Stalin]] wystosował również ultimatum do rządu [[Królestwo Rumunii|rumuńskiego]], żądając oddania [[Besarabia|Besarabii]] oraz [[Bukowina północna|północnej Bukowiny]]. Rumunia się ugięła, a wkrótce potem oddała [[Królestwo Węgier (1920–1946)|Węgrom]], pod naciskiem niemieckim (tzw. [[drugi arbitraż wiedeński]]), również część [[Siedmiogród|Siedmiogrodu]].

Latem 1940 roku Moskwa wysunęła wobec Finlandii upokarzające żądania ekonomiczne – Finowie wypełnili je, bojąc się utraty niepodległości, równocześnie jednak zacieśnili stosunki z Niemcami, co zapewniło im swoisty parasol ochronny. Podobną politykę obrał Bukareszt; Niemcy, powoli szykując się do wojny ze Związkiem Radzieckim, blokowały ekspansję Związku Radzieckiego w kierunku europejskim. 10 listopada 1940 roku w [[Berlin]]ie, podczas wizyty [[Wiaczesław Mołotow|Wiaczesława Mołotowa]], Hitler po raz ostatni próbował skłonić Związek Radziecki do wojny z Wielką Brytanią. Zaproponował Moskwie przystąpienie do [[Pakt trzech|Paktu Trzech]] i dokonanie wspólnego rozbioru [[Imperium brytyjskie|Imperium Brytyjskiego]] (wskazując [[Dynastia Pahlawich|Iran]] i [[Indie Brytyjskie|Indie]] jako teren potencjalnej ekspansji sowieckiej). Wobec odpowiedzi Mołotowa podtrzymującej zainteresowanie Związku Radzieckiego aneksją Finlandii, bazami wojskowymi w [[Carstwo Bułgarii|Bułgarii]], a także kontrolą nad [[Dardanele|cieśninami tureckimi]] i [[Królestwo Iraku|Irakiem]], Hitler wydał dyrektywę do opracowania planu agresji III Rzeszy na Związek Radziecki, ostatecznie określoną jako [[Atak Niemiec na ZSRR|plan „Barbarossa”]].

=== Bitwa o Anglię ===
{{Osobny artykuł|Bitwa o Anglię}}
[[Plik:Dornier 17 bombers over West Ham.jpg|mały|Niemieckie bombowce [[Dornier Do 17|Do 17]] nad [[West Ham]] podczas nalotu (7 września 1940 roku)]]
8 sierpnia 1940 atakiem [[Luftwaffe]] na lotniska [[Royal Air Force|RAF]] rozpoczęła się powietrzna [[bitwa o Anglię]], trwająca do 31 października. Celem Niemców było osiągnięcie dominacji w powietrzu oraz osłabienie potencjału militarnego wroga, co miało być wstępem do morskiej inwazji na Wyspy Brytyjskie ([[Operacja Lew Morski|operacja „Lew Morski”]]). Oprócz ataków na cele czysto wojskowe, Luftwaffe podjęła także szeroko zakrojoną kampanię [[Blitz (naloty)|nalotów wymierzonych przeciwko ludności cywilnej]], mających złamać morale brytyjskiego społeczeństwa. Wskutek dobrze zorganizowanej brytyjskiej obrony (m.in. skuteczne wykorzystanie sieci stacji [[radar]]owych), bitwa zakończyła się jednak porażką Niemiec.

W bitwie o Anglię wzięło udział wielu ochotników z innych krajów. Najsłynniejszymi byli Polacy, którzy utworzyli [[Polskie Siły Powietrzne w Wielkiej Brytanii]]. Najbitniejszą polską formacją myśliwską był [[Dywizjon 303]]. Spośród wszystkich pilotów myśliwskich, broniących angielskiego nieba, 5% pochodziło z Polski. Przypisuje się im 11% wszystkich zestrzeleń samolotów wroga. Generał [[Karel Janoušek]] utworzył natomiast lotnictwo czechosłowackie, którego najsłynniejszą jednostką był [[Dywizjon 310]].

Oprócz działań powietrznych Niemcy rozwinęli ofensywę morską przy pomocy [[Niemieckie okręty podwodne|okrętów podwodnych]], pragnąc odciąć Wielką Brytanię od dostaw żywności i materiałów wojennych z kolonii i Stanów Zjednoczonych. [[Bitwa o Atlantyk]] przybrała na sile.

=== Kampania bałkańska ===
{{Osobny artykuł|Wojna grecko-włoska|Kampania bałkańska}}
[[Plik:German paratroopers jumping From Ju 52s over Crete.jpg|thumb|[[Fallschirmjäger (Wehrmacht)|Niemieccy spadochroniarze]] desantują się na [[Kreta|Kretę]] z samolotów [[Junkers Ju 52|Ju-52]] (maj 1941 roku)]]
28 października 1940 roku Włochy [[Wojna grecko-włoska|zaatakowały]] [[Królestwo Grecji (1935–1941)|Grecję]]. Wojska włoskie zostały jednak szybko powstrzymane i odrzucone przez siły generała [[Aleksandros Papagos|Aleksandrosa Papagosa]], które zadały wrogowi znaczne straty. W grudniu oddziały greckie wkroczyły do południowej [[Królestwo Albanii (protektorat włoski)|Albanii]]. Szerokiego poparcia Grekom udzielili Brytyjczycy, wysyłając swoje siły ekspedycyjne.

Obecność Brytyjczyków w Grecji i niepomyślny rozwój sytuacji politycznej w [[Królestwo Jugosławii|Jugosławii]] doprowadził do niemieckiej inwazji na oba te kraje (6 kwietnia 1941 roku). Oprócz Włoch do ataku przyłączyły się również Węgry i Bułgaria. Już 12 kwietnia Niemcy wkroczyli do [[Belgrad]]u (5 dni później skapitulowała jugosłowiańska armia), a do 30 kwietnia opanowali lądową część terytorium Grecji. Brytyjczycy wraz z resztkami greckiej armii wycofali się na [[Kreta|Kretę]]. 20 maja na wyspie wylądowały [[Fallschirmjäger|niemieckie oddziały powietrznodesantowe]] ([[Bitwa o Kretę|operacja „Merkur”]]) i pomimo ciężkich strat zdobyły ją (ostatnie oddziały brytyjskie zostały ewakuowane 31 maja).

Grecja znalazła się pod niemiecko-włosko-bułgarską okupacją, utworzono też na jej terenach marionetkowe [[Państwo Greckie]]. Wkrótce na terytorium Grecji rozpoczął się [[Wielki głód w Grecji|masowy głód]] spowodowany łupieżczą polityką okupantów. Na części terytorium Jugosławii doszło do utworzenia sprzymierzonych z Osią państw marionetkowych. Powstały: [[Niepodległe Państwo Chorwackie]] na czele z wodzem [[Ustasze|ustaszów]] [[Ante Pavelić|Ante Paveliciem]], Niezależne Państwo Czarnogórskie pod rządami separatystycznego polityka [[Sekula Drljević|Sekuli Drljevicia]] oraz tzw. [[Serbia Nedicia]] rządzona przez serbskiego generała [[Milan Nedić|Milana Nedicia]]. Resztę Jugosławii podzieliły między siebie III Rzesza, Włochy, Węgry i Bułgaria.

=== Kampania afrykańska 1940–1942 ===
{{Osobny artykuł|II wojna światowa w Afryce}}
<small>Źródła</small><ref>{{Cytuj |autor = Charles F. Marshall |tytuł = Życie i śmierć Lisa Pustyni: jak zamordowano Erwina Rommla? |data = 2002 |data dostępu = 2020-11-26 |isbn = 978-83-88595-66-0 |wydawca = L&L |url = https://books.google.pl/books?id=eRxuXwAACAAJ&dq=charles+f+marshall+%C5%BBycie+i+%C5%9Bmier%C4%87+lisa+pustyni&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwjo18Tm16DtAhVCjqQKHS_aCycQ6AEwAHoECAQQAQ}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Chris Bishop |tytuł = Niemieckie Wojska Pancerne W Ii Wojnie Światowej |data = 2009 |data dostępu = 2020-12-03 |wydawca = Bellona |url = https://books.google.pl/books?id=XXjBx-pfqMEC&pg=PA60&dq=afryka+wojna&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwiMudecl7LtAhUP-6QKHUj3CYIQ6AEwAHoECAMQAg#v=onepage&q=afryka%20wojna&f=false}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Terry Brighton |tytuł = Gry wojenne. Patton. Monty i Rommel |data = 2011-04-06 |data dostępu = 2020-12-03 |isbn = 978-83-240-1605-1 |wydawca = Otwarte |url = https://books.google.pl/books?id=LZx-AwAAQBAJ&pg=PT79&dq=rommel&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwiNjOaml7LtAhUQ3aQKHSaoDvwQ6AEwAHoECAAQAg#v=onepage&q=rommel&f=false}}</ref>[[Plik:AustraliansAtTobruk.jpg|thumb|Australijczycy na pozycjach obronnych pod Tobrukiem (13 sierpnia 1941 roku)]]
Walki w północnej Afryce rozpoczęły się w chwili przystąpienia Włoch do wojny po stronie Niemiec. 13 września 1940 roku armia włoska pod dowództwem marszałka [[Rodolfo Graziani]]ego, atakując z [[Libia Włoska|Libii]], wtargnęła do [[Królestwo Egiptu|Egiptu]] i zdobyła [[Sidi Barrani]]. Mimo zdecydowanej przewagi liczebnej zatrzymała się tam i zaczęła się umacniać, czekając na zaopatrzenie. Brytyjczycy, dowodzeni przez generała [[Archibald Wavell|Archibalda Wavella]], wycofali się do [[Marsa Matruh]]. 9 grudnia ruszyła [[Operacja Compass|brytyjska kontrofensywa]]. Włosi zostali wyparci z Egiptu i utracili [[Cyrenajka|Cyrenajkę]] z [[Al-Bardijja|Bardią]] i [[Tobruk]]iem. Tymczasem w [[Afryka Wschodnia|Afryce Wschodniej]] Włosi w sierpniu [[Włoska inwazja na Somali Brytyjskie|zajęli Somali Brytyjskie]].

Gubernator Gabonu, [[Georges Masson]], pozostał wierny rządowi Vichy. Alianci zdecydowali się więc zająć nadzorowane przezeń posiadłości francuskie. 27 października 1940 roku rozpoczęła się [[kampania o Gabon]]. Wojska kolonialne generała [[Marcel Têtu|Marcela Têtuego]] były słabe i prędko uległy naporowi liczniejszych Brytyjczyków i [[Wolna Francja|Wolnych Francuzów]]. Zniszczona została tamtejsza flota, licząca tylko okręt podwodny i [[Awizo (klasa okrętów)|awizo]]. 12 listopada poddały się w [[Port-Gentil]] ostatnie oddziały wierne rządowi Vichy, a Têtue dostał się do niewoli. Garnizon w znacznej części przeszedł na stronę Wolnej Francji. Masson popełnił samobójstwo. W dniach od 23 do 25 września alianci przeprowadzili operację „Menace”, której celem było przechwycenie pozostającego pod władzą Vichy portu w Dakarze, w którym stacjonowały znaczne siły morskie, zwłaszcza cenny pancernik „[[Richelieu (1939)|Richelieu]]” i dwa krążowniki lekkie. Siły Wolnej Francji dowodzone przez [[Charles de Gaulle|de Gaulle’a]] wsparte przez Brytyjczyków i Australijczyków zgromadziły potężną flotę, jednak operacja zakończyła się klęską.

19 stycznia 1941 roku ruszyła ofensywa Brytyjczyków przeciwko wojskom włoskim we [[Włoska Afryka Wschodnia|Włoskiej Afryce Wschodniej]]. Brytyjczycy zaatakowali z trzech stron, kierując się na stolicę [[Cesarstwo Etiopii|Etiopii]] – [[Addis Abeba|Addis Abebę]]. 26 marca [[Bitwa pod Keren|po 7-tygodniowym oblężeniu upadła]] twierdza górska [[Keren]]. Brytyjskie oraz indyjskie oddziały desantowe [[Operacja Appearance|odbiły]] stolicę [[Somali Brytyjskie|Somalii Brytyjskiej]] – [[Berbera|Berberę]]. Główny atak brytyjski wyszedł z Kenii i po 53 dniach stałego marszu i walk wojska tego frontu wyzwoliły Addis Abebę. W II połowie maja 1941 roku cała Etiopia, Erytrea i Somalia były wolne od okupantów włoskich. Przywrócono też niepodległość Etiopii.
[[Plik:Generał Erwin Rommel na froncie w Afryce Północnej (2-2014).jpg|mały|[[Erwin Rommel]] z żołnierzami w puncie obserwacyjnym podczas walk pod Sidi Azeiz w drodze na [[Tobruk]] (grudzień 1941 roku)]]
9 stycznia 1941 roku Niemcy podjęli decyzję o wsparciu włoskich działań wojennych w Afryce Północnej. W lutym do [[Libia Włoska|Libii]] dotarły pierwsze jednostki [[Afrika Korps|Niemieckiego Korpusu Afrykańskiego (niem. „Afrika Korps”)]] pod dowództwem generała [[Erwin Rommel|Erwina Rommla]].

31 marca [[Operacja Sonnenblume|ruszyło natarcie wojsk niemiecko-włoskich]], przy czym główne uderzenie wyszło od strony pustyni. Rozcięta na dwie części armia brytyjska w pośpiechu wycofała się aż nad granicę libijsko-egipską, pozostawiając jedynie załogę w oblężonym Tobruku. Brytyjczycy, dysponujący znaczną przewagą liczebną i sprzętową usiłowali ruszyć Tobrukowi z odsieczą podczas [[Operacja Brevity|operacji „Brevity”]], jednak ich atak został spektakularnie odparty – siły Rommla zniszczyły 96 alianckich czołgów, tracąc tylko 5 własnych. 25 sierpnia broniących się w Tobruku Australijczyków wsparła polska [[Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich]]. Dowódca wojsk brytyjskich, generał [[Archibald Wavell]] spróbował przerwać linie niemiecko-włoskie po raz drugi ([[Operacja Battleaxe|operacja „Battleaxe”]]), jednak znów poniósł znaczną porażkę. Tymczasem Wavella zastąpił nowy dowódca, generał [[Claude Auchinleck]].

Ostatnie regularne siły włoskie w Afryce Wschodniej poddały się po [[Bitwa o Gondar|bitwie o Gondar]] 13–27 listopada. Zakończona w ten sposób [[Kampania wschodnioafrykańska w czasie II wojny światowej|kampania wschodnioafrykańska]] była pierwszym, lądowym zwycięstwem aliantów w II wojnie światowej; wojska alianckie z tego obszaru zostały następnie przerzucone do walki na innych teatrach działań wojennych.

[[Plik:Advance of the Panzerjager-Abteilung 39-AC1942.jpg|thumb|Kolumna [[21 Dywizja Pancerna (III Rzesza)|21 Dywizji Pancernej]] [[Afrika Korps]] w północnej Afryce (1942 rok)]]18 listopada ruszyła [[Operacja Crusader|trzecia operacja ofensywna]] w Afryce Północnej o kryptonimie „Crusader”. Dopiero ona, po ciężkich walkach zlikwidowała [[Bitwa o Tobruk|oblężenie Tobruku]] i wyparła wojska Osi z [[Cyrenajka|Cyrenajki]]. Sukces był jednak krótkotrwały. Rommel wycofał swoje wojska i [[Bitwa pod Gazalą|pod Gazalą]] rozbił Sprzymierzonych w spektakularnej bitwie. Rommel ruszył z ofensywą na Egipt. Nie udało się go zatrzymać [[Bitwa o Mersa Matruh|pod Mersa Matruh]], a dopiero [[I bitwa pod El Alamein|pod El Alamein]]. Rommel wiedział, że musi zdobyć El Alamein, by ruszyć dalej na [[Kair]]. Wobec braku sukcesów, dowództwo brytyjskie zastąpiło Auchinlecka generałem [[Bernard Law Montgomery|Bernardem Montgomerym]].

Siły niemiecko-włoskie spróbowały okrążyć Brytyjczyków [[Bitwa pod Alam Halfa|pod Alam Halfa]], jednak trudne warunki terenowe uniemożliwiły manewr. Wojska Osi były już na skraju wytrzymałości – znaczne rozciągniecie się linii zaopatrzeniowych, absolutna dominacja powietrzna aliantów, którzy dziesiątkowali dostawy zapasów oraz słabość [[Regia Marina|włoskiej marynarki]], która nie była w stanie zapewnić bezpieczeństwa konwojom z zaopatrzeniem powodowały, że żołnierzom Rommla brakowało wody, żywności, amunicji i leków. Co więcej, włoscy sojusznicy wykazywali się znikomą bitnością. Tymczasem Brytyjczycy mieli wszystkiego pod dostatkiem. Montgomery zwlekał więc z podjęciem ofensywy, zbierając coraz większe zapasy. Rommel wiedział, że jego jedyną szansą na zwycięstwo, wobec braku odzewu na apele do dowództwa o przysłanie posiłków, zaopatrzenia, lotnictwa, lub zastąpienie go generałem [[Heinz Guderian|Heinzem Guderianem]], jest prędkie zdobycie Kairu, musiał więc atakować. [[II bitwa pod El Alamein|Druga próba zdobycia El Alamein]] okazała się katastrofą. Brytyjczycy, którzy zamienili swe pozycje w twierdzę i ściągnęli wielkie posiłki, odparli atak, w którym zginął jeden z ważniejszych dowódców niemieckich w Afryce, generał [[Georg Stumme]]. Wojska Osi musiały wycofać się na zachód.

=== Kampania iracka ===
{{Osobny artykuł|Operacja Sabine}}
<small>Źródła</small><ref>{{Cytuj |autor = John Broich |tytuł = Blood, Oil, and the Axis: The Allied Resistance against a Fascist State in Iraq and the Levant, 1941 |data = 2019}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Marek M. Dziekan |tytuł = Historia Iraku |data = 2007 |data dostępu = 2020-12-04 |isbn = 978-83-89899-77-4 |wydawca = Dialog |url = https://books.google.pl/books?id=yOvPNwAACAAJ&dq=historia+iraku&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwj0vPPDsLTtAhXBsaQKHUKxBggQ6AEwAHoECAMQAg}}</ref>[[Plik:Fordson Armoured Car Iraq.jpg|mały|Brytyjscy żołnierze ochraniający negocjacje pokojowe z Irakiem (około 30 maja 1941)]]Dochodząc do władzy 3 kwietnia 1941 roku, nacjonalistyczny rząd irackiego premiera [[Raszid Ali al-Kilani|Raszida Alego al-Kilaniego]] wyrzekł się brytyjsko-irackiego traktatu z 1930 roku i zażądał zamknięcia brytyjskich baz wojskowych na terenie kraju. Premier szukał poparcia wśród III Rzeszy, Włoch i [[Francja Vichy|Francji Vichy]] w usunięciu brytyjskich sił z [[Królestwo Iraku|Iraku]]. Brytyjczycy nie przystali na te żądania i zdecydowali się usunąć zagrożenie ze strony Iraku drogą zbrojną.

Walka pomiędzy irackimi a brytyjskimi wojskami rozpoczęła się 18 kwietnia 1941 roku w brytyjskiej bazie lotniczej nad jeziorem [[Habbanija]]. Armia iracka, choć liczniejsza, była jednak zbyt słaba, by stawić skuteczny opór stacjonującym w kraju jednostkom brytyjskim, znanym od 1941 roku jako [[Iraqforce]], którymi dowodził generał [[Edward Quinan]]. Państwa Osi wysłały więc dwa [[dywizjon]]y wsparcia, jeden od niemieckiej [[Luftwaffe]], zaś drugi od [[Regia Aeronautica|Królewskich Sił Powietrznych Włoch]]. Niemcy i Włosi wykorzystali francuskie bazy w [[Syria i Liban|Syrii]], doprowadzając do walki między brytyjskimi a francuskimi siłami w Syrii. Dowódcą wydzielonych jednostek Luftwaffe, które miały pomóc irackim rebeliantom, został pułkownik [[Werner Junck]].

W maju 1941 roku [[Al-Hadżdż Muhammad Amin al-Husajni]] – [[wielki mufti Jerozolimy]] i sojusznik al-Kilaniego – ogłosił „[[Dżihad|świętą wojnę]]” przeciwko Wielkiej Brytanii i wezwał Arabów na całym [[Bliski Wschód|Bliskim Wschodzie]], by stanąć do walki przeciw Brytyjczykom. Solidarność z Irakiem i wsparcie dla tego kraju wyraził osobiście Hitler. 30 maja 1941 roku Brytyjczycy dotarli na przedmieścia [[Bagdad]]u. Iracki wojskowy opór zakończył się następnego dnia.

Al-Kilani i jego sojusznicy uciekli do Iranu, później do [[Turcja|Turcji]], Włoch i w końcu do Niemiec, gdzie Ali został mile przyjęty przez Hitlera jako głowa irackiego rządu na emigracji. W audycjach radiowych z Berlina, [[mufti]] nawoływał do dalszej walki przeciwko Zjednoczonemu Królestwu i pomocy siłom niemiecko-włoskim. Ponadto na Bałkanach przyjmował muzułmańskich ochotników do [[Waffen-SS]]. Nowi przywódcy Iraku przyjęli brytyjskie żądania w sprawie tranzytu wojsk i zaopatrzenia. Przez Irak szła część pomocy amerykańskiej dla [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]] w ramach umowy [[Lend-Lease Act|Lend-Lease]]. Kraj ten wypowiedział wojnę państwom Osi w styczniu 1942 roku.

=== Niemiecka inwazja na ZSRR ===
{{Osobny artykuł|Atak Niemiec na ZSRR|Front wschodni (II wojna światowa)|Wojna kontynuacyjna}}
<small>Źródła</small><ref>{{Cytuj |autor = Allen F. Chew |tytuł = Fighting the Russians in Winter: Three Case Studies |data = 1981}}</ref>[[Plik:22june1941.jpg|mały|Żołnierze niemieccy przekraczający granicę radziecką (22 czerwca 1941 roku)|203x203px]]W latach 1939–1941 ZSRR prowadził intensywną współpracę gospodarczą i polityczną z Niemcami na podstawie [[Pakt Ribbentrop-Mołotow|paktu Ribbentrop-Mołotow]] z 23 sierpnia 1939 i [[Traktat o granicach i przyjaźni III Rzesza – ZSRR (1939)|traktatu o granicach i przyjaźni]] z 28 września 1939, a stosunki pomiędzy obydwoma krajami pozostawały pozornie przyjazne. W rzeczywistości jednak Adolf Hitler od grudnia 1940 przygotowywał plan inwazji na partnera pod kryptonimem [[Atak Niemiec na ZSRR|„Barbarossa”]].

==== Operacja „Barbarossa” ====
22 czerwca 1941 roku [[III Rzesza]] wypowiedziała wojnę i dokonała zbrojnej agresji na [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich]], co otworzyło po raz pierwszy od października 1939 roku [[Front wschodni (II wojna światowa)|front wschodni]] II wojny światowej. Historiografia radziecka, a następnie rosyjska określa wojnę niemiecko-sowiecką jako [[Wielka wojna ojczyźniana|wielką wojnę ojczyźnianą]]<ref group="uwaga">Aby wymazać z pamięci wcześniejszy sojusz Hitlera i Stalina. Było to pierwotnie określenie propagandowe nawiązujące świadomie do [[Inwazja na Rosję (1812)|wojny z 1812 roku]] prowadzonej przez [[Imperium Rosyjskie|Rosję]] z koalicją napoleońską tak określanej w tradycyjnej historiografii rosyjskiej.</ref>. W działaniach wojennych sojusznikami Rzeszy były [[Królestwo Rumunii|Rumunia]], [[Finlandia]], [[Królestwo Węgier (1920–1946)|Węgry]], [[Królestwo Włoch (1861–1946)|Włochy]], [[Republika Słowacka (1939–1945)|Słowacja]], [[Niepodległe Państwo Chorwackie|Chorwacja]], [[Serbia Nedicia|Serbia]] oraz oddziały ochotników z Belgii, [[Holenderskie SS|Holandii]], Francji, [[Ochotniczy Legion Duński|Danii]], [[Ochotniczy Legion Norweski|Norwegii]] i [[Błękitna Dywizja|Hiszpanii]], a także liczni [[Kolaboracja pod okupacją niemiecką podczas II wojny światowej|kolaboranci]].

W niedzielę 22 czerwca 1941 roku o godz. 3.15 rozpoczęła się operacja „Barbarossa”, uderzenie [[Państwa Osi|państw Osi]] na ZSRR od [[Morze Bałtyckie|Bałtyku]] po [[Karpaty]]. Państwa Osi zaangażowały siły wielkości ponad 4 milionów żołnierzy – była to największa operacja sił lądowych w historii. Oprócz 3 milionów Niemców, po stronie Osi walczyło m.in. ćwierć miliona Włochów i 300 tysięcy Rumunów<ref>{{Cytuj |tytuł = Kampania radziecka – operacja Barbarossa, wojna na wschodzie 1941–1945 |data dostępu = 2020-12-06 |opublikowany = sww.w.szu.pl |url = http://www.sww.w.szu.pl/index.php?id=kampania_radziecka}}</ref>. W zachodnich okręgach wojskowych ZSRR znajdowało się 2 517 054 żołnierzy Armii Czerwonej, którzy zostali całkowicie zaskoczeni atakiem. Sytuacja byłaby dla nich beznadziejna, gdyby nie trwająca od 14 czerwca 1941 roku sprawnie prowadzona mobilizacja Armii Czerwonej na stopę wojenną. W ciągu 9 dni od wybuchu wojny w różnych częściach ZSRR dodatkowo zmobilizowano pięć milionów ludzi. Spora część z nich uzupełniła straty pierwszego tygodnia wojny. W przemówieniu 3 lipca Józef Stalin wezwał do utworzenia ruchu partyzanckiego i walki przeciwko Niemcom. Równolegle z uderzeniem wojsk lądowych [[Luftwaffe]] przypuściła zmasowane naloty na radzieckie lotniska znajdujące się przy granicy niemiecko-radzieckiej. [[Wojskowe Siły Powietrzne (ZSRR)|Wojskowe Siły Powietrzne ZSRR]] straciły 1811 samolotów, podczas gdy Luftwaffe tylko 35 i [[Rumuńskie Siły Powietrzne]] 11<ref>{{Cytuj |tytuł = Lotnictwo wojskowe Niemiec i ZSRR w przeddzień operacji Barbarossa – analiza sił |data dostępu = 2021-01-12 |url = https://www.infolotnicze.pl/2012/06/04/lotnictwo-wojskowe-niemiec-i-zsrr-w-przeddzien-operacji-barbarossa-analiza-sil-i-przyblizony-wykaz-formacji-bojowych-obu-stron-konfliktu-na-wschodzie/}}</ref>. Armia Czerwona została sparaliżowana.

Dzień po rozpoczęciu inwazji powołało do życia [[Stawka Najwyższego Naczelnego Dowództwa|Stawkę]], organ naczelnego dowództwa [[Armia Czerwona|Armii Czerwonej]], który miał koordynować obronę Związku Radzieckiego. Dowództwo radzieckimi siłami powierzono marszałkowi [[Siemion Timoszenko (wojskowy)|Siemionowi Timoszence]]. Oprócz niego członkami Stawki zostali marszałkowie [[Siemion Budionny]] i [[Klimient Woroszyłow|Kliment Woroszyłow]], generał [[Gieorgij Żukow]], a także [[Wasilij Kuzniecow (polityk)|Wasilij Kuzniecow]] oraz [[Wiaczesław Mołotow]]. 10 lipca Timoszenkę zastąpił sam [[Józef Stalin|Stalin]], który tym samym przejął dowództwo nad armią. Członkiem Stawki został też marszałek [[Borys Szaposznikow]]. Do końca wojny skład radzieckiego dowództwa uległ znacznym modyfikacjom i ostatecznie składała się ze Stalina, Żukowa, Kuzniecowa, marszałka [[Aleksandr Wasilewski|Aleksandra Wasilewskiego]] oraz generałów [[Aleksiej Antonow|Aleksieja Antonowa]] i [[Nikołaj Bułganin|Nikołaja Bułganina]]. To w rękach tych ludzi spoczywał na czas wojny los całego państwa<ref>{{Cytuj |tytuł = Ставка Верховного Главнокомандующего |data dostępu = 2021-01-12 |opublikowany = bse.sci-lib.com |url = http://bse.sci-lib.com/article105668.html}}</ref>.

==== Kierunek bałtycki ====
[[Plik:German troops in Russia, 1941 - NARA - 540155.jpg|mały|Żołnierze niemieccy w natarciu (1941 rok)]][[Grupa Armii Północ|Grup Armii „Północ”]] feldmarszałka [[Wilhelm von Leeb|Wilhelma von Leeba]] uderzyła z [[Prusy Wschodnie|Prus Wschodnich]] w kierunku okupowanych państw bałtyckich. Jej oddziały pancerne dowodzone przez generała [[Erich Hoepner|Ericha Höpnera]] błyskawicznie parły naprzód. Radziecki generał [[Fiodor Kuzniecow (1898–1961)|Fiodor Kuzniecow]] usiłował zatrzymać ofensywę [[Bitwa pod Rosieniami|pod Rosieniami]], mobilizując w tym celu 749 czołgów, także najcięższe maszyny radzieckie, czołgi ciężkie [[KW-2]]. Bitwa zakończyła się masakrą Armii Czerwonej – 245 czołgów niemieckich zniszczyło 704 radzieckie, kosztem lekkich strat własnych. Niemcy zdobyli [[Dyneburg]], który Kuzniecow usiłował odzyskać znacznymi siłami, jednak znów poniósł klęskę.

Armia Czerwona wycofała się za [[Dźwina|Dźwinę]] i na jej linii zdecydowała się skoncentrować obronę. Odwrót wojsk radzieckich był jednak chaotyczny, co spowodowały sprzeczne z poleceniami Kuzniecowa rozkazy generał [[Gieorgij Żukow|Żukowa]] i w chwili, gdy część jednostek wycofywała się za rzekę, Niemcy już ją forsowali. Zdecydowano się skoncentrować obronę na miastach [[Ostrow]] i [[Psków]]. Ostrow oddano jednak bez walki, po czym usiłowano go odbić, jednak atak radzieckich sił pancernych pozbawionych wsparcia piechoty doprowadził do zniszczenia ich przez niemiecką artylerię. Atak osamotnionej piechoty został oparty. Kolejne jednostki radzieckie dostały rozkaz powstrzymania Niemców. Ciężkie walki rozgorzały pod [[Opoczka (obwód pskowski)|Opoczką]] i Porchowem, jednak nie spowolniły one marszu najeźdźców – niedługo później zdobyto Psków.[[Plik:RIAN archive 286 Homecoming.jpg|mały|Żołnierze radzieccy ciągną przez błoto armatę pod Leningradem (1 listopada 1941 roku)]]Dowództwo radzieckie zdecydowało się przenieść linię obrony na [[Ługa (rzeka w Rosji)|Ługę]] i te pozycje na pewien czas udało się utrzymać. Żołnierze niemieccy byli wymęczeni, a jednostki wymagały przegrupowania. Jednostki [[Grupa Armii Północ|Grupy Armii „Północ”]] w ciągu trzech tygodni wkroczyły ponad 600 kilometrów w głąb terytorium [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|Związku Radzieckiego]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Lexikon der Wehrmacht – Heeresgruppe Nord |data dostępu = 2021-01-12 |opublikowany = lexikon-der-wehrmacht.de |url = http://www.lexikon-der-wehrmacht.de/Gliederungen/Heeresgruppen/HeeresgruppeNord.htm}}</ref>. W połowie sierpnia ponownie ruszyła ona do walki. Kolejnym celem był [[Gatczyna|Krasnogwardiejsk]]. Próby uderzenia na przeciwnika przypłaciła Armia Czerwona ciężkimi stratami. Niemcy dążyli do prędkiego opanowania [[Nowogród Wielki|Nowogrodu]]. Wojska radzieckie próbowały przejąć inicjatywę pod [[Stara Russa|Starą Russą]], gromadząc znaczne siły, jednak Niemcy po ściągnięciu wsparcia zmusili je do odwrotu. Podczas walk o miasto po raz pierwszy wykorzystano sławne „[[Katiusza|katiusze]]”. Niedługo później padł Nowogród, po nalotach Luftwaffe i otoczeniu go przez Niemców. Wielu żołnierzy radzieckich dostało się do niewoli, a w ręce najeźdźcy wpadł liczny i cenny sprzęt. Wkrótce padł Krasnogwardiejsk i otworzyła się droga do głównego celu Leeba – [[Petersburg|Leningradu]], drugiego, po Moskwie, najważniejszego miasta ZSRR.

Na początku września natarcie Niemców straciło impet. Powodem były obfite deszcze, które utrudniały marsz, oraz katastrofalny stan sprzętu pancernego. Mordercza dla czołgów pogoda prowadziła do znacznych strat, podczas gdy nie pojawiały się nowe maszyny. Pomimo to, Niemcom udało się zamknąć miasto w kotle. Garnizon Leningradu był jednak zbyt potężny, by pokonać go w bitwie miejskiej, tak więc Leeb zdecydował się na [[Blokada Leningradu|oblężenie]].

==== Kierunek ukraiński ====
[[Plik:Bundesarchiv Bild 183-L20208, Ukraine, Kiew, deutscher Wachposten auf der Zitadelle.jpg|mały|Żołnierz niemiecki w zdobytym [[Kijów|Kijowie]] ogląda płonące mosty (20 września 1941 roku)]][[Grupa Armii Południe|Grupa Armii „Południe”]] feldmarszałka [[Gerd von Rundstedt|Gerda von Rundstedta]] powierzono zadanie zniszczenia sił radzieckich na Ukrainie. Główne natarcie niemieckie skierowało się na [[Równe]] – [[Żytomierz]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Lexikon der Wehrmacht – Heeresgruppe Süd |data dostępu = 2021-01-12 |opublikowany = lexikon-der-wehrmacht.de |url = http://www.lexikon-der-wehrmacht.de/Gliederungen/Heeresgruppen/HeeresgruppeSud.htm}}</ref>. Głównodowodzącym sił radzieckich został [[Siemion Budionny|Budionny]], bohater [[Wojna domowa w Rosji|wojny domowej]] i [[Wojna polsko-bolszewicka|polsko-bolszewickiej]], który jednak nie okazał się kompetentnym oficerem w prowadzeniu nowoczesnej wojny.

Pozycje nadgraniczne [[5 Armia (ZSRR)|5 Armii]] generała Michaiła Potapowa zostały rozbite przez oddziały niemieckiej [[6 Armia (III Rzesza)|6 Armii]]. Niemcom udało się wbić w styk 5 i [[6 Armia (ZSRR)|6 Armii]] generała [[Iwan Muzyczenko|Iwana Muzyczenki]]. Powstał wyłom o szerokości 60 kilometrów, przez który bez problemu wdarły się czołgi [[1 Armia Pancerna (III Rzesza)|1 Grupy Pancernej]] generała [[Ewald von Kleist (feldmarszałek)|Ewalda von Kleista]]. Niemieckie wojska pancerne miały przeciwko sobie aż trzy korpusy zmechanizowane. Główne starcia miały miejsce w rejonie [[Beresteczko|Beresteczka]], gdzie Armia Czerwona wykorzystała swoje potężne [[KW-1]] i [[KW-2]], użyto także nowej konstrukcji, [[T-34]]. Siły radzieckie nie wykorzystały jednak swojej przewagi. Falowe ataki czołgów załamywały się w silnym ogniu artylerii przeciwpancernej. Przyczyną radzieckich niepowodzeń była słaba taktyka oraz mierne wyszkolenie załóg. Czołgom tym brakowało też amunicji.

Ostatecznie dowodzący w regionie generał [[Michaił Kirponos]] wycofał się na [[Linia Stalina|Linię Stalina]], potężny, lecz nieukończony pas umocnień, który nie stanowił dla Niemców większej przeszkody. Padł Żytomierz i najeźdźcy skierowali się na [[Kijów]]. Chwilowo ofensywę powstrzymała [[26 Armia (ZSRR)|26 Armia]] generała [[Fiodor Kostienko|Fiodora Kostienki]]. Nie powiodła się radziecka próba zlikwidowania wyłomu, co więcej, Kleistowi udało się zepchnąć Kostienkę za linię [[Dniestr]]u. Wraz z nim musiała się wycofać [[5 Armia (ZSRR)|5 Armia]]. Niemcy zorientowali się, że oddziały radzieckie chcą się wycofać, więc postanowili zamknąć im drogę odwrotu. Wojska Kleista doszły do [[Perwomajsk (obwód mikołajowski)|Pierwomajska]], odcinając 6 i [[12 Armia (ZSRR)|12 Armię]].

Sytuacja Armii Czerwonej była bardzo ciężka. Z rejonu [[Humań|Humania]] obrońcom zagroziła niemiecka [[17 Armia (III Rzesza)|17 Armia]], która przerwała zorganizowaną tam obronę. Dowództwo radzieckie zdecydowało się przerzucić za [[Dniepr]] wszystkie możliwe jednostki, organizując linię obrony. Armia Czerwona włączyła do walki zapasową [[38 Armia (ZSRR)|38 Armię]], jednak Niemcy połączyli siły z Grupą Armii „Środek” i wsparła ich 2 Grupa Pancerna Guderiana. Dzięki niej udało się zamknąć wojska broniące Dniestru w wielkim kotle. Działania te przeszły do historii jako [[bitwa pod Humaniem]] i przyniosły Armii Czerwonej wielkie straty. 100 tysięcy żołnierzy zostało rannych lub zabitych, a kolejne 100 tysięcy dostało się do niewoli<ref>{{Cytuj |autor = Julien Steinberg |tytuł = Verdict of Three Decades: From the Literature of Individual Revolt Against Soviet Communism: 1917–1950 |data = 1971 |s = 411}}</ref>. Niemcy pod dowództwem generała [[Erich von Manstein|Ericha von Mansteina]] ruszyli na południe, docierając do [[Półwysep Krymski|Krymu]], na którym [[Kampania krymska|odcięli liczne wojska radzieckie]]. Zbliżyli się również do ważnego ośrodka radzieckiej gospodarki, jakim było [[Donieckie Zagłębie Węglowe|Zagłębie Donieckie]].

==== Kierunek białoruski ====
[[Plik:Bundesarchiv Bild 101I-137-1010-21A, Weißrussland, Minsk, Aufräumungsarbeiten.jpg|mały|Jeńcy radzieccy sprzątają ruiny [[mińsk]]ich domów, by udrożnić przejazd wojskom niemieckim (lipiec 1941 roku)]]
[[Grupa Armii Środek|Grupa Armii „Środek”]] feldmarszałka [[Fedor von Bock|Fedora von Bocka]] prowadziła natarcie z okupowanych ziem polskich w kierunku [[Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka|Białorusi]]. 22 czerwca Niemcy przekroczyli [[Bug]]. Wojska radzieckie były zaskoczone atakiem i nieprzygotowane do obrony, tak więc nie stanowiły poważniejszego zagrożenia. [[Obrona twierdzy brzeskiej (1941)|Broniła się]] natomiast [[Twierdza Brzeska]], której garnizon, choć mniej liczny i ponoszący znaczne straty, wytrzymała napór wroga do 29 czerwca.

Od 22 czerwca do 9 lipca trwała wielka [[bitwa białostocko-mińska]]. Generał [[Dmitrij Pawłow]] oraz jego 675 000 żołnierzy starł się z siłami von Bocka liczącymi 750 tysięcy ludzi. Niemcy polegali na swoich czołgach i zdolnych dowódcach. [[2 Armia Pancerna (III Rzesza)|2 Grupa Pancerna]] generała [[Heinz Guderian|Heinza Guderiana]] i [[3 Armia Pancerna (III Rzesza)|3 Grupa Pancerna]] generała [[Hermann Hoth|Hermanna Hotha]] obeszły wojska radzieckie i zamknęły je w tak zwanym kotle białostockim. Części sił radzieckich udało się z niego wymknąć, jednak wkrótce zostały okrążone w rejonie [[Nowogródek|Nowogródka]]. Niemcy przystąpili do likwidacji otoczonych wojsk, którym nie powiódł się kontratak. Nie pomogła Pawłowowi nawet miażdżąca przewaga w sprzęcie – w wyniku bitwy białostocko-mińskiej do niewoli dostało się ponad 300 tysięcy żołnierzy, około 40 tysięcy zginęło, a Armia Czerwona straciła 4799 czołgów, 9427 dział i 1669 samolotów. Niemców operacja kosztowała 12 tysięcy zabitych, 101 czołgów i 276 samolotów. Pawłow, który uniknął niewoli został rozstrzelany przez [[NKWD]]. Tymczasem w ręce Niemców wpadł [[Mińsk]]. Wcześniej Armia Czerwona usiłowała przeprowadzić natarcie pod [[Małoryta|Małorytą]], które jednak zostało powstrzymane.
[[Plik:Atak wojsk niemieckich na pociąg wojskowy na trasie Moskwa-Smoleńsk (2-932).jpg|mały|Żołnierze niemieccy atakują przeciwnika broniącego się po drugiej stronie zniszczonego pociągu transportującego radziecki sprzęt wojskowy na trasie [[Moskwa]]-[[Smoleńsk]] (sierpień 1941 roku)]]
Niemcy ruszyli do ataku na strategicznie ważny [[Smoleńsk]]. Już 1 lipca sforsowana została [[Berezyna (dopływ Dniepru)|Berezyna]]. Von Bock przekazał zwierzchnictwo nad 2 i 3 Grupą Pancerną generałowi [[Günther von Kluge|Güntherowi von Klugemu]]. Guderian i Hoth przeprowadzili szybki atak na Smoleńsk, do którego obrony zmobilizowano wielkie siły, dowodzone przez Kuzniecowa, [[Siemion Timoszenko (wojskowy)|Timoszenkę]] i generała [[Andriej Jeriomienko|Andrieja Jeriomienkę]]. Choć [[Bitwa pod Smoleńskiem (1941)|bitwa o Smoleńsk]] okazała się dla Armii Czerwonej kolejną katastrofą (300 tysięcy pojmanych żołnierzy, niemal 3000 straconych czołgów, podczas gdy Niemcy utracili ich tylko ponad 100), oblężenie miasta trwało dwa miesiące, kluczowe dla przygotowania obrony Moskwy i koniec końców bitwa ta pozwoliła wygrać ZSRR wojnę<ref>{{Cytuj |autor = Nigel Cawthorne |tytuł = Decydujące Bitwy Ii Wojny Światowej |data = 2009 |data dostępu = 2020-12-21 |wydawca = Bellona |s = 88 |url = https://books.google.pl/books?hl=pl&id=C7SrcpPjPRgC&dq=ii+wojna+%C5%9Bwiatowa+pacyfik&q=Moskwa#v=snippet&q=Moskwa&f=false}}</ref>.

Po zdobyciu Smoleńska na [[Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka|Ukrainie]] skoncentrowały się znaczne siły radzieckie, które należało rozbić. Grupa Armii „Środek” skierowała się więc na [[Kijów]] i 25 sierpnia dotarła do [[Desna (rzeka)|Desny]] i poruszając się wzdłuż niej zajęła kilka miejscowości. Następnie Niemcy sforsowali rzekę i rozpoczęli okrążanie Kijowa. Niewyszkolona [[40 Armia (ZSRR)|40 Armia]], naprędce zorganizowana, nie dały rady zatrzymać manewru i miasto zostało odcięte. Rozpoczęła się [[Bitwa o Kijów (1941)|bitwa o Kijów]]. Próby przerwania okrążenia przez równoczesne ataki 40 Armii i wojsk okrążonych nie przyniosły rezultatu. 26 września Kijów broniony, którego obroną kierował sam Timoszenko, skapitulował, do niewoli dostało się 665 tysięcy żołnierzy radzieckich<ref>{{Cytuj |autor = Adolf Hitler |tytuł = Rozmowy przy stole 1941–1944 |data = 1996 |miejsce = Warszawa |s = 60}}</ref>. W walce zginęli ponadto [[Michaił Burmistienko]] – wiceprzywódca [[Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka|Ukraińskiej SRR]] oraz generał [[Michaił Kirponos]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Кирпонос Михаил Петрович |data dostępu = 2021-01-12 |opublikowany = warheroes.ru |url = http://www.warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=1171}}</ref>. Odwołany został dowodzący obroną Ukrainy marszałek [[Siemion Budionny]]. Niemcy kontynuowali natarcie i dotarli do [[Kaługa (miasto)|Kaługi]], jednak zaraz potem przerzucili swoje siły pod Moskwę<ref>{{Cytuj |autor = [[Timothy Snyder]] |tytuł = Black Earth |data = 2015 |s = 195}}</ref>.

==== Inwazje fińska i rumuńska ====
[[Plik:Bundesarchiv B 145 Bild-F016198-0033, Rumänien, Brückenbau über den Pruth.jpg|mały|Niemieccy inżynierowie budują [[most pontonowy]] przez [[Prut]] (1 lipca 1941 roku)]]
Po agresji niemieckiej Finlandia pozostawała neutralna. Pomimo tego, w dniach 25–26 czerwca lotnictwo radzieckie dokonało bombardowań miast i lotnisk fińskich. [[Carl Gustaf Emil Mannerheim|Mannerheim]] zdecydował się na wojnę, widząc w niej szansę na odzyskanie utraconych w 1940 roku terenów. Wojska dowodzone przez generałów [[Erik Heinrichs|Erika Heinrichsa]] i [[Aksel Airo|Aksela Airo]] zaatakowały ZSRR i odzyskały fińskie ziemie do końca sierpnia. Ofensywa była jednak kontynuowana, celem zdobycia całej [[Karelia (kraina)|Karelii]]. Finowie zdobyli miasto [[Pietrozawodsk]], dotarli aż do jeziora [[Onega (jezioro)|Onega]] i rzeki [[Świr (rzeka)|Świr]], odcięli od północy Leningrad i zatrzymali się. Równocześnie pozwolili wojskom niemieckim pod komendą zdobywcy Skandynawii [[Nikolaus von Falkenhorst|Falkenhorsta]] na przemarsz przez północ swojego kraju. Finowie i Niemcy wspólnie przeprowadzili [[Operacja Silberfuchs|operację „Silberfuchs”]] mającą na celu zdobycie kluczowego dla dalszych walk [[Murmańsk]]a, jednak nie dały rady pokonać mniej garnizonu generała [[Markian Popow|Markiana Popowa]]<ref>{{Cytuj |autor = Alan Taylor |tytuł = Finland in World War II – The Atlantic |data dostępu = 2020-12-14 |opublikowany = theatlantic.com |url = https://www.theatlantic.com/photo/2013/05/finland-in-world-war-ii/100519/ |język = en}}</ref>.

Wojska rumuńskie od 1 lipca realizowały [[Operacja München|operację „München”]] pod dowództwem dyktatora [[Królestwo Rumunii|Rumunii]], marszałka [[Ion Antonescu|Iona Antonescu]] oraz generałów [[Nicolae Ciupercă|Nicolae’a Ciupercă]] i [[Petre Dumitrescu|Petra Dumitrescu’a]] zaatakowały ZSRR, odzyskują utraconą [[Besarabia|Besarabię]] i [[Bukowina północna|północną Bukowinę]]. Ruszyły jednak dalej w głąb Ukrainy, łącząc się z siłami niemieckimi i docierając do strategicznie ważnej [[Odessa|Odessy]]. [[Obrona Odessy|Walki o miasto]] trwały od 8 sierpnia do 16 października, jednak ostatecznie Rumunom udało się je zdobyć<ref>{{Cytuj |tytuł = Manstein’s Romanians in the Crimea |data = 2020-08-04 |data dostępu = 2020-12-06 |opublikowany = Feldgrau |url = https://www.feldgrau.com/ww2-romanians-in-crimea/ |język = en}}</ref>.

=== Walki na Bałtyku 1941–1943 ===
{{Osobny artykuł|Walki na Bałtyku podczas II wojny światowej}}
[[Walki na Bałtyku podczas II wojny światowej|Działania]] na [[Morze Bałtyckie|Bałtyku]] przez całą wojnę nie były szczególnie intensywne.
[[Plik:Bundesarchiv Bild 101II-MN-2787-30, Baltikum, gesunkenes russisches Schiff.jpg|mały|Niemcy biorą do niewoli żołnierzy radzieckich z pokładu zatopionego transportowca [[Obrona Hanko|uciekającego z Hanko]] (1941 rok)]]
Podczas wojny zimowej radziecka marynarka ostrzeliwała z okrętów pozycje fińskie. [[Merivoimat]], marynarka fińska, skupiała się na osłanianiu własnych pozycji przed radzieckim desantem. Jej trzon stanowiły dwa silne [[Pancernik obrony wybrzeża|pancerniki obrony wybrzeża]], [[Ilmarinen (1931)|„Ilmarinen”]] i [[Väinämöinen (1930)|„Väinämöinen”]]<ref>{{Cytuj |autor = Edmund Kosiarz |tytuł = Druga wojna światowa na Bałtyku |data = 1988 |data dostępu = 2020-12-21 |isbn = 978-83-215-3268-4 |wydawca = Wyd. Morskie |s = 174 |url = https://books.google.pl/books?hl=pl&id=UYAgAAAAMAAJ&dq=Druga+Wojna+%C5%9Awiatowa+na+Ba%C5%82tyku&focus=searchwithinvolume&q=lmarinen}}</ref>.

W 1941 roku do walki ze Związkiem Radzieckim [[Kriegsmarine]] oddelegowała stare, pamiętające poprzednią wojnę światową pancerniki [[SMS Schlesien|„Schlesien”]] i [[Schleswig-Holstein (1906)|„Schleswig-Holstein”]] (które nie wzięły udziału w walkach), 5 okrętów podwodnych, 10 [[Stawiacz min|stawiaczy min]], nieznaczną liczbę [[Trałowiec|trałowców]], 28 kutrów i wiele mniejszych jednostek. Przeciwko tym siłom radziecka [[Flota Bałtycka]] admirała [[Władimir Tribuc|Władimira Tribuca]] wystawiła dwa (równie przestarzałe, co niemieckie) pancerniki [[Pietropawłowsk (1911)|„Marat”]] i [[Gangut|„Oktiabrskaja Riewolucija”]], krążowniki „Kirow” i „Maksym Gorki”, 2 [[Lider (okręt)|superniszczyciele]], 24 niszczyciele, 65 okrętów podwodnych i mnóstwo mniejszych jednostek.

Tribuc nie wykorzystał swojej olbrzymiej przewagi i wraz z błyskawicznymi postępami [[Heer|niemieckich wojsk lądowych]] wycofywał się na wschód. 6 lipca 1941 roku podczas stawiania min przez radzieckie okręty wywiązała się bitwa pomiędzy zespołem radzieckim a okrętami niemieckimi, z których trzy zostały uszkodzone i zmuszone do wycofania. Kilka dni później w rejonie [[Parnawa|Parnawy]] wszedł na minę i zatonął niemiecki trałowiec „M-23”. Starty marynarka radziecka zaczęła ponosić w sierpniu, gdy zatopiono okręty podwodne „S-11” i „S-6” oraz niszczyciele „Karol Marks” oraz „Engels”. 27 sierpnia miała miejsce wielka operacja radzieckiej floty, mająca na celu [[Ewakuacja Tallinna|ewakuowanie otoczonych]] w [[Tallinn]]ie wojsk oraz 66 tysięcy ton zapasów. Luftwaffe [[Wolfram von Richthofen|von Richthofena]] dokonała jednak masakry wycofujących się wojsk, zatapiając 65 statków i okrętów, w tym 5 niszczycieli, 5 trałowców i 2 okręty podwodne. Spośród 29 dużych transportowców uciekających z miasta do bezpiecznej przystani dotarł tylko jeden, „Kazachstan”.[[Plik:Marat1June1942.jpg|mały|Zatopiony „Marat” z pokładu niemieckiego bombowca (1 czerwca 1942 roku)]]9 września dowódca Kriegsmarine, wielki admirał [[Erich Raeder]] zwrócił uwagę Hitlera na fakt, że Flota Bałtycka może spróbować się przebić do neutralnej Szwecji, gdzie zostanie internowana i uratowana przed zniszczeniem. Dyktator przyznał mu rację i na jego rozkaz sformowany został potężny zespół Baltenflotte (niem. Flota Bałtów) składający się z nowoczesnych okrętów z pancernikiem „[[Tirpitz]]” i krążownikiem ciężkim „[[Admiral Scheer]]” na czele. Wraz z nimi na Bałtyk zawitały nowe krążowniki lekkie, niszczyciele i liczne mniejsze jednostki. Były to siły, z jakimi Tribuc nie mógł się mierzyć. Wycofał swoje siły do Leningradu, który od strony morskiej stał się istną fortecą. 13 września wszedł na minę i zatonął wszedł okręt flagowy marynarki fińskiej, „Ilmarinen”. W listopadzie bezczynna Baltenflotte została rozwiązana. Unieszkodliwieniem pancerników radzieckich zająć się miała Luftwaffe, której 23 września udało się zniszczyć „Marata”<ref>{{Cytuj |autor = Edmund Kosiarz |tytuł = Druga wojna światowa na Bałtyku |data = 1988 |data dostępu = 2020-12-21 |isbn = 978-83-215-3268-4 |wydawca = Wyd. Morskie |s = 409 |url = https://books.google.pl/books?hl=pl&id=UYAgAAAAMAAJ&dq=Druga+Wojna+%C5%9Awiatowa+na+Ba%C5%82tyku&focus=searchwithinvolume&q=%E2%80%9EOktiabrskaja+Riewolucija%E2%80%9D}}</ref>. Opadł on jednak na płytkie dno, więc garnizon leningradzki zdołała go podnieść i zamienić w [[Bateria pływająca|platformę artyleryjską]].

W 1942 roku prawie nie podejmowano operacji morskich na Bałtyku, poza stawianiem min przez Niemców. Podobnie było w 1943 roku, kiedy Kriegsmarine podjęła jednak próbę całkowitego odcięcia morskiego Leningradu, co nie powiodło się i doprowadziło do zatopienia kilku mniejszych jednostek.

=== Kampania moskiewska ===
{{Osobny artykuł|Bitwa pod Moskwą}}
<small>Źródła</small><ref>{{Cytuj |autor = Nigel Cawthorne |tytuł = Decydujące Bitwy Ii Wojny Światowej |data = 2009 |data dostępu = 2020-12-03 |wydawca = Bellona |url = https://books.google.pl/books?id=C7SrcpPjPRgC&pg=PA183&dq=ii+wojna+%C5%9Bwiatowa+pacyfik&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwjr5-bwlLLtAhVP26QKHTJkAu0Q6AEwA3oECAUQAg#v=onepage&q=ii%20wojna%20%C5%9Bwiatowa%20pacyfik&f=false}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = James Lucas |tytuł = War on the Eastern Front: The German Soldier in Russia, 1941–1945 |data = 2014-10-30 |data dostępu = 2020-12-08 |isbn = 978-1-4738-4122-2 |wydawca = Frontline Books |url = https://books.google.pl/books?id=NTV1CQAAQBAJ&dq=eastern+front+ww2&hl=pl&source=gbs_navlinks_s |język = en}}</ref>[[Plik:Battle of Moscow 6.jpg|mały|Czerwonoarmiści broniący Moskwy (1941 roku)]]30 września 1941 roku Niemcy dotarli pod [[Moskwa|Moskwę]]. Stolica ZSRR była najważniejszym celem dla najeźdźcy, a jej upadek byłby wielkim sukcesem militarnym, politycznym i propagandowym. Stalin nie chciał jednak łatwo poddać miasta, zdecydował się dowodzić obroną osobiście. Moskwa została ufortyfikowana, a jej garnizon zasilony rezerwowymi armiami z [[Syberia|Syberii]] i [[Rosyjski Daleki Wschód|Dalekiego Wschodu]]. Ostatecznie przeciw Niemcom [[Armia Czerwona]] wystawiła ponad milion i dwieście tysięcy żołnierzy. Historycy nie są zgodni co do liczby wojsk niemieckich. Zdaniem niektórych było ich mniej od obrońców, inni mówią o prawie dwóch milionach. Dowodził nimi osobiście feldmarszałek [[Walther von Brauchitsch]], naczelny dowódca wojsk lądowych. Wraz z nim [[Bitwa pod Moskwą|operację o kryptonimie „Tajfun”]] poprowadził feldmarszałek [[Fedor von Bock]]<ref>{{Cytuj |autor = Nigel Cawthorne |tytuł = Decydujące Bitwy Ii Wojny Światowej |data = 2009 |data dostępu = 2020-12-21 |wydawca = Bellona |s = 89 |url = https://books.google.pl/books?hl=pl&id=C7SrcpPjPRgC&dq=ii+wojna+%C5%9Bwiatowa+pacyfik&q=Moskwa#v=snippet&q=Moskwa&f=false}}</ref>. Siłami powietrznymi miał dowodzić feldmarszałek [[Albert Kesselring]]. Obrońców prowadzili: generał [[Aleksandr Wasilewski]], marszałek [[Borys Szaposznikow]] oraz marszałek [[Gieorgij Żukow]].[[Plik:Battle of Moscow.jpg|mały|Moskiewskie kobiety kopią [[Rów przeciwpancerny|rowy przeciwczołgowe]]]]Niemcy chcieli zamknąć miasto w kleszcze manewru okrążającego dokonanego przez [[3 Armia Pancerna (III Rzesza)|3]] i [[4 Armia Pancerna (III Rzesza)|4 Armię Pancerną]] w kierunku linii kolejowej łączącej Moskwę z Leningradem oraz 2 Armię Pancerną, która miała ruszyć w kierunku [[Tuła|Tuły]]. W tym czasie [[4 Armia (III Rzesza)|4 Armia]] miała zająć miasto. Stalin liczył na powodzenie [[Bitwa pod Moskwą|obronnej operacji moskiewskiej]] – wiedział, że od jej powodzenia zależy los kraju. Niemcom nie udało się zdobyć Moskwy. Walki przeciągały się i zatraciły charakter [[Blitzkrieg|wojny błyskawicznej]], jaką próbowali prowadzić najeźdźcy. Zima 1941/1942 była najostrzejsza w XX wieku, a temperatura nie raz spadała do –45&nbsp;°C. Taka pogoda była zabójcza dla sprzętu pancernego, który nie był przystosowany do walk zimowych. Piechota niemiecka nie posiadła ciepłych mundurów. Szczególnie dawała się we znaki broniąca się z wielką zawziętością [[16 Armia (ZSRR)|16 Armia]] generała [[Konstanty Rokossowski|Konstantego Rokossowskiego]].

27 listopada niemiecka [[7 Dywizja Pancerna (III Rzesza)|7 Dywizja Pancerna]] zajęła [[Przyczółek (wojsko)|przyczółek]] przez [[Kanał imienia Moskwy|Kanał Moskwa–Wołga]] – ostatnią poważną przeszkodę naturalną przed Moskwą – i stanęła mniej niż 35 kilometrów od [[Kreml moskiewski|Kremla]], ale potężny kontratak wykonany przez [[1 Armia Uderzeniowa|1 Armię Uderzeniową]] odepchnął ją z powrotem. Nie powiódł się manewr okrążający – [[2 Armia Pancerna (III Rzesza)|2 Armia Pancerna]] [[Heinz Guderian|Guderiana]] poczyniła znaczne postępy, zdobyła nawet [[Nowomoskowsk (Rosja)|Stalinogorsk]], acz zatrzymał ją kontratak [[2 Korpus Kawalerii|2 Korpusu Kawalerii]] generała [[Pawieł Biełow|Pawła Biełowa]] pod [[Kaszyra|Kaszyrą]]<ref>{{Cytuj |autor = Niklas Zetterling, Anders Frankson |rozdział = Guderian attacks |tytuł = The Drive on Moscow, 1941 |data = 2013-05-07 |data dostępu = 2020-12-21 |isbn = 978-1-4804-0662-9 |wydawca = Open Road Media |url = https://books.google.pl/books?id=8vH8G_w4mUUC&pg=PT48&dq=Guderian+Moscow&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwit8eiT797tAhWNCewKHdZnDiAQ6AEwA3oECAUQAg#v=onepage&q=Guderian%20Moscow&f=false |język = en}}</ref>. Nie udał się niemiecki atak od strony autostrady [[Mińsk]]–[[Moskwa]]. Atakujący utknęli na przedpolach stolicy ZSRR bez perspektyw na jej zdobycie.

=== Kampania irańska ===
{{Osobny artykuł|Operacja Y}}
[[Plik:Soviet six horse foot artillery team on the streets of Tabriz.jpg|mały|Irańscy cywile oglądający radziecką [[Artyleria konna|artylerię konną]] w zdobytym [[Tebriz]] (17 września 1941 roku)]]
[[Dynastia Pahlawi|Iran]] pod panowaniem [[Szach (władca)|szacha]] [[Reza Szah Pahlawi|Rezy Szacha Pahlawiego]] stał się od początku II wojny światowej terenem infiltracji wielkich mocarstw, w tym [[III Rzesza|niemieckiej]]. Obecność niemieckich obywateli niepokoiła władze [[Wielka Brytania|Wielkiej Brytanii]] i [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]], mimo ogłoszenia przez kraj neutralności. Brytyjczycy chcieli ponadto zająć roponośne obszary Iranu oraz korzystać z kolei transirańskiej do dostarczania materiałów wojennych do ZSRR. Ze względów strategicznych operacja okupowania tego kraju zabezpieczyłaby tyły sił brytyjskich stacjonujących w [[Królestwo Egiptu|Egipcie]] oraz południową granicę ZSRR przed niespodziewanym uderzeniem wojsk niemieckich<ref>{{Cytuj |autor = Elton L. Daniel |tytuł = The History of Iran |data = 2001 |data dostępu = 2020-12-03 |isbn = 978-0-313-30731-7 |wydawca = Greenwood Publishing Group |url = https://books.google.pl/books?id=AzqbYf9Q_2UC&printsec=frontcover&dq=history+iran&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwj86dKGlrLtAhWQ26QKHaCrBMQQ6AEwBHoECAIQAg#v=onepage&q=history%20iran&f=false |język = en}}</ref>. W tej sytuacji generał [[Edward Quinan|Quinan]], dowódca [[Iraqforce]], otrzymał rozkaz przygotowania się do okupacji pól naftowych w [[Abadan]]ie i [[Naft-Shah]] oraz portów [[Bushirem]] i [[Bandar-e-Szachpur]].

12 sierpnia 1941 roku władze ZSRR i Wielkiej Brytanii wręczyły rządowi [[Dynastia Pahlawi|Iranu]] notę, w której wyraziły nadzieję, że Irańczycy sami podejmą kroki wobec niemieckich agentów. Sowieci dołączyli listę rzekomych szpiegów. Żądano też zgody na wkroczenie wojsk obu krajów do Iranu. Odpowiedź z 21 sierpnia okazała się dla obydwu państw niesatysfakcjonująca. Następnego dnia ogłoszono pogotowie bojowe w wojskach brytyjskich, a 25 sierpnia w wojskach radzieckich. Siły brytyjskie miały zająć porty i obszary roponośne na południu Iranu, zaś radzieckie – północną część kraju z miejscowościami [[Ardabil]], [[Tebriz]] i [[Urmia (miasto)|Urmia]].[[Plik:British supply convoy in Iran, headed by Soviet BA-10 armored vehicle.jpg|mały|Konwój brytyjski osłaniany przez radziecki [[BA-10]] podczas walk w Iranie (wrzesień 1941 roku)]]Kampania irańska rozpoczęła się rankiem 25 sierpnia, kiedy flota brytyjska zaatakowała okręty irańskie w strategicznych portach w Abadanie i [[Chorramszahr|Khorramshar]]. Jednocześnie z dwóch stron na terytorium Iranu wkroczyły brytyjskie siły lądowe. Działania te wspierało z powietrza [[Royal Air Force]], atakując irańskie bazy lotnicze i linie komunikacyjne oraz wspierając siły lądowe. Większość irańskich samolotów została zniszczona na ziemi. Siły [[Armia Czerwona|Armii Czerwonej]], rzucone przeciwko Irańczykom, były zdecydowanie od nich silniejsze, stąd postępy wojsk radzieckich były szybkie. Pierwszego dnia walk miejscowość [[Maku]] została silnie zbombardowana (zginęło kilkuset cywilów), co złamało morale Irańczyków<ref>{{Cytuj |autor = Touraj Daryaee, Tūraǧ Daryāyī |tytuł = The Oxford Handbook of Iranian History |data = 2012-02-16 |data dostępu = 2020-12-03 |isbn = 978-0-19-973215-9 |wydawca = Oxford University Press, USA |url = https://books.google.pl/books?id=Jxd2Zr9Ilw8C&printsec=frontcover&dq=history+iran&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwj86dKGlrLtAhWQ26QKHaCrBMQQ6AEwB3oECAMQAg#v=onepage&q=history%20iran&f=false |język = en}}</ref>. 28 sierpnia Reza Szach Pahlawi rozkazał podległym wojskom wstrzymać opór, ogłaszając zawieszenie broni. W ciągu 30 i 31 sierpnia wojska brytyjskie i radzieckie spotkały się w miejscowościach [[Sanandadż|Senna]] i [[Kazwin]].

Reza Szach Pahlawi usiłował bezskutecznie uzyskać mediację amerykańskiego prezydenta [[Franklin Delano Roosevelt|Franklina Delano Roosevelta]], powołując się na zapisy [[Karta Atlantycka|Karty Atlantyckiej]]. W tej sytuacji rozpoczęto negocjacje, które do 6 września przyniosły zgodę irańskiego rządu na okupację brytyjską południa, a sowiecką północy kraju. Z Iranu mieli być wydaleni Niemcy podejrzewani o działalność szpiegowską, a linie kolejowe wykorzystane do przewozu sprzętu i wyposażenia wojskowego do ZSRR w ramach [[Lend-Lease Act|Lend-Lease]]. Ze względu jednak na niewykonanie niektórych żądań wojska brytyjskie i sowieckie wznowiły swój marsz w głąb Iranu, grożąc okupacją [[Teheran]]u. W nocy z 15 na 16 września radzieckie radio oskarżyło Irańczyków o nieszczere zamiary, „niewybaczalną powolność” i niechęć do wyrzucenia z kraju hitlerowskich agentów. Następnego dnia Reza Szach Pahlawi na nadzwyczajnym posiedzeniu parlamentu abdykował na rzecz swojego syna [[Mohammad Reza Pahlawi|Mohammada Rezy Pahlawiego]], a następnie został uwięziony przez Brytyjczyków.

=== Kontrofensywy radzieckie ===
{{Osobny artykuł|Kontrofensywy sowieckie 1941/1942}}
Zatrzymanie niemieckiego marszu na Moskwę pozwoliło Armii Czerwonej na podjęcie szeregu ofensyw pod koniec 1941 roku i na początku roku 1942.

Pierwsza z kontrofensyw radzieckich, [[ofensywna operacja tichwińska]], okazała się sukcesem. W dniach od 10 listopada do 30 grudnia trzy radzieckie armie pod dowództwem generała [[Kiriłł Mierieckow|Kiriłła Mierieckowa]] uderzyły na mniej liczne wojska niemiecko-[[Błękitna Dywizja|hiszpańskie]] pod komendą generała [[Ernst Busch (oficer)|Ernsta Buscha]] i przez związanie ich krwawymi walkami odciążyły [[Blokada Leningradu|garnizon Lenigradu]]<ref>{{Cytuj |autor = Г.Ф. Кривошеев |tytuł = Россия и СССР в войнах XX века. Потери вооруженных сил: Статистическое исследование |data = 2001 |s = 320}}</ref>.[[Plik:Bombardowanie przez lotnictwo niemieckie miasta Kercz (2-832).jpg|mały|Luftwaffe bombarduje [[Kercz]] (maj 1942 roku)]]17 listopada siły [[Front Południowy (radziecki)|Frontu Południowego]] [[Operacja rostowska (17 listopada – 2 grudnia 1941)|usiłowały rozbić]] nadmiernie rozciągniętą [[1 Armia Pancerna (III Rzesza)|1 Armię Pancerną]] generała [[Ewald von Kleist (feldmarszałek)|Ewalda von Kleista]] i uderzyły w kierunku [[Rostów nad Donem|Rostowa nad Donem]]. Niemcy zadali Armii Czerwonej duże straty wobec małych własnych, a już 21 listopada zdobyli Rostów. Ich dowódca, feldmarszałek [[Gerd von Rundstedt]] zdecydował się jednak wycofać za rzekę [[Mius]] w celu zajęcia lepszych pozycji obronnych. [[Adolf Hitler|Hitler]] uznał ten manewr za przejaw tchórzostwa i odwołał Rundstedta, zastępując go feldmarszałkiem [[Walter von Reichenau|Waltherem von Reichenauem]]. On jednak kontynuował działania poprzednika. Hitler był wściekły, więc Reichenaua musiał wziąć pod protekcję generał [[Franz Halder]], szef sztabu [[Oberkommando des Heeres|Naczelnego Dowództwa Wojsk Lądowych]].

28 listopada [[Bitwa o Rostów (1941)|wojska radzieckie odbiły Rostów]] oraz zmusiły Niemców do odwrotu. Była to pierwsza udana kontrofensywa radziecka II wojny światowej, jednak nie wpłynęła znacząco na dalsze działania zbrojne.

Nie ustawały walki pod Moskwą. Chociaż ofensywa na stolicę została zatrzymana, niemiecki [[Wywiad wojskowy|wywiad]] wciąż szacował, że wojska radzieckie nie miały już rezerw, a zatem nie będą w stanie przeprowadzić kontrofensywy. Szacunki te okazały się błędne, ponieważ Stalin przeniósł ze wschodu gigantyczne posiłki. Armia Czerwona zgromadziła rezerwę 58 dywizji na początku grudnia, kiedy ofensywa zaproponowana przez Żukowa i Wasilewskiego została ostatecznie zatwierdzona przez Stalina. 5 grudnia rozpoczęła się [[Bitwa pod Moskwą|ofensywna operacja moskiewska]] mająca na celu usunięcie zagrożenia dla Moskwy. Rozpoczęła się poprzez stopniowe wchodzenie do walki kolejnych armii między 5 a 7 grudnia. Po odbiciu miast [[Twer|Kalinin]], [[Klin (miasto)|Klin]], [[Sołniecznogorsk]] do akcji wkroczyły wojska [[Front Południowo-Zachodni (radziecki)|Frontu Południowo-Zachodniego]] co spowodowało dalsze zdobycze: [[Jelec (miasto)|Jelec]], [[Tuła]], [[Kaługa (miasto)|Kaługa]], [[Naro-Fominsk]]. Niemcy zostali zmuszeni do odwrotu spod bram [[Moskwa|Moskwy]], jednak nie dalej. Za klęskę moskiewską zapłacił feldmarszałek [[Walther von Brauchitsch|von Brauchitsch]]. 19 grudnia został odwołany ze stanowiska, a naczelnym dowódcą wojsk lądowych został sam [[Adolf Hitler|Hitler]].[[Plik:Niemieckie wojska pancerne podczas walk w Sewastopolu (2-926).jpg|mały|Niemiecki oficer kierujący atakami na [[Sewastopol]] (lipiec 1942 roku)]]26 grudnia 1941 roku Armia Czerwona przeprowadziła wielką [[Operacja desantowa kerczeńsko-teodozyjska|operację desantową kerczeńsko-teodozyjską]]. Miała ona na celu przysłanie drogą morska wsparcia dla [[Kampania krymska|obleganych]] przez siły [[Erich von Manstein|Ericha von Mansteina]] wojsk radzieckich na [[Półwysep Krymski|Krymie]] oraz odepchnięcia Niemców i Rumunów w głąb Ukrainy. Zakończyła się rzezią wysłanych z odsieczą oddziałów, które zaatakowała [[Luftwaffe]] generała [[Wolfram von Richthofen|Wolframa von Richthofena]], acz część wsparcia dotarła do obrońców. Nie zmieniło to sytuacji wojsk radzieckich na Krymie, które skapitulowały 4 lipca 1942 roku.

Również rzezią Armii Czerwonej zakończyła się [[operacja lubańska]] w styczniu 1942 roku, nieudana próba przerwania blokady Leningradu przez wojska [[Kiriłł Mierieckow|Mierieckowa]], pokonane przez mniej liczne siły generała [[Georg von Küchler|Georga von Küchlera]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Ленинград Блокада Подвиг |data dostępu = 2021-01-12 |opublikowany = blokada.otrok.ru |url = http://www.blokada.otrok.ru/text.php?s=lu&t=1}}</ref>.

Niemcy wciąż trzymali się mocno pod Moskwą. Generałowie [[Gieorgij Żukow|Żukow]] i [[Iwan Koniew]] bezskutecznie usiłowali pokonać wroga w trwającej do kwietnia 1942 roku [[Operacja rżewsko-wiaziemska (1942)|operacji rżewsko-wiaziemskiej]]. Nie udało się rozbić generała [[Günther von Kluge|Günthera von Klugego]], a konfrontacja pozostała nierozstrzygnięta. Była to jedna z najbardziej krwawych bitew frontu wschodniego, po obu stronach zginęło ponad milion żołnierzy, choć Armia Czerwona poniosła dużo większe straty. Jej istotną częścią była [[Bitwa pod Diemiańskiem|ofensywna operacja diemiańska]]. 8 lutego 1942 roku generał [[Pawieł Kuroczkin]] bezskutecznie usiłował zniszczyć część [[16 Armia (III Rzesza)|16 Armii]]. Udało się okrążyć jej część, ale pomimo wielu prób aż do 20 maja nie udało się jej zniszczyć. Wojska niemieckie były skutecznie zaopatrywane przez [[Luftwaffe]], a następnie wykonano [[przeciwuderzenie]] i odblokowano okrążone wojska.
[[Plik:Пехота Красной Армии бежит по полю в атаку Южный фронт, апрель 1942 г.jpg|mały|Natarcie piechoty radzieckiej (2 kwietnia 1942 roku)]]

Nie ustały walki w regionie [[Rostów nad Donem|Rostowa nad Donem]]. 18 stycznia 1942 roku generał [[Rodion Malinowski]] przegrał z  [[Fedor von Bock|Bockiem]] [[Operacja barwienkowsko-łozowska|operację barwienkowsko-łozowską]], ponosząc około dziesięciokrotnie większe straty od wroga. Nie dość, że nie udało mu się odepchnąć przeciwnika, to jeszcze doprowadził do powstania wyłomu we froncie radzieckim w rejonie [[Barwinkowe|Barwinkowych]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Военная литература --[Мемуары] -- Рябышев Д. И., Первый год войны |data dostępu = 2020-12-22 |opublikowany = militera.lib.ru |url = http://militera.lib.ru/memo/russian/ryabyshev_di/04.html}}</ref>.

W maju 1942 roku Armia Czerwona usiłowała dokonać [[Bitwa o Charków (1943)|wielkiej ofensywy na Charków]], by odzyskać to strategicznie ważne miasto. Generałowie [[Filipp Golikow]] i [[Nikołaj Watutin]] zebrali w tym celu ok. 346 tysięcy żołnierzy. Naprzeciw nim stanęło 70 tysięcy Niemców pod komendą feldmarszałka [[Erich von Manstein|Mansteina]]. Po początkowych sukcesach, ofensywa została powstrzymana przez niemieckie kontrataki. Tragiczne błędy głównych oficerów sztabu i samego [[Józef Stalin|Stalina]], którzy niedokładnie oszacowali potencjał Niemców i ich sojuszników, a także zbytnio przeceniali swoje nowo wyszkolone jednostki, doprowadził do udanego niemieckiego kontrnatarcia, które odcięło przednie atakujące jednostki radzieckie od reszty frontu. Zwycięstwo siłom Osi umożliwił właśnie wyłom w rejonie [[Barwinkowe|Barwinkowych]]. Bitwa o Charków była wielką klęską Armii Czerwonej, która straciła ponad 45 tysięcy żołnierzy, jednak to nie zasoby ludzkie ucierpiały w największym stopniu, a organizacja sił radzieckich. Manstein zniszczył trzy wrogie armie i korpus pancerny, co skutecznie zapobiegło dalszym atakom radzieckim. Oprócz wybitnych umiejętności dowódczych zwycięstwo kosztem ok. czterokrotnie mniejszych od radzieckich strat zapewniło mu użycie nowych czołgów ciężkich [[Panzerkampfwagen VI Tiger|PzKpfw VI Tiger]], z którymi radzieckie [[T-34]] nie były sobie w stanie poradzić<ref>{{Cytuj |tytuł = PzKpfw VI Tiger – pięść niemieckiej Panzerwaffe |data dostępu = 2020-12-21 |opublikowany = Nowa Strategia |url = http://www.nowastrategia.org.pl/pzkpfw-vi-tiger-piesc-niemieckiej-panzerwaffe/}}</ref>.

Po tej serii ofensyw siły na froncie wschodnim wyrównały się.

=== Wojna w Azji i na Pacyfiku ===
{{Osobny artykuł|Wojna na Pacyfiku}}
[[Plik:Photo 13 (The "Shame" Album).jpg|thumb|200px|Ciała części ofiar [[Masakra nankińska|masakry nankińskiej]] – według różnych szacunków, żołnierze japońscy [[Gwałt|zgwałcili]] i wymordowali wówczas od 50 000 do 400 000 Chińczyków (1937 lub 1938 rok)]]
[[Cesarstwo Wielkiej Japonii]] dążyło do poszerzenia strefy swoich wpływów i utworzenia drogą podbojów militarnych „[[Strefa Wspólnego Dobrobytu Wielkiej Azji Wschodniej|Strefy Wspólnego Dobrobytu Wielkiej Azji Wschodniej]]” na obszarze [[Chiny|Chin]] i [[Azja Południowo-Wschodnia|Azji Południowo-Wschodniej]]<ref name="Sandler-SWD" />. Uważająca się za upokorzoną postanowieniami [[Traktat waszyngtoński (1922)|traktatu waszyngtońskiego]] z 1922 roku Japonia{{#tag:ref|Który sama wynegocjowała.|group=uwaga}}, dążyła też do wykluczenia z regionu europejskich [[Imperium kolonialne|mocarstw kolonialnych]], toteż 27 września 1940 roku zawarła [[sojusz]] zwany [[Pakt trzech|Paktem Trzech]] z [[III Rzesza|III Rzeszą]] i [[Królestwo Włoch (1861–1946)|Włochami Mussoliniego]]<ref>Stanley Sandler: ''World War II'', s. 580–581.</ref>.

Za oficjalny początek drugiej wojny światowej na obszarze [[Ocean Spokojny|Pacyfiku]] umownie uznaje się [[Atak na Pearl Harbor|japoński atak na Pearl Harbor]] 7 grudnia 1941 roku, w rzeczywistości jednak, konflikt zapoczątkowany został w 1937 roku [[Incydent na moście Marco Polo|incydentem na moście Marco Polo]], który posłużył jako pretekst do [[Wojna chińsko-japońska (1937–1945)|japońskiego ataku na Chiny]]<ref name="Sandler-SWD">Stanley Sandler: ''World War II'', s. 209.</ref>. W tym czasie [[Republika Chińska (1912–1949)|Chiny]] były obok Wielkiej Brytanii największym amerykańskim sojusznikiem w regionie Pacyfiku. Toteż wydarzenia w Chinach – w tym [[masakra nankińska]] i inne zbrodnie [[Ludobójstwo|ludobójstwa]] oraz morderstwa amerykańskich [[misjonarz]]y w Chinach, których dopuszczała się [[Cesarska Armia Japońska|cesarska armia japońska]], jak również [[incydent z USS Panay]], w którym wojska japońskie zatopiły amerykańską [[Kanonierka|kanonierkę]] [[USS Panay (PR-5)|USS „Panay”]] – powodowały wzrost napięcia między Japonią, a [[Stany Zjednoczone|Stanami Zjednoczonymi]]<ref name="Sandler-NankinPanay">Stanley Sandler: ''World War II'', s. 404–405.</ref>.

Japońska agresja w Chinach spotkała się początkowo z dyplomatycznymi protestami Stanów Zjednoczonych, gdy jednak środki dyplomatyczne nie ograniczyły japońskiej agresji, w 1938 roku amerykański [[Departament Stanu Stanów Zjednoczonych|Departament Stanu]] zalecił amerykańskim bankom w kraju i za granicą nie przedłużanie [[Linia kredytowa|linii kredytowych]] dla japońskich przedsiębiorstw<ref name="AmEmbarga">{{Cytuj stronę |url = https://www.defensemedianetwork.com/stories/the-embargoes-that-blocked-japanese-expansion-and-led-to-war/ |tytuł = The Embargoes That Blocked Japanese Expansion and Led to War |opublikowany = Defense Media Network |język = en |data dostępu = 2023-08-13}}</ref>. W 1939 roku rząd amerykański wycofał się z umowy handlowej z Japonią z 1911 roku, po czym wprowadził embargo na dostawy do Japonii samolotów, części zamiennych, maszyn i [[Paliwo lotnicze|paliwa lotniczego]]. Po przystąpieniu zaś Japonii do Paktu Trzech oraz wymuszeniu na [[Francja Vichy|francuskim rządzie Vichy]] militarnej [[Okupacja wojenna|okupacji]] [[Indochiny Francuskie|Indochin Francuskich]], przez co Japonia uzyskała dostęp do bogatych złóż surowców naturalnych tym rejonie, amerykańskie embargo zostało rozszerzone o [[Ropa naftowa|ropę naftową]], [[żelazo]] i [[Złom (metalurgia)|złom]]. Podzielając amerykańskie obawy, do embarga dołączyły wkrótce także Wielka Brytania i Holandia<ref name="Sandler-Oil">Stanley Sandler: ''World War II'', s. 450–452.</ref>.

==== Atak na Stany Zjednoczone ====
[[Plik:USS SHAW exploding Pearl Harbor Nara 80-G-16871 2.jpg|thumb|200px|Eksplozja [[niszczyciel]]a [[USS Shaw (DD-373)|USS „Shaw”]] w trakcie japońskiego [[Atak na Pearl Harbor|ataku na Pearl Harbor]] (7 grudnia 1941 roku)]]
Nie chcąc zgodzić się na zaprzestanie agresji na Chiny i wycofanie z tego kraju swoich wojsk, rząd Japonii przewidywał że bez dostaw ropy z USA, zgromadzone dotąd przez cesarstwo zapasy ropy wystarczą w warunkach wojennych na około 12 miesięcy<ref name="Sandler-Oil" />. Brał dodatkowo pod uwagę fakt, że zaangażowane w wojnę z Niemcami mocarstwa europejskie, nie będą w stanie stawiać skutecznego oporu siłom japońskim w Azji Południowo-Wschodniej<ref name="Sandler-Oil" />. Przy wzroście tendencji [[Nacjonalizm|nacjonalistycznych]] i [[Rasizm|rasistowskich]] w samej Japonii, przy częstych aktach terroru politycznego w samym [[Tokio]], doprowadziło to do silnego nurtu konfrontacyjnego ze Stanami Zjednoczonymi oraz Wielką Brytanią i Holandią. Toteż zakładając relatywnie krótką wojnę ze Stanami Zjednoczonymi z wymuszonym na USA pokoju na korzystnych dla Japonii warunkach, kierowany przez premiera [[Hideki Tōjō]] rząd Japonii zdecydował się na zaatakowanie Stanów Zjednoczonych<ref name="Zimm-Pearl1">Alan Zimm: ''The Attack on Pearl Harbor'', s. 19–24.</ref>.

Tymczasem japońska marynarka wojenna już od 1923 roku uważała Stany Zjednoczone za głównego „hipotetycznego wroga”, co oznaczało że plany japońskiej ekspansji bazowały na założeniu konieczności walki i pokonania [[United States Navy]]<ref>Ian Toll: ''Pacific Crucible'', s. 120.</ref>. Zgodnie z japońską kalkulacją, Japonia powinna wygrać wojnę, dzięki lepszej taktyce, lepszej broni, oraz wyższej jakości okrętów i personelu wojskowego<ref name="Zimm-Pearl1" />. Oparta na [[Doktryna Mahana|doktrynie Mahana]] i wywodząca się z czasów [[Wojna rosyjsko-japońska|wojny rosyjsko-japońskiej]] strategia walnej bitwy, nosząca w Japonii nazwę ''[[Zengen-sakusen]]'', zakładała pokonanie amerykańskiej floty w jednej decydującej bitwie, która zmusi USA do zawarcia pokoju<ref name="Zimm-Pearl1" />.
{{Osobny artykuł|Atak na Pearl Harbor}}
[[Plik:USSArizona PearlHarbor 2.jpg|thumb|200px|Płonący po eksplozji magazynu amunicji pancernik [[USS Arizona (BB-39)|USS „Arizona”]] (7 grudnia 1941)]]
Dowodzący jednak japońską [[Połączona Flota|Połączoną Flotą]] admirał [[Isoroku Yamamoto]], wbrew stanowisku większości członków naczelnego dowództwa [[Dai-Nippon Teikoku Kaigun|japońskiej floty]], w tym swojego przełożonego admirała [[Osami Nagano]], przeforsował plan zaskakującego ataku na bazę amerykańskiej floty w [[Pearl Harbor]] na [[Hawaje|Hawajach]]<ref name="Sandler-PH">Stanley Sandler: ''World War II'', s. 465–474.</ref>. Celami tego ataku miały być wyłączenie z użytku amerykańskich [[pancernik]]ów (które uważane były wówczas jeszcze za podstawowy element przyszłej walnej bitwy) oraz unieruchomienie zgromadzonej tam floty na okres przynajmniej sześciu miesięcy, co da japońskiej Armii i flocie czas na zrealizowanie ekspansji na terenie Azji Południowo-Wschodniej i w [[Holenderskie Indie Wschodnie|Holenderskich Indiach Wschodnich]], oraz umocnienie się na wysuniętych posterunkach na zdobytych wyspach, i utworzenie w ten sposób bariery przed ewentualnym amerykańskim [[kontratak]]iem<ref name="Zimm-Pearl1" />.

Przeprowadzony 7 grudnia 1941 roku (czasu lokalnego) siłami sześciu [[Lotniskowiec|lotniskowców]] [[atak na Pearl Harbor]], stanowił pierwszy akt właściwej [[Wojna na Pacyfiku|wojny na Pacyfiku]]<ref name="Sandler-PH" />. W jego rezultacie zginęło lub zostało rannych 3581 żołnierzy amerykańskich i 189 japońskich, zniszczonych lub uszkodzonych zostało 347 samolotów amerykańskich i 29 japońskich, nieodwracalnie zniszczone zostały dwa amerykańskie pancerniki, 15 zaś innych okrętów – w tym trzy pancerniki i trzy [[Krążownik ciężki|ciężkie krążowniki]] – musiało przejść remonty, które wyłączyły je ze służby na okres od kilku tygodni do 34 miesięcy<ref>Alan Zimm: ''The Attack on Pearl Harbor'', s. 381.</ref>. Szczęściem dla [[United States Pacific Fleet|amerykańskiej Floty Pacyfiku]], w dniu ataku na bazę nie znajdował się w niej żaden z jej zyskujących wówczas na znaczeniu lotniskowców, które zostały wysłane z misjami zaopatrzeniowymi celem dostarczenia samolotów bojowych na wyspy [[Wake]] i [[Midway]], [[USS Saratoga (CV-3)|USS „Saratoga”]] zaś znajdowała się w remoncie na [[Zachodnie Wybrzeże|Zachodnim Wybrzeżu]] Stanów Zjednoczonych<ref name="Stille-PH">Mark Stille: ''Pacific Carrier War'', s. 46.</ref>{{#tag:ref|[[USS Enterprise (CV-6)|USS „Enterprise” (CV-6)]] dostarczał wówczas samoloty [[United States Marine Corps|marines]] na wyspę Wake - które kilka dni później wzięły udział w jej obronie, zaś [[USS Lexington (CV-2)|USS „Lexington” (CV-2)]] na atol Midway<ref name="Stille-PH" />.|group=uwaga}}.

Atak 7 grudnia faktycznie pozbawił amerykańską marynarkę trzonu jej sił morskich. W okresie międzywojennym Stany Zjednoczone, podobnie jak Japonia, hołdowały doktrynie Mahana, w której główną rolę odgrywały [[Okręt liniowy|okręty liniowe]]. Zatopienie pancerników na [[Hawaje|Hawajach]], uczyniło bezprzedmiotowym przygotowywany na wypadek wojny z Japonią [[Plan Orange|plan „Orange”]], zakładający konieczność pokonania floty japońskiej w bitwie w obronie [[Filipiny|Filipin]], gdzie upatrywano największego zagrożenia ze strony japońskiej<ref>Alan Zimm: ''The Attack on Pearl Harbor'', s. 385–386.</ref>. Pozbawiona operacyjnych pancerników Flota Pacyfiku, musiała opierać się odtąd na niedostatecznej jeszcze przez 1,5 roku flocie kilku lotniskowców, które przewidywane dotąd były jedynie do pełnienia roli skautów przed głównymi zgrupowaniami floty oraz [[Okręt podwodny|okrętach podwodnych]]. Tymczasem 8 grudnia 1941 roku, w przemówieniu do [[Kongres Stanów Zjednoczonych|Kongresu]], [[Prezydent Stanów Zjednoczonych|prezydent]] [[Franklin Delano Roosevelt]] poprosił Kongres o formalne [[wypowiedzenie wojny]] Cesarstwu Wielkiej Japonii<ref>Ian Toll: ''Pacific Crucible'', s. 35–36.</ref>.

==== Japońska ofensywa w Azji Południowo-Wschodniej ====
[[Plik:Air raid wardens in Hong Kong.jpg|mały|200x200px|Ćwiczenia hongkońskiej obrony przeciwlotniczej na wypadek japońskiego ataku na kilka dni przed nim (grudzień 1941 roku)]]
Japoński rajd na Hawaje nie był jednak odizolowaną operacją. Niemal równocześnie Japonia przeprowadziła bowiem symultaniczne operacje zajęcia wysp [[Guam]] i [[Wake]], wkrótce potem dokonali [[Bitwa o Hongkong|inwazji na Hongkong]], a następnie [[Bitwa o Malaje|wylądowali na Półwyspie Malajskim]] oraz [[Kampania filipińska (1941–1942)|na Filipinach]], [[Bitwa pod Kuantanem|pod Kuantanem]] zaś zatopili brytyjskie pancerniki [[HMS Prince of Wales (1939)|HMS „Prince of Wales”]] i [[HMS Repulse (1916)|„Repulse”]], rozpoczynając marsz w kierunku [[Singapur]]u. Sukces tych przeprowadzonych w ciągu kilku dni [[Operacja wojskowa|operacji]], spowodował przyśpieszenie ich drugiej serii, które skutkowały [[Zdobycie Rabaulu|zajęciem Rabaul]] w [[Archipelag Bismarcka|Archipelagu Bismarcka]], serią [[Bitwa na Morzu Jawajskim|bitew na Morzu Jawajskim]] i [[Bombardowanie Darwin|rajdem na Darwin]] w [[Australia|Północnej Australii]]. W połowie lutego 1942 roku upadł Singapur i na przełomie lutego i marca, było oczywiste, iż Japonia osiągnie wszystkie swoje ekonomiczne cele wojny, z bogatymi w surowce naturalne obszarami „bariery malajskiej”<ref name="Parshall-Planowanie">J. Parshall, A. Tully: ''Shattered Sword'', s. 22.</ref>. Dotychczasowe zdobycze terytorialne zapewniały bowiem Japonii swobodny dostęp do [[Ropa naftowa|ropy naftowej]], [[kauczuk]]u i innych [[Zasoby naturalne|surowców naturalnych]]. Z polityczno-ekonomiczno-ideologicznego punktu widzenia, Japończycy byli na najlepszej drodze do zniszczenia „[[Kolonializm|białego kolonializmu]]” na obszarze ich operacji. Japońskie dowództwo wojskowe zaczęło wówczas rozważać dalsze kroki, rozważając różnorakie operacje zastanawiano się nad inwazją na Australię, skierowaniem się na obszar [[Ocean Indyjski|Oceanu Indyjskiego]], uderzenia na południe – na [[Wyspy Salomona]] w kierunku [[Fidżi]] i [[Samoa]], celem odcięcia od zaopatrzenia Australii. W japońskich kręgach wojskowo-politycznych, w styczniu 1942 roku ścierały się jednak różne opcje<ref name="Parshall-Planowanie" />.

==== ''Germany First'' ====
W tym samym czasie, gdy wojska japońskie – armia i marynarka – dokonywały swojego własnego ''[[blitzkrieg]]u'' w Azji Południowo-Wschodniej, podczas odbytej od 22 grudnia 1941 do 14 stycznia 1942 roku konferencji w [[Waszyngton]]ie, zwanej [[Konferencja Arcadia|Konferencją Arcadia]] bądź też I Konferencją Waszyngtońską, prezydent Roosevelt ustalił z [[Winston Churchill|Winstonem Churchillem]] zasady współpracy między Stanami Zjednoczonymi, a Wielką Brytanią w walce z Japonią oraz III Rzeszą, która 11 grudnia 1941 roku wypowiedziała wojnę Stanom Zjednoczonym<ref name="Sandler-Arcadia">Stanley Sandler: ''World War II'', s. 316.</ref><ref>{{Cytuj pismo |nazwisko = Żerko |imię = Stanisław |tytuł = Dlaczego Hitler porwał się na Amerykę |url = https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/historia/1521737,1,dlaczego-hitler-porwal-sie-na-ameryke.read |czasopismo = Polityka |data = 6 grudnia 2011}}</ref>. Jednym z najważniejszych postanowień konferencji, było ustalenie zasady ''Germany First'' (Niemcy Pierwsze), bądź też ''Europe First'' (Europa Pierwsza), oznaczającej że wojna w Europie przeciw III Rzeszy ma priorytet przed wojną przeciw Japonii, do czasu zaś pokonania hitlerowskich Niemiec, alianci będą prowadzić jedynie działania powstrzymujące Japonię, główny zaś wysiłek włożą w pokonanie III Rzeszy<ref name="Sandler-Arcadia" />.

==== Amerykańskie rajdy I połowy 1942 roku ====
{| class="wikitable" style="text-align:left; font-size:85%; float:right; margin-left:15px;"
|+ Amerykańskie rajdy pierwszej połowy 1942 roku
|-
! Cel rajdu !! Data !! Okręty !! Zespół !! Dowodzący
|-
| [[Rajdy na Wyspy Marshalla i Gilberta|Wyspy Marshalla]] || 1 lutego 1942 || [[USS Enterprise (CV-6)|„Enterprise”]] || Task Force 8 || [[William Halsey]]
|-
| [[Wyspy Gilberta]] || 1 lutego 1942 || [[USS Yorktown (CV-5)|„Yorktown”]] || Task Force 17 || [[Frank Jack Fletcher|Frank Fletcher]]
|-
| [[Rajd na Rabaul (1942)|Rabaul]] || 21 lutego 1942 || „[[USS Lexington (CV-2)|Lexington]]” || Task Force 11 || [[Wilson Brown]]
|-
| [[Rajd na atol Wake|Wake]] || 24 lutego 1942 || „Enterprise” || Task Force 16 || William Halsey
|-
| [[Rajd na Marcus|Marcus]] || 4 marca 1942 || „Enterprise” || Task Force 16 || William Halsey
|-
| [[Rajd na Salamaua i Lae|Salamaua i Lae]] || 10 marca 1942 || „[[USS Yorktown (CV-5)|Yorktown]]” „Lexington” || Task Force 17 || Frank Fletcher
|-
| [[Rajd Doolittle’a|Wyspy Japońskie]] || 18 kwietnia 1942 || „Enterprise” „[[USS Hornet (CV-8)|Hornet]]” || Task Force 16 || William Halsey
|}
{{Osobny artykuł|Amerykańskie rajdy 1942 roku}}
Podział US Navy na Flotę Atlantyku i Flotę Pacyfiku, zniszczenie trzonu tej ostatniej w Pearl Harbor oraz zasada ''Germany First'' spowodowały, że w pierwszych miesiącach 1942 roku, US Navy nie była w stanie prowadzić znaczących operacji przeciw Japonii. Co więcej, wobec wzmagającej się ofensywy podwodnej [[Kriegsmarine]] w [[Bitwa o Atlantyk|bitwie o Atlantyk]], admirał [[Chester Nimitz]] – który dowodził Flotą Pacyfiku po zdymisjonowaniu obwinionego za klęskę w Pearl Harbor admirała [[Husband Edward Kimmel|Husbanda Kimmela]], zmuszony został do wysłania części okrętów osłabionej Floty Pacyfiku na [[Ocean Atlantycki|Atlantyk]]. Spowodowało to że amerykańska marynarka zdolna była do przeprowadzania na Pacyfiku jedynie szybkich uderzeń pojedynczych lotniskowców na wysunięte placówki japońskie na Pacyfiku<ref>Trent Hone: ''Mastering the Art'', s. 35.</ref><ref name="CarrWar-MarshGill">Mark Stille: ''Pacific Carrier War'', s. 68–69.</ref>.

Najbardziej znanym z nich był rajd lotniskowców [[USS Hornet (CV-8)|USS „Hornet”]] i „Enterprise” na Tokio i inne miasta na macierzystych [[Wyspy Japońskie|Wyspach Japońskich]], zwany [[Rajd Doolittle’a|rajdem Doolittle’a]], który nie wyrządził wprawdzie znaczących szkód materialnych, wpłynął jednak pozytywnie na nadszarpnięte morale amerykańskiego społeczeństwa wobec klęsk [[Alianci (II wojna światowa)|aliantów]] na wszystkich frontach II wojny światowej w 1942 roku, miał także duże znaczenie psychologiczne dla społeczeństwa japońskiego oraz dowództw japońskich sił zbrojnych<ref name="Toll-TokioRaid">Ian Toll: ''Pacific Crucible'', s. 299–301.</ref>{{#tag:ref|Sukcesy [[II wojna światowa w Afryce|Wehrmachtu w Afryce]] i [[Front wschodni (II wojna światowa)|na froncie wschodnim]] oraz błyskawiczne postępy Japonii i seria poniżających porażek aliantów w [[Azja Południowo-Wschodnia|Azji Południowo-Wschodniej]].|group=uwaga}}{{#tag:ref|Stacjonujący w tym czasie na południowym Pacyfiku [[Saburō Sakai]] – jeden z najsłynniejszych japońskich [[As myśliwski|asów myśliwskich]], pisał o listach od członków rodziny w Japonii, którzy pisali mu, że „życie zmieniło się odtąd, a front domowy niczym nie różni się od prawdziwego frontu”<ref name="Toll-TokioRaid" />. Po raz pierwszy bowiem w historii, Japonia została zaatakowana na własnej ziemi<ref name="Toll-TokioRaid" />|group=uwaga}}.

==== Midway, Guadalcanal i kampania na Wyspach Salomona ====
{{Osobny artykuł|Bitwa na Morzu Koralowym}}
{{Osobny artykuł|Bitwa pod Midway}}
[[Plik:Japanese aircraft carrier Hiryu burning on 5 June 1942 (NH 73064).jpg|thumb|250px|Płonący lotniskowiec „[[Hiryū]]” z rozerwaną przednią częścią pokładu startowego, po trafieniu bombą zrzuconą przez ppor. [[Norman Kleiss|Normana Kleissa]] z lotniskowca „Enterprise”, jedynego pilota podczas wojny, który w jednej bitwie trafił bombą trzy okręty (5 czerwca 1942 roku)]]
Japoński atak na Pearl Harbor unieruchomił na wiele miesięcy amerykańskie pancerniki Floty Pacyfiku, nie wyłączył jednak z walki amerykańskich lotniskowców. Seria przeprowadzonych przez nie rajdów w pierwszych miesiącach 1942 roku, dobitnie ukazała dowództwu japońskiej floty konieczność ich zniszczenia<ref name="Toll-TokioRaid" />. Na domiar złego, w maju 1942 roku amerykańskie lotniskowce [[USS Yorktown (CV-5)|USS „Yorktown”]] i „Lexington” pod dowództwem adm. [[Frank Jack Fletcher|Franka Fletchera]] – mimo utraty drugiego z nich – [[Bitwa na Morzu Koralowym|zatrzymały na Morzu Koralowym]], japońską próbę desantu w [[Port Moresby]] na [[Nowa Gwinea|Nowej Gwinei]]<ref name="Parshall-Coral">J. Parshall, A. Tully: ''Shattered Sword'', s. 60–65.</ref>. Admirał Yamamoto wyszedł więc z planem wciągnięcia amerykańskich lotniskowców w pułapkę, wciągając je w bitwę na swoich warunkach, w obronie położonego 1135 [[Mila morska|mil morskich]] od Pearl Harbor [[Midway|atolu Midway]]<ref name="Symonds-KilluScarriers">Craig Symonds: ''The Battle of Midway'', s. 97–101.</ref>. Dzięki pracy specjalistów [[Rozpoznanie (wojsko)|wywiadu radiowego]] z ośrodka [[Stacja Hypo|HYPO]] na Hawajach, adm. Nimitz poznał jednak z wyprzedzeniem japońskie plany, i zastawił własną pułapkę na japońskie lotniskowce ''[[Kidō-butai|Kidō-Butai]]'' admirała [[Chūichi Nagumo|Chūichiego Nagumo]]<ref name="Stille-Midway">Mark Stille: ''Pacific Carrier War'', s. 116–117.</ref><ref name="Ship-Midw1">Rose Lisle: The Ship, s. 107–111.</ref>. W stoczonej od 4 do 7 czerwca 1942 roku [[Bitwa pod Midway|bitwie pod Midway]], samoloty z dowodzonych ponownie przez adm. Franka Fletchera lotniskowców „Enterprise” i „Hornet”, zatopiły cztery japońskie lotniskowce „[[Akagi (1925)|Akagi]]”, „[[Kaga (1921)|Kaga]]”, „[[Sōryū (1935)|Sōryū]]” i „[[Hiryū]]”. Samoloty tego ostatniego ciężko uszkodziły wprawdzie okręt flagowy adm. Fletchera USS „Yorktown” (CV-5), poniesione jednak przez Połączoną Flotę straty, wyrównały stosunek sił na Pacyfiku<ref name="Toll-Midway">Ian W. Toll: Pacific Crucible, s. 476–477.</ref>{{#tag:ref|Cięzko uszkodzony w pierwszym dniu bitwy pod Midway „Yorktown”, dwa dni później otrzymał podczas próby uratowania okrętu ''[[coup de grâce]]'' od japońskiego okrętu podwodnego [[I-168]] i zatonął 7 czerwca<ref>Ian W. Toll: Pacific Crucible, s. 470.</ref>.|group=uwaga}}. Zmniejszyły też polityczne ciśnienie na prezydencie Roosevelcie – który zgodnie z zasadą ''Europe First'', skupiony był na utrzymaniu [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]] przy życiu w walce Niemcami – na przerzucenie większych zasobów na pacyficzny teatr wojny<ref name="Toll-Midway" />.

===== Guadalcanal =====
{{Osobny artykuł|Kampania na Wyspach Salomona}}
Wbrew popularnemu poglądowi, japońska klęska pod Midway nie stanowiła przełomowego momentu wojny, a mimo wywołanego nią szoku, japońska armia i marynarka wojenna wciąż zachowały inicjatywę strategiczną<ref name="Frank-Midw&Salom">Richard Frank: ''Guadalcanal'', s. 598–599.</ref><ref name="Frank-Kokoda">Richard Frank: ''Guadalcanal'', s. 43–44.</ref><ref name="Parshall-Importance1">J. Parshall, A. Tully: ''Shattered Sword'', s. 416–420.</ref>. Mimo strat materialnych poniesionych przez flotę na środkowym Pacyfiku, japońska armia kontynuowała [[Walki na szlaku Kokoda|na szlaku Kokoda]] atak od strony lądu na Port Moresby<ref name="Frank-Midw&Salom" /><ref name="Frank-Kokoda" />. Celem wykorzystania jednak zwycięstwa pod Midway, najwyższy wojskowy dowódca United States Navy, [[Chief of Naval Operations|CNO]] adm. [[Ernest King]], zainicjował pierwszą amerykańską ofensywę w II wojnie światowej, skierowaną ku [[Wyspy Salomona|Wyspom Salomona]] operację lądowania na wyspie [[Guadalcanal]], jako pierwszej fazy planu opanowania Wysp Salomona, Nowej Gwinei, [[Archipelag Bismarcka|Archipelagu Bismarcka]], [[Wyspy Marshalla]] i [[Karoliny|Wysp Karolińskich]], przed inwazją na Holenderskie Indie Wschodnie i Filipiny<ref name="Frank-Midw&Salom" /><ref name="Frank-SalGeneza">Richard Frank: ''Guadalcanal'', s. 15–17.</ref>{{#tag:ref|Adm. King objął swoją funkcję na miejsce zdymisjonowanego po Pearl Harbor admirała [[Harold R. Stark|Harolda Starka]].|group=uwaga}}.
{| class="wikitable" style="text-align:left; float: left; margin-right:15px; font-size:85%;"
|-
| [[Bitwa koło wyspy Savo|Bitwa pod Savo]] || 8 na 9 sierpnia 1942 || Nocna bitwa morska
|-
| [[Bitwa koło wschodnich Wysp Salomona]] || 24–25 sierpnia 1942 || Dwudniowa bitwa powietrzno-morska
|-
| [[Bitwa koło przylądka Ésperance]] || 11–12 października 1942 || Nocna bitwa morska
|-
| [[Bitwa koło wysp Santa Cruz|Bitwa pod Santa Cruz]] || 26 października 1942 || Największa bitwa powietrzno-morska kampanii
|-
| [[I bitwa pod Guadalcanalem]] || 12–13 listopada 1942 || Nocna, najkrwawsza bitwa morska kampanii
|-
| [[II bitwa pod Guadalcanalem]] || 14–15 listopada 1942 || Nocna bitwa morska
|-
| [[Bitwa pod Tassafarongą]] || 30 listopada 1942 || Nocna bitwa morska
|-
| [[Bitwa koło wyspy Rennell|Bitwa pod Rennell]] || 29–30 stycznia 1943 || Bitwa powietrzno-morska
|}
[[Plik:USS Wasp (CV-7) burning on 15 September 1942 (80-G-16331).jpg|thumb|250px|Storpedowany 15 września 1942 roku amerykański lotniskowiec [[USS Wasp (CV-7)|USS Wasp]], którego spotkał los podobny do losu japońskich lotniskowców pod Midway]]
7 sierpnia 1942 roku, realizując plan operacji ''Watchtower'', jednostki [[1 Dywizja Piechoty Morskiej (USA)|1. dywizji marines]] wylądowały na [[Guadalcanal]]u na Wyspach Salomona, opanowując budowane tam przez armię japońską lotnisko, po którego ukończeniu, japońskie samoloty mogły zagrażać amerykańskim liniom komunikacyjnym z [[Australia|Australią]]<ref name="Frank-Watchtower">Richard Frank: ''Guadalcanal'', s. 59–62.</ref><ref>Richard Frank: ''Guadalcanal'', s. 31.</ref>. Rozpoczęta tym lądowaniem [[kampania na Wyspach Salomona]], była najdłuższą kampanią wojny na Pacyfiku i jedną z najdłuższych kampanii całej II wojny światowej. Przez sześć miesięcy, cierpiący często na niedostatek zaopatrzenia – skutkiem równoległych przygotowań do [[Operacja Torch|operacji Torch]] w Afryce – żołnierze 1. dywizji marines, odpierali na Guadalcanalu ataki japońskiej [[17 Armia (Japonia)|17. Armii]]. W jej trakcie doszło do ośmiu dużych bitew morskich i powietrzno-morskich, w tym dwóch wielkich bitew lotniskowców – [[Bitwa koło wschodnich Wysp Salomona|bitwy koło wschodnich Wysp Salomona]] oraz [[Bitwa koło wysp Santa Cruz|w pobliżu wyspy Santa Cruz]]. Walczący na samym Guadalcanalu marines, stoczyli w tropikalnych warunkach siedem znaczących bitew z oddziałami japońskiej 17. Armii, usiłującej odzyskać przemianowane na [[Henderson Field]] lotnisko, z największą z nich zwaną [[Bitwa o Henderson Field|bitwą o Henderson Field]] na czele<ref>Mark Stille: ''Guadalcanal 1942–43'', s. 70.</ref>.

W październiku 1942 roku, sytuacja marines była tak trudna, że dowodzący całą kampanią z [[Numea|Numei]] w [[Nowa Kaledonia|Nowej Kaledonii]] admirał [[Robert Ghormley]], autoryzował już dowódcę marines na wyspie generała [[Alexander Vandegrift|Alexandera Vandegrifta]], do poddania swoich żołnierzy<ref>James Hornfischer: ''Neptune’s Inferno'', s. 142.</ref>. Sytuację Amerykanów na wyspie pogarszały codzienne naloty japońskich bombowców startujących z okolicznych wysp w archipelagu, a także ostrzał artyleryjski lotniska i pozycji marines z japońskich okrętów. Największy z nich miał miejsce nocą z 14 na 15 października, gdy japońskie pancerniki „[[Kongō (1912)|Kongō]]” i „[[Haruna (1913)|Haruna]]” wystrzeliły w lotnisko 973 pociski [[Kaliber broni|kalibru]] 356&nbsp;mm<ref name="Inferno1">James Hornfischer: ''Neptune’s Inferno'', s. 195.</ref><ref name="Stille-TheBombardment">Mark Stille: ''The naval battles'', s. 57.</ref>.
[[Plik:USS Hornet (CV-8) under attack during Battle of Santa Cruz 1942.jpg|257x257px|left|thumb|Zatopiony w [[Bitwa koło wysp Santa Cruz|bitwie pod Santa Cruz]] lotniskowiec „Hornet” pod atakiem japońskich samolotów pokładowych. Bitwa koło wysp Santa Cruz była największą bitwą kampanii na Salomonach, i jedną z największych bitew lotniskowców całej [[Wojna na Pacyfiku|wojny na Pacyfiku]].]]
[[Plik:GuadMatanikauDeadJapanese.jpg|thumb|250px|Zwłoki japońskich żołnierzy poległych lądowej w [[Bitwa o Henderson Field|bitwie o Henderson Field]] (25 lub 26 października 1942 roku)]]
Po zmianie jednak dowódcy kampanii na admirała [[William Halsey|Williama Halseya]], przy wsparciu marynarki wojennej utrudniającej flocie adm. Yamamoto dostawy zaopatrzenia dla japońskich jednostek na Guadalcanalu, szala zwycięstwa zaczęła z czasem przechylać się na stronę amerykańską. Znaczącą rolę odegrały w tym także operujące z Henderson Field samoloty myśliwskie i bombowe „[[Cactus Air Force]]”, które w ciągu dnia atakowały rozbijane nocami przez okręty US Navy konwoje japońskie{{#tag:ref|Nazwa „Cactus” była amerykańskim kryptonimem wyspy Guadalcanal|group=uwaga}}.

Nocą z 12 na 13 listopada 1942 roku doszło do [[I bitwa pod Guadalcanalem|najkrwawszej bitwy morskiej kampanii]], w której amerykańskie [[krążownik]]i i [[niszczyciel]]e usiłowały powstrzymać japoński konwój z zaopatrzeniem eskortowany przez japońskie [[Krążownik ciężki|krążowniki ciężkie]], niszczyciele oraz [[pancernik]]i „[[Hiei (1912)|Hiei]]” oraz „[[Kirishima (1913)|Kirishima]]”. W bitwie tej zatopiony został japoński lekki krążownik oraz „Hiei”, który był pierwszym japońskim pancernikiem utraconym podczas II wojny światowej, z drugiej jednak strony ciężkie straty poniósł także dowodzony przez admirała [[Daniel Callaghan|Daniela Callaghana]] zespół Task Group 67, który utracił dwa [[Krążownik lekki|lekkie krążowniki]] i cztery niszczyciele<ref>Mark Stille: ''The naval battles'', s. 71–72.</ref>. Już jednak dwie noce później doszło do pierwszej z jedynie dwóch bitew pancerników całej wojny na Pacyfiku. W [[II bitwa pod Guadalcanalem|II bitwie pod Guadalcanalem]] – która w Stanach Zjednoczonych uzyskała popularne miano ''The Night the Giants Rode'' (Noc gdy nadeszły giganty)<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.nationalww2museum.org/war/articles/eyewitness-pearl-harbor-and-naval-battle-guadalcanal |tytuł = Eyewitness to Pearl Harbor and the Naval Battle of Guadalcanal |opublikowany = The National II World War II Museum |język = en |data dostępu = 2023-08-19}}</ref> – dowodzony przez adm. [[Willis Lee|Willisa Lee]] amerykański pancernik [[USS Washington (BB-56)|USS „Washington”]] zatopił japoński pancernik „Kirishima”<ref name="Stille-2ndGl">Mark Stille: ''The naval battles'', s. 84.</ref>. Ogniem japońskich okrętów poważnie uszkodzony został wprawdzie pancernik [[USS South Dakota (BB-57)|USS „South Dakota”]], dzięki jednak akcji amerykańskich pancerników, niepowodzeniem zakończyła się jedna z największych japońskich prób zaopatrzenia Guadalcanalu, które noszą dziś zbiorczą nazwę „[[Tokyo Express]]”<ref name="Stille-2ndGl" />.

Trudne, tropikalne warunki klimatyczne, choroby oraz brak niezakłóconych dostaw dla japońskiej armii walczącej na Guadalcanalu, stopniowo pogarszały sytuację 17. Armii, doprowadzając nie tylko do braku odpowiednich dostaw amunicji, lecz także do powszechnego głodu wśród japońskich żołnierzy.

Sześciomiesięczna obrona Guadalcanalu przybrała charakter [[Wojna na wyczerpanie|wojny na wyczerpanie]], która przy lepszej [[Logistyka|logistyce]] amerykańskiej, wyczerpała zasoby Japonii. W każdej z dwóch bitew lotniskowców, Połączona Flota straciła więcej wysoko wyszkolonych pilotów pokładowych, niż w bitwach na Morzu Koralowym i pod Midway, co rozpoczęło spiralę upadku japońskiego lotnictwa pokładowego<ref name="Parshall-Importance1" />.
{| class="wikitable" style="text-align:right; float: right; margin-left:15px; font-size:85%;"
|+ Starty w kampanii na Salomonach<ref name="Neptunes">James Hornfischer: ''Neptune’s Inferno'', s. 437.</ref>
|-
! !!colspan=2| Alianci !!colspan=2| Japonia
|-
! !! ||style="text-align:center;"| <small>Tonaż</small> || ||style="text-align:center;"| <small>Tonaż</small>
|-
|style="text-align:left;"| Pancerniki ||style="text-align:center;"| 0 || ||style="text-align:center;"| 2 || 73 200
|-
|style="text-align:left;"| Ciężkie krążowniki ||style="text-align:center;"| 6 || 76 600 ||style="text-align:center;"| 3 || 31 500
|-
|style="text-align:left;"| Krążowniki lekkie ||style="text-align:center;"| 2 || 16 800 ||style="text-align:center;"| 1 || 5700
|-
|style="text-align:left;"| Niszczyciele ||style="text-align:center;"| 14 || 22 815 ||style="text-align:center;"| 11 || 20 930
|-
|style="text-align:left;"| Okręty podwodne ||style="text-align:center;"| 0 || ||style="text-align:center;"| 6 || 11 300
|-
|style="text-align:left;"| Lotniskowce ||style="text-align:center;"| 2 || 44 600 ||style="text-align:center;"| 1 || 12 700
|-
!style="text-align:left;"| Ogółem !! 24 !! 160 815 !! 24 !! 155 330
|-
|style="text-align:left;" colspan=2| <small>Straty osobowe US Navy</small> || 5 041 ||colspan=2 rowspan=2| 30 343<br><small>(ogółem)</small>
|-
|style="text-align:left;" colspan=2| <small>Straty osobowe US Marines / Armia</small> || 1 592
|}
Dwie z siedmiu bitew morskich tej kampanii, [[Bitwa koło wyspy Savo|bitwa pod Savo]] i [[Bitwa pod Tassafarongą|bitwa koło przylądka Tassafaronga]], okazały się dwoma z trzech – obok Pearl Harbor – największych klęsk w historii amerykańskiej marynarki wojennej, zaś bitwa pod Savo była największą amerykańską klęską kiedykolwiek poniesioną w morzu<ref>Mark Stille: ''The naval battles'', s. 43.</ref>. W wodach wokół Guadalcanalu, zatopione zostały ogółem 3 [[Lotniskowiec|lotniskowce]], 2 pancerniki, 9 [[Krążownik ciężki|krążowników ciężkich]], 3 [[Krążownik lekki|krążowniki lekkie]], 25 [[niszczyciel]]i i 6 [[Okręt podwodny|okrętów podwodnych]]<ref name="Neptunes" />. Łącząca zaś Guadalcanal z wyspą [[Florida (wyspa)|Florida]] cieśnina, z powodu zatopionych w niej około 50 amerykańskich i japońskich jednostek morskich, zyskała nazwę [[Ironbottom Sound]] (Cieśnina Żelaznego Dna). Tempo utraty statków transportowych przez Japonię było tak duże, że w japońskim rządzie zaczęły pojawiać się obawy o możliwości zaopatrzeniowe samych Wysp Japońskich, w razie utrzymania takiego tempa strat. Ostatecznie, wkrótce po bitwie pod Tassafarongą, mimo japońskiego zwycięstwa w niej, japońskie dowództwo podjęło decyzję o wycofaniu się z Guadalcanalu, co zapewniło Stanom Zjednoczonym zwycięstwo w całej kampanii i otworzyło drogę do rozpoczęcia strategicznej ofensywy przeciw Japonii. Według wielu ocen, to właśnie kampania na Salomonach stanowiła punkt zwrotny wojny na Pacyfiku i decydującą o jej wyniku walną bitwę<ref name="StillGuad1">Mark Stille: ''Guadalcanal 1942–43'', s. 90.</ref><ref name="Stille-Aligator3" />. Kampania na Salomonach stanowiła pierwszą amerykańską operację w II wojnie światowej, w której amerykańskie wojsko wyzwoliło terytorium zajęte wcześniej przez Państwa Osi, pierwszą też zwycięską kampanię aliantów po 2,5 roku poniżających klęsk na wszystkich frontach<ref name="Farank-straty">Richard Frank: ''Guadalcana'', s. 614.</ref>. Ze strategicznego punktu widzenia, ważnym jej osiągnięciem było odepchnięcie Japonii od szlaków żeglugowych, wiodących z Ameryki do Nowej Zelandii i Australii<ref>Richard Frank: ''Guadalcana'', s. 24.</ref>.

Była też pierwszą kampanią w rejonie Azji Południowo-Wschodniej i basenie Oceanu Spokojnego, w której niezwyciężona dotąd armia japońska została pokonana, z bardzo z dużym odsetkiem strat w śród żołnierzy japońskich<ref name="StillGuad1" />. Japońskie straty wyniosły nie mniej niż 25 600 żołnierzy na lądzie, w dużej mierze z głodu i chorób, przynajmniej 3543 w morzu oraz około 1200 w powietrzu<ref name="StillGuad1" /><ref name="Farank-straty" />. Z drugiej strony, to właśnie na Guadalcanalu amerykańscy żołnierze po raz pierwszy spotkali się z niespotykanym na zachodzie sposobem walki, nie uznającym poddania się, lecz raczej walkę do samej śmierci<ref name="StillGuad1" />. Kampania Salomonach, była zapowiedzią przyszłości. Już w pierwszych dniach po amerykańskim lądowaniu, podczas [[Bitwa nad Alligator Creek|bitwy nad Alligator Creek]], japońscy żołnierze nawet po odniesieniu ciężkich ran strzelali do marines usiłujących po bitwie nieść im pomoc medyczną<ref name="Stille-Aligator3">Mark Stille: ''Guadalcanal'', s. 50.</ref>{{#tag:ref|W iluś przypadkach, ranni japońscy żołnierze wzywali pomocy, po czym strzelali do śpieszących im z pomocą amerykańskich sanitariuszy<ref name="Toll1">Ian Toll: ''The Conquering Tide'', s. 72–75.</ref>. Inni udawali martwych, ukrywając odbezpieczony granat, po czym detonowali go po zbliżeniu się amerykańskich żołnierzy, usiłujących sprawdzić ich stan<ref name="Toll1" />|group=uwaga}}.

W 1943 roku Amerykanie odzyskali archipelag [[Wyspy Salomona (archipelag)|Wysp Salomona]], część zajętych wcześniej przez Japończyków terytoriów Nowej Gwinei i [[Wyspy Gilberta]]. 1 lutego 1944 roku Amerykanie [[Walki o Wyspy Marshalla|wylądowali na Archipelagu Marshalla]], 15 czerwca [[Walki o archipelag Marianów|na Marianach]].

19-20 czerwca 1944 roku miała miejsce wielka lotniczo-morska [[bitwa na Morzu Filipińskim]], zakończona amerykańskim zwycięstwem. 20 lipca Amerykanie [[Bitwa o Guam (1941)|wylądowali na Guam]], a 20 października na wyspie Leyte na [[Druga Republika Filipin|Filipinach]] (będących wtedy marionetką japońską), gdzie między 23 a 26 października doszło do wielkiej bitwy morskiej zwanej [[Bitwa w zatoce Leyte|bitwą o zatokę Leyte]] stoczonej między Flotą Stanów Zjednoczonych a [[Dai-Nippon Teikoku Kaigun|Cesarską Marynarką Wojenną]], usiłującą zniszczyć przyczółek sformowany przez lądujące w zatoce wojska amerykańskie. W czasie tej bitwy Japończycy pierwszy raz użyli samobójczych oddziałów lotniczych – [[kamikaze]]. Operacja w Leyte była próbą realizacji japońskiej strategii rozbicia aliantów w jednej, decydującej bitwie morskiej. Plan ten okazał się katastrofą, Japończycy utracili wiele potężnych i cennych okrętów, w tym dumę swojej floty – [[Pancerniki typu Yamato|superpancernik]] [[Musashi (1940)|„Musashi”]]. Strat tych nie byli już w stanie odbudować, przez co trwale utracili zdolność operacyjną. 19 maja 1945 ustał opór japoński na Filipinach (choć oddziały generała [[Tomoyuki Yamashita|Yamashity]] przetrwały do końca wojny). W czerwcu Amerykanie po [[Bitwa o wyspę Okinawa|wielkiej bitwie zdobyli]] strategicznie ważną [[Okinawa (wyspa)|Okinawę]].

=== Kampania afrykańska 1942–1943 ===
[[Plik:The British Army in Tunisia 1943 NA1344.jpg|mały|Ranny Brytyjczyk i niemiecki jeniec dzielą się papierosem (między 22 a 24 marca 1943 roku)]]

7 listopada siły angielsko-amerykańskie w ramach [[Operacja Torch|operacji „Torch”]] wylądowały w [[Maroko Francuskie|Maroku]] i [[Algieria Francuska|Algierii]]. Ich celem było zajęcie kolonii Francji Vichy, bronionych przez wojska admirała [[François Darlan]]a, który został pod koniec roku zabity przez [[Fernand Bonnier de La Chapelle|zamachowca]]. W odpowiedzi na klęski wojsk francuskich Niemcy dokonali likwidacji Państwa Francuskiego, które stało się terytorium okupowanym. Po zajęciu kluczowych miast alianci dotarli do Tunezji.

Równolegle trwał odwrót wymęczonych, zdziesiątkowanych, a także odciętych od wsparcia oraz zapasów Niemców i Włochów. Nieudolnie wydawane dyrektywy Hitlera nie pozwalały Rommlowi przegrupować się lub zająć dogodnych pozycji obronnych. Frustrowało to feldmarszałka, który był zupełnie bezsilny i zaczął krytykować autorytet przywódcy III Rzeszy. Ostatnią ważniejszą bitwą w Libii była ta [[Bitwa pod El Agheila|pod El Agheila]], zwycięska dla Montgomery’ego. Rommel był zmuszony wycofać się do Tunezji, atakowanej z drugiej strony przez Amerykanów. Siły Sprzymierzonych połączyły się, a w rękach Osi pozostał tylko skrawek terytorium afrykańskiego z miastem [[Tunis]]. Rommlowi udało się zadać jeszcze klęskę liczniejszym aliantom [[Bitwa na przełęczy Kasserine|na przełęczy Kasserine]]. Była to pierwsza w historii wojny bitwa Amerykanów z Niemcami. Feldmarszałek zadał aliantom znaczne straty i zdruzgotał [[morale]] amerykańskie, jednak nie był w stanie odwrócić losów kampanii<ref>{{Cytuj |autor = Bruce Allen Watson |tytuł = Exit Rommel: The Tunisian Campaign, 1942-43 |data = 2006-11-15 |data dostępu = 2020-12-03 |isbn = 978-0-8117-3381-6 |wydawca = Stackpole Books |s = str. 41 |url = https://books.google.pl/books?id=Hn9chmb3PSEC&pg=PA41&dq=rommel&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwiNjOaml7LtAhUQ3aQKHSaoDvwQ6AEwA3oECAIQAg#v=onepage&q=rommel&f=false |język = en}}</ref>. Sprzymierzeni przeprowadzili skuteczną [[Bitwa o Medenine|operację „Capri”]], która jeszcze bardziej odepchnęła siły Osi.[[Plik:The British Army in Tunisia 1943 NA1638.jpg|mały|Brytyjskie czołgi [[Mk VI Crusader|Crusader]] wjeżdżają do [[Al-Hamma (Kabis)|El Hamma]] (28 marca 1943 rok)]]Ostatnim punktem oporu niemiecko-włoskiego były umocnienia [[Linia Mareth|Linii Mareth]]. Dowództwo niemieckie odwołało Rommla, a jego miejsce zajął niezbyt zdolny generał [[Hans Jürgen von Arnim]]. Wraz z włoskim generałem [[Giovanni Messe|Giovannim Messe]] usiłował [[Bitwa o linię Mareth|prowadzić obronę Linii Maretha]], jednak wobec olbrzymiej przewagi przeciwnika poniósł klęskę. Oddziały niemiecko-włoskie znalazły się w potrzasku. Nie można było już prowadzić obrony, a ewakuację ich uniemożliwiało panowie aliantów w przestworzach i na morzu. Alianci wciąż spychali Arnima i Messego bliżej morza, a ich kolejnym zwycięstwem była [[Bitwa o Wadi Akarit|operacja „Scipo”]]. Żołnierze Osi tysiącami dostawali się do niewoli. Hitler wciąż jednak zakazywał się wycofywać. Ostatnim bastionem Osi pozostał Tunis, który Sprzymierzeni zdobyli dzięki operacjom [[Operacje Vulcan i Strike|„Vulcan”]] (22 kwietnia–6 maja 1943 roku) i [[Operacje Vulcan i Strike|„Strike”]] (od 6 maja). 12 maja skapitulował Arnim i żołnierze niemieccy. Następnego dnia świeżo awansowany marszałek Messe poddał wojska włoskie. Obaj dowódcy dostali się do niewoli, a alianci wzięli ponad 230 tysięcy jeńców. Zakończyła się II wojna światowa wojna w Afryce.

Równolegle do wydarzeń w Afryce kontynentalnej, alianci przeprowadzili [[Bitwa o Madagaskar|operację „Ironclad”]], czyli inwazję na Madagaskar, którego gubernator, generał [[Armand Léon Annet]] pozostał wierny rządowi w Vichy. Generał [[Robert Sturges]] zdesantował na północy wyspy od 10 do 15 tysięcy żołnierzy. Broniło jej 8000 Francuzów, wspieranych przez marynarkę japońską, która zapuszczała się w te strony. Madagaskaru nie udało się jednak obronić i wyspę zajęli Brytyjczycy.

=== Front wschodni 1942–1943 ===
{{Osobny artykuł|Front wschodni (II wojna światowa)}}[[Plik:RIAN archive 602161 Center of Stalingrad after liberation.jpg|mały|Czerwonoarmiści w centrum [[Wołgograd|Stalingradu]] po zakończeniu walk (2 lutego 1943 roku)]]Wiosną 1942 roku Niemcy, uderzając na południu Rosji w kierunku [[Wołga|Wołgi]] i roponośnych terenów [[Kaukaz (region)|Kaukazu]], doszli do [[Wołgograd|Stalingradu]]. [[Bitwa stalingradzka]] skończyła się jednak klęską niemieckiej [[6 Armia (III Rzesza)|6 Armii]] feldmarszałka [[Friedrich Paulus|Friedricha Paulusa]]. Nie tylko nie zdołała ona opanować miasta (bronionego przez [[62 Armia (ZSRR)|62 Armię]] generała [[Wasilij Czujkow|Wasilija Czujkowa]]), ale sama [[Operacja Uran|została otoczona]] i zmuszona do poddania się 2 lutego 1943 roku. Idąc za ciosem, Sowieci wyparli Niemców aż na wschodnią Ukrainę. Ich dalsze postępy powstrzymała dopiero marcowa [[Bitwa o Charków (1943)|porażka pod Charkowem]] zadana im przez feldmarszałka [[Erich von Manstein|Ericha von Mansteina]], która spowodowała tymczasową stabilizację frontu.

Pragnąc po raz kolejny odzyskać inicjatywę na froncie, w lipcu 1943 roku Niemcy przeszli do zmasowanego kontrataku w okolicach [[Kursk]]a, rzucając do walki większość swych sił pancernych. Tak zwana [[bitwa na łuku kurskim]], pomimo początkowych sukcesów niemieckich i zadania siłom radzieckim znacznych strat, skończyła się przegraną atakujących i ostatecznym przejęciem przez Armię Czerwoną inicjatywy strategicznej, której nie oddała ona już do końca wojny.

=== Kampania włoska ===
{{Osobny artykuł|Kampania włoska w czasie II wojny światowej}}
<small>Źródła</small><ref>{{Cytuj |autor = Zbigniew Wawer |tytuł = Monte Cassino 1944 |data = 2009 |data dostępu = 2020-12-03 |wydawca = Bellona |url = https://books.google.pl/books?id=MQkO1jyOoAAC&pg=PA297&dq=monte+cassino&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwiRwPnklbLtAhVNsaQKHRJXBpIQ6AEwAHoECAQQAg#v=onepage&q=monte%20cassino&f=false}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Kazimierz Rosen-Zawadzki |tytuł = Balkańskie koncepcje strategiczne a kampania we Włoszech, 1943–1945 |data = 1964 |data dostępu = 2020-12-03 |wydawca = Zakład Narodowy im. Ossolińskich |url = https://books.google.pl/books?id=ZqhJAAAAIAAJ&q=kampania+w%C5%82oska&dq=kampania+w%C5%82oska&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwj5y6XrlrLtAhWMzaQKHeT0DJEQ6AEwAHoECAUQAg}}</ref>
[[Plik:Landing beach on the opening day of the invasion of Sicily.jpg|mały|Brytyjczycy lądujący na Sycylii (10 lipca 1943 roku)]]

Po pokonaniu sił niemiecko-włoskich w północnej Afryce, alianci dokonali inwazji na [[Sycylia|Sycylię]] 10 lipca 1943 roku ([[Operacja Husky|operacja „Husky”]]), a 3 września w ramach [[Operacja Baytown|operacji „Baytown”]] w południowych Włoszech. Całymi siłami alianckimi we Włoszech dowodził amerykański generał [[Dwight Eisenhower]], od stycznia 1944 roku zastąpili go brytyjscy generałowie – [[Henry Maitland Wilson]] sprawujący funkcję do grudnia, a po nim [[Harold Alexander]]. Ich niemieckimi odpowiednikami byli rotacyjnie feldmarszałek [[Albert Kesselring]] i generał [[Heinrich von Vietinghoff]]. Wojskami włoskimi dowodził marszałek [[Rodolfo Graziani]].
Wobec kolejnych klęsk na frontach rosło zmęczenie wojną społeczeństwa włoskiego. Przedstawiciele włoscy podpisali 3 września 1943 roku rozejm z aliantami. W Rzymie rozwiązano [[Wielka Rada Faszystowska|Wielką Radę Faszystowską]] i powołano nowy rząd marszałka [[Pietro Badoglio]]. Generał [[Vittorio Ambrosio]] zażądał, by dyktator [[Benito Mussolini]] oddał władzę. Ostatecznie pozbawił go jej król [[Wiktor Emanuel III]], który również pozbawił go stopnia [[Pierwszy Marszałek Imperium|Pierwszego Marszałka Imperium]]. Mussolini został aresztowany.

Włosi zgodzili się na podpisanie kapitulacji oraz zaproponowali wspólną walkę z Niemcami. W tym celu postanowi ewakuować swoją flotę na brytyjską [[Malta (wyspa)|Maltę]]. Zaatakowało ją niemieckie lotnictwo, które zatopiło pancernik „[[Roma (1940)|Roma]]” i uszkodziło „[[Littorio (1937)|Italię]]”. Po ogłoszeniu przez Eisenhowera rozejmu Niemcy rozbroili wszystkie wojska włoskie, a król wraz z rządem musieli uciekać na tereny pod władzą aliantów. 29 września 1943 roku Badoglio podpisał akt bezwarunkowej kapitulacji wojsk włoskich. W odpowiedzi na zatopienie Romy król wypowiedział wojnę Osi. W międzyczasie Niemcy zajęli [[Królestwo Albanii (protektorat włoski)|Albanię włoską]], tworząc w jej miejsce własną marionetkę, [[Królestwo Albanii (okupacja niemiecka)|Królestwo Albanii]].

Początkowo uwięziony dyktator Włoch Benito Mussolini uwolniony został przez niemieckich spadochroniarzy pułkownika [[Otto Skorzeny|Otta Skorzenego]] i uciekł na północ kraju, gdzie ogłosił powstanie sprzymierzonej z Niemcami [[Włoska Republika Socjalna|Włoskiej Republiki Socjalnej]], zwanej Republiką Salò – [[Państwo marionetkowe|państwa marionetkowego]] Niemiec. Na części spiskowców wykonano wyroki śmierci. Życie stracili między innymi [[Galeazzo Ciano]], prominentny polityk, minister spraw zagranicznych, a prywatnie zięć Mussoliniego oraz marszałek [[Emilio De Bono]]. Zorganizowane zostały nowe wojska włoskie walczące u boku Niemiec – [[Esercito Nazionale Repubblicano]].[[Plik:Soldati brasiliani a Montese.jpg|mały|Żołnierze brazylijscy w okopie pod [[Montese]] (kwiecień 1945 roku)]]9 września na obcasie włoskiego buta ([[Operacja Slapstick|operacja „Slapstick”]]), wylądowała brytyjska [[8 Armia (Wielka Brytania)|8 Armia]] dowodzona przez generała [[Bernard Law Montgomery|Montgomery’ego]], zaś w okolicach [[Salerno]] na południe od [[Rzym]]u wylądowała [[5 Armia (USA)|5 Armia]] amerykańska generała [[Mark Wayne Clark|Marka Clarka]] ([[Operacja Avalanche|operacja „Avalanche”]]). Zaciekłe walki na tym froncie toczyły się na liniach obronnych: [[Linia Gustawa|Gustawa]], [[Linia Hitlera|Hitlera]] i [[Linia Gotów|Gotów]]. Przełamywanie ich było krwawymi operacjami, gdyż Niemcy bronili się zażarcie. W celu obejścia Linii Gustawa Amerykanie wysadzili desant pod [[Anzio]] ([[Operacja Shingle|operacja „Shingle”]]). Zagrożenie ze strony wojsk niemiecko-włoskich usunęła ostatecznie [[Ofensywa wiosenna we Włoszech 1945|operacja „Grapeshot”]], zwana częściej ofensywą wiosenną. Trwała od 6 kwietnia do 4 maja 1945 roku, kiedy Niemcy ogłosiły kapitulację tego frontu, jeszcze przed końcem wojny w Europie.

Na froncie włoskim odznaczyły się wojska polskie, które zdobyły potężną fortecę [[Monte Cassino]] oraz [[Bitwa o Bolonię|wyzwoliły Bolonię]]. Warty wspomnienia jest również udział [[Brazylijski Korpus Ekspedycyjny|Brazylijskiego Korpusu Ekspedycyjnego]] generała [[João Baptista Mascarenhas de Morais|Mascarenhasa de Moraisa]].

=== Walki na Bałtyku 1944–1945 ===
[[Plik:The German Navy in the Second World War HU104921.jpg|mały|215x215px|Ćwiczenia niemieckich okrętów podwodnych na Bałtyku podczas wojny (dokładna data nieznana)]]
Dominację niemiecką na Bałtyku zakończył rok [[1944]]. Niemcy znalazły się w zasięgu lotnictwa alianckiego, które zatopiło okręt podwodny „U-108”. „[[U-2 (1935)|U-2]]” zatonął po zderzeniu z inną jednostką, a „[[U-803]]” został zniszczony po wejściu na minę. W międzyczasie ruszyła radziecka ofensywa na lądzie. Radzieckie samoloty podczas ataku na bazę minowców w [[Kirkkomaansaari]] zatopiły 2 niemieckie transportowce min, „Otter” i „Pargas” wraz z 270 minami na ich pokładach. W celu opóźnienia radzieckich desantów w [[Zatoka Wyborska|Zatoce Wyborskiej]] Niemcy wysłali tam dwa nowe niszczyciele: „T-30” i „T-31”. W gęstej mgle na północ od [[Narwa (miasto)|Narwi]] zostały one zaatakowane przez radzieckie [[Kuter torpedowy|kutry torpedowe]]. „T-31” został zatopiony, a drugi okręt wycofał się. Po przejściu Finlandii na stronę aliantów, by kontynuować blokadę marynarki radzieckiej, Kriegsmarine wspomagała nieudaną [[Operacja Tanne Ost|operację „Tanne Ost”]], mająca na celu zajęcie ważnej fińskiej wyspy [[Gogłand|Suursaari]]. Aktywność swą rozpoczęło lotnictwo radzieckie. 31 października za jego sprawą na dno poszedł statek [[SS Bremerhaven (1921)|SS „Bremerhaven”]], a 12 grudnia zniszczyło pod Tallinnem niszczyciele „Z-35” i „Z-36”. Do końca roku Niemcy stracili jeszcze trzy okręty podwodne. W nocy z 18 na 19 grudnia [[Royal Air Force|RAF]] przeprowadził nalot na Gdynię, w wyniku którego zniszczono kompleksy budowlane Kriegsmarine, zginęło też bardzo wielu wykwalifikowanych inżynierów. Była to strata nie do odrobienia.

Rok [[1945]] przyniósł rzeź okrętów niemieckich na Bałtyku. Kriegsmarine skupiła się na wspieraniu [[Operacja wschodniopruska (1945)|obrońców Prus Wschodnich]], a do walk skierowano krążowniki ciężkie „[[Prinz Eugen]]”, „[[Lützow (1931)|Lützow]]” i „[[Admiral Scheer]]”, jednak nie były one w stanie odwrócić losów wojny. W calu zablokowania [[Operacja königsbergska|atakowanego portu w Königsbergu]] zatopiono w nim przebudowywany na lotniskowiec krążownik ciężki „[[Seydlitz (1939)|Seydlitz]]”.[[Plik:Cap Arcona burning.jpg|mały|Tonący [[SS Cap Arcona|SS „Cap Arcona”]] (3 maja 1945 roku)]]

Jedną z największych akcji Kriegsmarine była ewakuacja ludności niemieckiej z [[Prusy Wschodnie|Prus Wschodnich]], [[Kurlandia|Kurlandii]] i [[Korytarz polski|korytarza polskiego]] ([[Operacja Hannibal|operacja „Hannibal”]]), przeprowadzona przy wysokich stratach, gdyż flota i lotnictwo radzieckie polowały na statki z cywilami. W ciągu 15 tygodni od 494 do 1080 okrętów i statków transportowych wszystkich typów, w tym łódki rybackie i inne statki, wykorzystując także niemieckie największe jednostki morskie, przetransportowały od 800 000 do 900 000 uchodźców oraz 350 000 żołnierzy przez [[Morze Bałtyckie]] do [[III Rzesza|III Rzeszy]] oraz okupowanej przez Niemców [[Dania|Danii]]<ref>{{Cytuj |autor = Maria Podlasek |tytuł = Wypędzenie Niemców z terenów na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej: Relacje świadków |data = 1995}}</ref>. Szczególnie krwawe były radzieckie ataki na duże statki pasażerskie, jak [[SS General von Steuben|SS „General von Steuben”]] (4500 ofiar)<ref>{{Cytuj |tytuł = Steuben Wreck @ National Geographic Magazine |data = 2012-06-29 |data dostępu = 2020-12-20 |opublikowany = archive.is |url = http://archive.is/fe7s}}</ref>, [[SS Cap Arcona|SS „Cap Arcona”]] (5000 ofiar)<ref>{{Cytuj |autor = Tadeusz Maria Gelewski |tytuł = Zbrodnie wojenne na morzu w drugiej wojnie światowej |data = 1976}}</ref>, [[MS Goya|MS „Goya”]] (6000 ofiar)<ref>{{Cytuj |tytuł = Pomnik ofiar tragedii Wilhelma Gustloffa, Goyi i Steubena-Katedra Mon… |data = 2012-12-09 |data dostępu = 2020-12-20 |opublikowany = archive.is |url = http://archive.is/Bqq0}}</ref>, czy też [[MS Wilhelm Gustloff|MS „Wilhelm Gustloff”]] (6600 ofiar, największa tragedia morska w historii ludzkości)<ref>{{Cytuj |tytuł = A Memorial To The Wilhelm Gustloff |data = 2020-08-04 |data dostępu = 2020-12-20 |opublikowany = Feldgrau |url = https://www.feldgrau.com/ww2-germany-wilhelm-gustloff-cruise-liner/ |język = en}}</ref>.

Armia Czerwona parła na zachód. Szczególnie zażarcie broniły niemieckie okręty [[Gdańsk]]a i [[Gdynia|Gdyni]]. Dla zablokowania gdyńskiego portu Niemcy dokonali samozatopienia pancerników „[[Gneisenau (1936)|Gneisenau]]” i „[[SMS Zähringen|Zähringen]]”, zniszczono też ciężko uszkodzonego „[[Schleswig-Holstein (1906)|Schleswiga-Holsteina]]”. 24 kwietnia Niemcy zatopili nieukończony lotniskowiec „[[Graf Zeppelin (1938)|Graf Zeppelin]]” w obawie przed jego przejęciem przez siły radzieckie. 3 maja RAF uszkodził krążownik ciężki „[[Admiral Hipper]]”. Następnego dnia lotnictwo radzieckie zatopiło uszkodzony pancernik „[[SMS Schlesien|Schlesien]]”, a Kriegsmarine zdecydowała się na samozatopienie pancernika kieszonkowego „Lützow”. W obliczu nieuchronnej klęski marynarka niemiecka na Bałtyku dokonała masowego niszczenia okrętów podwodnych.

=== Front zachodni 1944–1945 ===
{{Osobny artykuł|Front zachodni (II wojna światowa)}}
<small>Źródła</small><ref>{{Cytuj |autor = Derek S. Zumbro |tytuł = Battle for the Ruhr: The German Army’s Final Defeat in the West |data = 2006 |data dostępu = 2020-11-26 |isbn = 978-0-7006-1490-5 |wydawca = University Press of Kansas |url = https://books.google.pl/books?id=2tpmAAAAMAAJ&q=ruhr+battle&dq=ruhr+battle&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwi-xf7295_tAhVGsaQKHTPvDusQ6AEwAHoECAAQAg |język = en}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Ian Kershaw |tytuł = Do piekła i z powrotem: Europa 1914–1949 |data = 2016-10-19 |data dostępu = 2020-12-04 |isbn = 978-83-240-4166-4 |wydawca = Otwarte |url = https://books.google.pl/books?id=Nro9DwAAQBAJ&dq=do+piek%C5%82a+i+z+powrotem+ian+kershaw&hl=pl&source=gbs_navlinks_s}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Stuart Cooper, Christopher Hudson |tytuł = Overlord: Codename: D-Day, June 6, 1944 |data = 2007-05 |data dostępu = 2020-12-04 |isbn = 978-0-595-45123-4 |wydawca = iUniverse |url = https://books.google.pl/books?id=tP_F1KWCm4AC&dq=overlord&hl=pl&source=gbs_navlinks_s |język = en}}</ref>[[Plik:Approaching Omaha.jpg|thumb|Amerykanie lądują na [[Plaża Omaha|plaży Omaha]] (6 czerwca 1944 roku)]]6 czerwca 1944 roku alianci dokonali [[Lądowanie w Normandii|wielkiej operacji desantowej]] we francuskiej [[Normandia (kraina historyczna)|Normandii]], w ramach [[Operacja Overlord|operacji „Overlord”]]. Umocnienia [[Wał Atlantycki|Wału Atlantyckiego]] nie wytrzymały naporu wojsk inwazyjnych pod dowództwem generała [[Dwight Eisenhower|Dwighta Eisenhowera]], wspieranych przez siły morskie, powietrzne oraz powietrznodesantowe. 29 czerwca Amerykanie [[Bitwa o Cherbourg|wyzwolili Cherbourg]], a w połowie lipca wojska brytyjskie opanowały po [[Bitwa o Caen|krwawych o bojach Caen]]. W sierpniu doszło do załamania się obrony Niemców w Normandii i okrążenia ich sił w [[Bitwa pod Falaise|kotle pod Falaise]], z czym zbiegło się [[Operacja Dragoon|lądowanie aliantów na południu Francji]]. 19 sierpnia w [[Paryż]]u wybuchło [[Powstanie paryskie|powstanie]], któremu przyszły z odsieczą czołgi [[Philippe Leclerc de Hauteclocque|generała Philippe’a Leclerca]]. 25 sierpnia, po czteroletniej okupacji, miasto zostało wyzwolone. Trzy dni później padł garnizon [[Marsylia|Marsylii]]. Pierwszy tydzień września przyniósł również wyzwolenie [[Calais]], [[Rouen]], [[Lyon]]u oraz znacznej części Belgii z [[Antwerpia|Antwerpią]] i [[Bruksela|Brukselą]].[[Plik:ElbeDay1945 (NARA ww2-121).jpg|thumb|Spotkanie oficerów radzieckiego i amerykańskiego w [[Torgau]] nad Łabą (25 lub 27 kwietnia 1945 roku)]]17 września rozpoczęła się aliancka [[Operacja Market Garden|operacja „Market Garden”]]. Miała ona na celu uchwycenie mostów na wielkich przeszkodach wodnych w Holandii i otwarcie drogi do przemysłowego serca Niemiec, [[Zagłębie Ruhry|Zagłębia Ruhry]], co zdaniem jej pomysłodawcy, marszałka [[Bernard Law Montgomery|Montgomery’ego]] dawało szansę zakończenia wojny przed końcem 1944 roku. Operacja zakończyła się jednak niepowodzeniem, o czym zadecydowała klęska brytyjskich spadochroniarzy pod [[Arnhem]]. Porażka ta oraz nadmiernie rozciągnięte linie zaopatrzeniowe aliantów spowodowały zastój na froncie aż do zimy. Dało to Niemcom czas na odbudowanie sił; w grudniu 1944 roku rozpoczęli oni [[Ofensywa w Ardenach|kontrofensywę w Ardenach]], która po początkowych sukcesach zakończyła się klęską, m.in. dzięki amerykańskiej [[Obrona Bastogne|obronie Bastogne]] i przerwaniu pierścienia okalającego miasto przez wojska generała [[George Patton|George’a Pattona]].

[[Inwazja aliantów zachodnich na Niemcy|Zachodni alianci wkroczyli na terytorium Niemiec]] i w marcu 1945 roku [[Forsowanie Renu|sforsowali Ren]], dokonując wielkiego okrążenia wojsk niemieckich w Zagłębiu Ruhry. W kotle zamknięto znaczne siły niemieckie, choć były to jednostki w większości improwizowane (tylko 75 tysięcy żołnierzy było uzbrojonych). Ostatecznie, [[Bitwa o Zagłębie Ruhry|bitwa o Zagłębię Ruhry]] doprowadziła do pojmania ponad 300 tysięcy Niemców. Ich dowódca, feldmarszałek [[Walther Model]] odebrał sobie życie. Następnie czołowe oddziały alianckie dotarły do [[Łaba|Łaby]], gdzie 25 kwietnia 1945 roku nastąpiło [[Spotkanie nad Łabą|spotkanie]] z idącą od wschodu Armią Czerwoną.

=== Front wschodni 1944–1945 ===
{{Osobny artykuł|Front wschodni (II wojna światowa)}}
[[Plik:Советские войска форсируют Днепр в районе Херсона.jpg|mały|Armia Czerwona przekracza [[Dniepr]] w regionie [[Chersoń|Chersonia]] (marzec 1944 roku)]]

6 stycznia 1944 roku Sowieci przekroczyli dawną granicę Polski. 22 czerwca, w trzecią rocznicę inwazji Niemiec na Związek Radziecki, rozpoczęli [[Operacja Bagration|ofensywę strategiczną na Białorusi]], zakończoną rozbiciem niemieckiej [[Grupa Armii Środek|Grupy Armii „Środek”]]. Dzięki temu w lipcu sforsowali [[Bug]] i wyszli na linię [[Wisła|Wisły]]. 1 sierpnia wybuchło [[powstanie warszawskie]], zainicjowane przez [[Armia Krajowa|Armię Krajową]] w celu opanowania stolicy Polski przed nadejściem Armii Czerwonej. Po 63 dniach walki upadło, nie doczekawszy się pomocy ze strony radzieckiej.

We wrześniu wyczerpana [[Wojna kontynuacyjna|wojną]] Finlandia poprosiła Związek Radziecki o podpisanie rozejmu i wkrótce potem [[Wojna lapońska|podjęła działania zbrojne]] przeciwko swym niedawnym sojusznikom, Niemcom. Następnie, po ich pokonaniu, razem z siłami radzieckimi wkroczyła do okupowanego norweskiego [[Finnmark]]u. W październiku Sowieci po raz pierwszy od wybuchu wojny przekroczyli przedwojenną granicę III Rzeszy (w [[Prusy Wschodnie|Prusach Wschodnich]]). W regionie tym toczono [[Operacja wschodniopruska (1945)|bardzo ciężkie walki]], [[Operacja königsbergska|szczególnie zażarcie bronili Niemcy Königsbergu]]. W styczniu 1945 roku ruszyła ich [[Operacja wiślańsko-odrzańska|kolejna wielka ofensywa]], która odrzuciła Niemców od Wisły aż do umocnień [[Wał Pomorski|Wału Pomorskiego]] oraz rzek [[Odra|Odry]] i [[Nysa Łużycka|Nysy Łużyckiej]].[[Plik:Bundesarchiv Bild 183-R98401, Königsberg, Volkssturm.jpg|mały|[[Volkssturm]] [[Operacja königsbergska|broni Königsberga]] (20 stycznia 1945 roku)]]Na południu fronty radzieckie po zajęciu Rumunii (jej rząd oraz rząd bułgarski przeszły na stronę aliantów) wkroczyły na terytorium Węgier i Jugosławii. W październiku 1944 roku [[Operacja belgradzka|został wyzwolony]] [[Belgrad]], a w lutym 1945 roku po długotrwałych i krwawych walkach [[Oblężenie Budapesztu|padł Budapeszt]]. W marcu Niemcy podjęli nieudaną [[Operacja Frühlingserwachen|ofensywę strategiczną nad Balatonem]] – swoją ostatnią w tej wojnie. Miesiąc później liczne siły radziecko-bułgarskie pod komendą marszałka [[Fiodor Tołbuchin|Fiodora Tołbuchina]] [[Operacja wiedeńska|zaatakowały Wiedeń]], który udało jej się zdobyć pomimo ciężkich strat (ponad 41 tysięcy zabitych i 136 tysięcy rannych, podczas gdy Niemcy tylko 19 tysięcy zabitych). Po kapitulacji miasta do niewoli dostało się 130 tysięcy Niemców. 27 kwietnia, za aprobatą władz radzieckich, były kanclerz [[Republika Niemieckiej Austrii|Austrii]] [[Karl Renner]] powołał rząd, na którego czele stanął. Ogłosił on odłączenie kraju od III Rzeszy<ref>[[Bogdan Koszel]], ''Renner Karl'', [w:] [[Stanisław Sierpowski]] (red.), ''Leksykon historii powszechnej 1900–1945'', Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań, 1996, {{ISBN|83-232-0712-7}}, s. 369.</ref>.

Propaganda niemiecka zapowiadała użycie nowych rodzajów broni, tzw. [[Wunderwaffe]], lecz losów wojny nie było już w stanie nic zmienić.

=== Kres wojny w Europie ===
{{Osobny artykuł|Kapitulacja III Rzeszy}}[[Plik:Kantaria e Egorov Reichstag.png|mały|257x257px|Radziecki sierżant [[Michaił Jegorow]] z kompanem wieszają flagę ZSRR na dachu [[Reichstag]]u]]
[[Operacja pomorska|Przełamanie Wału Pomorskiego]] oraz [[Bitwa o wzgórza Seelow|przekroczenie Odry]] i Nysy Łużyckiej przez fronty radzieckie (w ich skład wchodziły również [[1 Armia Wojska Polskiego|1]] i [[2 Armia Wojska Polskiego]]) dało początek [[Operacja berlińska|operacji berlińskiej]]. Po ciężkich walkach, 2 maja 1945 roku załoga miasta skapitulowała. Wcześniej, 30 kwietnia [[Śmierć Adolfa Hitlera|Adolf Hitler popełnił samobójstwo]]. Na mocy jego testamentu władza nad państwem i siłami zbrojnymi przeszła w ręce [[Wielki admirał|wielkiego admirała]] [[Karl Dönitz|Karla Dönitza]], dowódcy [[Kriegsmarine]], który powołał we [[Flensburg]]u ostatni [[Rząd Lutza Schwerina von Krosigka|rząd III Rzeszy]] z [[Johann Ludwig Graf Schwerin von Krosigk|Johannem Ludwigiem von Krosigkiem]] jako [[Kanclerze Niemiec|kanclerzem]]. Pomimo upadku Berlina 2 maja 1945 roku, wiele oddziałów niemieckich nie składało broni. Do 4 maja trwały [[Walki w Brandenburgii (1945)|walki w Brandenburgii]]. 6 maja [[Oblężenie Wrocławia (1945)|upadła Festung (niem. ''Twierdza'') Breslau]], jedno z najważniejszych miast Niemiec<ref>{{Cytuj |autor = Alfred Konieczny |tytuł = „Festung Breslau.” dokumenty oble̜żenia 16. II.-6. v. 1945 |data = 1962 |data dostępu = 2020-12-03 |wydawca = Państwowe Wydawnictwo Naukowe |url = https://books.google.pl/books?id=8hLTAAAAMAAJ&q=festung+breslau&dq=festung+breslau&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwj0qpzTlLLtAhWDjqQKHcb3C-EQ6AEwAXoECAQQAg |język = de}}</ref>.

7 maja Niemcy w jednym ze szkolnych budynków we francuskim [[Reims]] skapitulowali na froncie zachodnim przed przedstawicielami armii Stanów Zjednoczonych i Wspólnoty Brytyjskiej. Dzień później w Berlinie podpisali również akt kapitulacji w obecności przedstawicieli ZSRR<ref>{{Cytuj |autor = Sean M. Mcateer |tytuł = 500 Days: The War in Eastern Europe, 1944–1945 |data = 2009 |data dostępu = 2020-12-03 |isbn = 978-1-4349-6159-4 |wydawca = Dorrance Publishing |url = https://books.google.pl/books?id=Bg8drRyDGhEC&q=McAteer,+Sean.+500+Days:+The+War+in+Eastern+Europe,+1944-1945&redir_esc=y#v=snippet&q=McAteer,%20Sean.%20500%20Days:%20The%20War%20in%20Eastern%20Europe,%201944-1945&f=false |język = en}}</ref>. Tym samym II wojna światowa w Europie oficjalnie dobiegła końca, choć na niektórych obszarach działania zbrojne trwały jeszcze przez jakiś czas. W dniach 7–9 maja trwał radziecki [[desant na Bornholm]]. 10 maja skapitulowały wojska niemieckie broniące się w [[Kocioł kurlandzki|kotle kurlandzkim]] od 9 października 1944 roku. Dzień później jako ostatni niemiecki związek operacyjny [[Operacja praska|poddała się na terenie Czech]] [[Grupa Armii Środek|Grupa Armii „Środek”]] feldmarszałka [[Ferdinand Schörner|Ferdinanda Schörnera]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Ostatnie starcia II wojny światowej w Europie |data dostępu = 2020-11-26 |opublikowany = polska-zbrojna.pl |url = http://www.polska-zbrojna.pl/home/articleshow/22541?t=Ostatnie-starcia-II-wojny-swiatowej-w-Europie#}}</ref>. Do 15 maja dogorywały walki na froncie jugosłowiańskim. Kriegsmarine zdążyła przeprowadzić jeszcze {{link-interwiki|Operacja Regenbogen (1945)|tekst=operację „Regenbogen”|Q=Q566859}}, akcję masowego zatapiania U-Bootów, by nie wpadły w ręce wroga.
[[Plik:Bundesarchiv Bild 183-H26408, Rückzug deutscher Truppen auf Breslau.jpg|mały|Resztki wojsk niemieckich przybywające bronić [[Oblężenie Wrocławia (1945)|Festung Breslau]] (2 lutego 1945 roku)]]
Ostatnią operacją zbrojną II wojny światowej była [[Operacja Doomsday|operacja „Doomsday”]], trwające do 4 września 1945 roku rozbrajanie licznych sił okupacyjnych stacjonujących w Norwegii. W różnych incydentach życie straciło 47 żołnierzy alianckich i kilku niemieckich. W latach 1945–1946 alianci przeprowadzili [[Operacja Deadlight|operację „Deadlight”]], polegającą na zniszczeniu przejętych U-Bootów<ref>{{Cytuj |autor = Sean M. Mcateer |tytuł = 500 Days: The War in Eastern Europe, 1944–1945 |data = 2009 |data dostępu = 2020-11-26 |isbn = 978-1-4349-6159-4 |wydawca = Dorrance Publishing |url = https://books.google.pl/books?id=Bg8drRyDGhEC&q=McAteer,+Sean.+500+Days:+The+War+in+Eastern+Europe,+1944-1945&redir_esc=y#v=snippet&q=McAteer,%20Sean.%20500%20Days:%20The%20War%20in%20Eastern%20Europe,%201944-1945&f=false |język = en}}</ref>.

Przez pewien czas na okupowanych terenach niemieckich działała partyzantka niemiecka [[Werwolf]], na terenach polskich zajętych przez Armią Czerwoną walczyli tzw. [[żołnierze wyklęci]], a na ziemiach państw bałtyckich ich włączeniu do ZSRR opierali się zbrojnie [[Leśni Bracia]]<ref>{{Cytuj |autor = James Lucas |tytuł = Kommando: German Special Forces of World War Two |data = 2014-02-24 |data dostępu = 2020-11-23 |isbn = 978-1-84832-737-5 |wydawca = Frontline Books |url = https://books.google.pl/books?id=SyUeCgAAQBAJ&pg=PA204&dq=werewolf+germany+partisan&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwjdotyptpntAhXR8eAKHRkzBasQ6AEwAHoECAIQAg#v=onepage&q=werewolf%20germany%20partisan&f=false |język = en}}</ref>. Równocześnie przeciw władzom radzieckim działała na Białorusi [[Zielona Armia]], a na Ukrainie [[Ukraińska Powstańcza Armia|UPA]]. Ostatnim partyzantem opierającym się zbrojnie władzy radzieckiej był szeregowiec [[Estończycy|estońskich]] Leśnych Braci, [[August Sabbe]] zabity w czasie próby ujęcia przez [[KGB]] 28 września 1978 roku<ref>{{Cytuj |autor = [[Mart Laar]] |tytuł = Wojna w lesie. Walka Estonii o przetrwanie 1944–1956 |data = 2008}}</ref>.

=== Koniec II wojny światowej ===
{{Osobny artykuł|Kapitulacja Japonii}}
[[Plik:Nagasakibomb.jpg|thumb|179x179px|[[Grzyb atomowy]] nad Nagasaki (9 sierpnia 1945 roku)]]

Naloty dywanowe amerykańskich [[Boeing B-29 Superfortress|„latających fortec”]] [[Naloty na Tokio|zniszczyły]] [[Tokio]] i inne miasta japońskie. 8 sierpnia Związek Radziecki wypowiedział wojnę Japonii, a radzieckie i mongolskie dywizje pod dowództwem marszałka [[Aleksandr Wasilewski|Aleksandra Wasilewskiego]] [[Operacja kwantuńska|wkroczyły do Mandżurii]], rozbijając szybko japońską [[Armia Kwantuńska|Armię Kwantuńską]] generała [[Otozō Yamada|Otozō Yamady]], kładąc kres istnieniu [[Mandżukuo|Mandżukua]] i [[Mengjiang|Mengjianu]]. 6 i 9 sierpnia Amerykanie [[Atak atomowy na Hiroszimę i Nagasaki|zrzucili bomby atomowe na Hiroszimę i Nagasaki]], co walnie przyczyniło się do złamania ducha oporu i do podpisania aktu bezwarunkowej kapitulacji Japonii 2 września 1945 roku (1 września czasu środkowoeuropejskiego). Decyzję o użyciu broni jądrowej spowodowały prognozowane bardzo wysokie straty w planowanej inwazji na Japonię ([[Operacja Downfall|operacja „Downfall”]])<ref>{{Cytuj |tytuł = Transcript of „Operation Downfall [US invasion of Japan]: US Plans and Japanese Counter-Measures” by D.M. Giangreco, US Army Command and General Staff College |data dostępu = 2020-11-23 |opublikowany = mtholyoke.edu |url = https://www.mtholyoke.edu/acad/intrel/giangrec.htm}}</ref>. Po wojnie kilka grup żołnierzy japońskich, często nieświadomych zakończenia konfliktu, [[Japoński opór po II wojnie światowej|prowadziło opór]] lub ukrywało się w trudno dostępnych terenach. Zgodnie z doniesieniami medialnymi ostatni dwaj żołnierze japońscy poddali się w 2005 roku<ref>{{Cytuj |tytuł = Myśleli, że II wojna światowa trwa |data dostępu = 2020-11-23 |opublikowany = rmf24.pl |url = https://www.rmf24.pl/fakty/news-mysleli-ze-ii-wojna-swiatowa-trwa,nId,137391}}</ref>.

== Galeria ==
=== Podstawowe mapy działań zbrojnych ===
<gallery mode="slideshow">
Plik:Second world war europe 1939 map pl2.png|[[Kampania wrześniowa]] i [[dziwna wojna]]
Plik:Second world war europe 1940 map pl2.png|Inwazja na [[Kampania duńska|Danię]], [[Kampania norweska|Norwegię]], [[Kampania belgijska|Belgię]], [[Kampania holenderska|Holandię]], [[Niemiecka inwazja na Luksemburg|Luksemburg]], [[Okupacja krajów bałtyckich|aneksja krajów bałtyckich]] i [[Sowiecka okupacja Besarabii i północnej Bukowiny|Besarabii]], [[Inwazja na Islandię|zajęcie Islandii]]
Plik:Second world war europe 1941-1942 map pl2.png|[[Kampania bałkańska]] i [[Atak Niemiec na ZSRR|inwazja na ZSRR]]
Plik:Second world war europe 1943-1945 map pl2.png|Kontrofensywy radzieckie, [[Kampania włoska w czasie II wojny światowej|kampania włoska]], [[lądowanie w Normandii]] i ofensywa aliancka
Plik:Second world war asia 1937-1942 map pl2.png|Ofensywa Osi w Azji
Plik:Second world war asia 1943-1945 map pl2.png|Ofensywa aliancka w Azji
</gallery>

=== Kres i skutki wojny ===
<gallery mode="slideshow">
Plik:Ofiary II Wojny Swiatowej PL.svg|Statystyczno-liczbowe ujęcie ogromu ofiar II wojny światowej
Plik:Allied army positions on 10 May 1945.png|Ostatnie pozycje wszystkich alianckich [[Armia (związek operacyjny)|armii]] w Europie 10 maja 1945 roku: radzieckich (czerwone), amerykańskich (zielone), brytyjskich (pomarańczowe), francuskich (niebieskie), polskich (flaga polska), rumuńskich (flaga rumuńska), bułgarskich (zielono-białe), jugosłowiańskich (granatowo-białe) i kanadyjskich (białe)
Plik:Territorial victors against axis powers (Europe).png|Obecność wojskowa i kontrola terytorialna poszczególnych sił w Europie po zaprzestaniu przez Niemców oporu
Plik:Map-Germany-1945.svg|Powojenny podział ziem niemieckich w ich [[Republika Weimarska|granicach z 1933 roku]]
Plik:Occupied Berlin.svg|Podział [[Berlin|Berlina]] na [[Sektory Berlina|sektory okupacyjne]] – brytyjski, francuski i amerykański utworzą [[Berlin Zachodni]], enklawę bloku zachodniego w [[Niemiecka Republika Demokratyczna|NRD]], którego stolicą stanie się sektor radziecki jako [[Berlin (wschodni)|Berlin Wschodni]]
Plik:Allied occupation in Austria (1945-1955).png|[[Okupacja aliancka Austrii]]
Plik:Northern Italy Boundary Changes after World War II - DPLA - 90215685e1768f1d66dc1a1880e06b00.jpg|Ziemie utracone przez [[Królestwo Włoch (1861–1946)|Włochy]] w wyniku wojny
Plik:EasternBloc BorderChange38-48.svg|Przesunięcia granic w [[Europa Środkowa|Europie Środkowej]], [[Europa Wschodnia|Wschodniej]] i na [[Półwysep Bałkański|Bałkanach]] w [[Blok wschodni|radzieckiej strefie wpływów]]
Plik:Occupied Japan.png|Straty terytorialne i okupacja Japonii; 1: [[Wyspy Japońskie]] pod okupacją amerykańską, 2: [[Tajwan (wyspa)|Tajwan]] i [[Spratly]] przekazane Chinom, 3: [[Prefektura Karafuto]] (południowy [[Sachalin]]) i [[Wyspy Kurylskie|Kuryle]] przekazane ZSRR, 4: Południe [[Generalne Gubernatorstwo Korei|Generalnego Gubernatorstwa Korei]] pod amerykańską administracją wojskową (dziś niepodległa [[Korea Południowa]]), 5: [[Liaotung]] przekazany ZSRR, 6: Północ Generalnego Gubernatorstwa Korei pod radziecką administracją wojskową (dziś niepodległa [[Korea Północna]]), 7: [[Mandat Południowego Pacyfiku]] przekształcony w [[Powiernicze Wyspy Pacyfiku]] administrowane przez Amerykanów
Plik:Flag map of Colonial Africa (1945).png|Nowy podział granic w [[Afryka|Afryce]] po odebraniu Włochom [[Kolonie włoskie|kolonii]]
Plik:Geallieerde vliegtuigen boven Nederland - Allied planes over Holland (4481068617).jpg|Holendrzy radują się na widok nadlatujących alianckich samolotów podczas wyzwalania kraju (wczesny 1945 rok)
Plik:Освобожденных оставшихся в живых узников концлагеря Освенцим выводят из лагеря.jpeg|Żołnierze radzieccy wyprowadzają ocalałych więźniów niemieckiego obozu koncentracyjnego [[Auschwitz-Birkenau]] po wkroczeniu do niego (27 stycznia 1945 roku)
Plik:Destroyed Warsaw, capital of Poland, January 1945 - version 2.jpg|Ruiny [[Warszawa|Warszawy]] widziane z pokładu samolotu (styczeń 1945 roku)
Plik:111-SC-326033 - German prisoners taken in drive south of Colmar carry a wounded American with them as they are marched out of the battle area. 4 February, 1945 (cropped).jpg|Amerykańscy żołnierze zatrzymujący Niemców podtrzymujących rannego kompana (4 luty 1945 roku)
Plik:Tokyo kushu 1945-3.jpg|Ofiary i zniszczenia spowodowane [[Naloty na Tokio|alianckimi nalotami]] na [[Tokio]] (ok. 10 marca 1945 roku)
Plik:Bernadotte-aktionen. Danske Røde Kors busser kører gennem Odense d. 17. april 1945 på vej til Sverige med danske fanger fra tyske koncentrationslejre (7392607518).jpg|Jeden z tak zwanych [[Białe autobusy|białych autobusów]], transportów humanitarnych wysłanych przez [[Szwecja|Szwecję]] w ostatnich dniach wojny w porozumieniu z Niemcami do ewakuacji duńskich i norweskich więźniów obozów koncentracyjnych – był to przejaw upadku systemu państwowego w ostatnich dniach [[III Rzesza|III Rzeszy]] (17 kwietnia 1945 roku)
Plik:With torn picture of his feuhrer beside his clenched fist, a dead general of the Volkssturm lies on the floor of city... - NARA - 535982.tif|Oficer [[Volkssturm]]u, który wolał popełnić samobójstwo, niż dostać się do niewoli, za nim podarty portret [[Adolf Hitler|Hitlera]] (19 kwietnia 1945 roku)
Plik:Looted Art - German loot stored at Schlosskirche Ellingen - Ellingen (Bavaria - Germany).jpg|Niemieckie łupy, kosztowności i dzieła sztuki odnalezione w kościele w [[Ellingen]] (24 kwietnia 1945 roku)
Plik:Mass Grave at Bergen-Belsen concentration camp - Fritz Klein - IWM BU4260.jpg|Ciała więźniów zamordowanych przez strażników w obozie [[Bergen-Belsen]] (24 kwietnia 1945 roku)
Plik:Remagen prisoners.jpg|Amerykański żołnierz pilnuje jeńców [[Bitwa o Zagłębie Ruhry|wziętych do niewoli w Ruhrze]] (25 kwietnia 1945 roku)
Plik:Mussolini e Petacci a Piazzale Loreto, 1945.jpg|Zbezczeszczone zwłoki [[Benito Mussolini|Mussoliniego]] (drugi od lewej) i jego towarzyszy powieszone na [[Mediolan|mediolańskiej]] stacji benzynowej po ich schwytaniu i [[Rozstrzelanie|rozstrzelaniu]] przez [[Antyfaszyzm|antyfaszystowskich]] partyzantów (29 kwietnia 1945 roku)
Plik:Buchenwald Property 80623.jpg|Tysiące [[Obrączka ślubna|obrączek ślubnych]] ofiar obozu [[Buchenwald (KL)|Buchenwald]] (5 maja 1945 roku)
Plik:Citizens of Ludwigslust, Germany, inspect a nearby concentration camp.jpg|Amerykanie pokazują niemieckim cywilom z [[Ludwigslust]]u ofiary obozu [[Neuengamme (KL)|Neuengamme]] (6 maja 1945 roku)
Plik:(Top) - German officers sign unconditional surrender in Reims, France. (Bottom) - Allied force leaders at the signing. - NARA - 195337.tif|Ilustracja górna: szef sztabu [[Oberkommando der Wehrmacht|OKW]] [[generał pułkownik]] [[Alfred Jodl]] i dowódca [[Kriegsmarine]] [[Hans-Georg von Friedeburg]] podpisują wstępny akt kapitulacji Niemiec w [[Reims]]; ilustracja dolna: uradowani dowódcy alianccy przyglądają się im, wśród nich między innymi [[Arthur Tedder]], [[Walter Bedell Smith]] i [[Dwight Eisenhower]] (7 maja 1945 roku)
Plik:17. mai og frigjøringsdagen (6992608596).jpg|W obliczu końca wojny w Europie i zwycięstwa [[Szwecja|szwedzcy]] studenci postanowili zorganizować manifestację będącą wyrazem hołdu dla sąsiedniej [[Norwegia|Norwegii]] i dojść wraz z nią pod ambasadę norweską w [[Sztokholm|Sztokholmie]], ich kolumna rozrosła się do gigantycznych rozmiarów (7 maja 1945 roku)
Plik:President Harry S. Truman seated at a desk, lights on, cameras rolling, announcing that World War II in Europe has... - NARA - 199079.jpg|Tłum dziennikarzy pragnie uwiecznić ogłoszenie przez prezydenta USA [[Harry Truman|Harry’ego Trumana]] zakończenia II wojny światowej w Europie (8 maja 1945 roku)
Plik:Churchill waves to crowds.jpg|Pełniący urząd [[Premier Wielkiej Brytanii|premiera Wielkiej Brytanii]] przez większość wojny [[Winston Churchill]] pozdrawia tłum celebrujących kres wojny w Europie obywateli [[Victoria (gest)|gestem zwycięstwa]] (8 maja 1945 roku)
Plik:ירושלים - חגיגת יום הנצחון-JNF012417.jpeg|Mieszkańcy [[Jerozolima|Jerozolimy]] świętują upadek III Rzeszy i, co za tym idzie, kres [[Zagłada Żydów|Holocaustu]] (8 maja 1945 roku)
Plik:Aterrizaje en la playa de la Concha del bombardero modelo Heinkel 111, que venía directamente desde Noruega de Léon Degrelle, piloto belga y cabeza del partido nazi en Bélgica en la Segunda... (1 de 5) - Fondo Car-Kutxa Fototeka.jpg|Tłum gapiów z [[San Sebastián]] ogląda wrak niemieckiego [[Heinkel He 111|He 111]], którym dopiero co uciekł do [[Państwo Hiszpańskie|Hiszpanii]] prominentny nazista [[Léon Degrelle]], przywódca [[Christus Rex (ugrupowanie)|walońskich kolaborantów]] – pomimo zaocznego wyroku śmierci w rodzimej [[Belgia|Belgii]] nigdy nie poniósł odpowiedzialności (8 maja 1945 roku)
Plik:V-weapons in Mittelwerk 07.jpg|Amerykańscy piechurzy zwiedzają podziemny kompleks fabryczny [[Mittelwerk]], w którym produkowano m.in. rakiety [[V-2]] (8 maja 1945 roku)
Plik:Ve Day Street Party, 1945 HU36292.jpg|[[Londyn|Londyńczycy]] świętowali kres wojny w Europie tak radośnie, że gdy zapadł zmrok na ulicach rozpalono ogniska, by bawić się dalej (noc z 8 na 9 maja 1945 roku)
Plik:-... troops in Burma stop work briefly to read President Truman's Proclamation of Victory in Europe.-, 05-09-1945 - NARA - 531341.jpg|Żołnierze amerykańscy służący w [[Birma Brytyjska|Birmie]] odrywają się od zajęć by przeczytać informację o zakończeniu walk w Europie (9 maja 1945 roku)
Plik:9th May. Day of the German surrender. Gorky 1.jpg|Mieszkańcy miasta [[Niżny Nowogród|Gorki]] w ZSRR dowiadują się o zakończeniu wojny w Europie (9 maja 1945 roku)
Plik:Victory Day - Montreal 3.jpg|Mieszkańcy [[Montreal]]u świętują na ulicach kapitulację Niemiec (9 maja 1945 roku)
Plik:Soviets in front of Prague Parliament Building.jpg|[[Armia Czerwona|Czerwonoarmiści]] przejeżdżają triumfalnie przez zdobytą [[Praga|Pragę]] (9 maja 1945 roku)
Plik:Denazification-street.jpg|[[Denazyfikacja]] w [[Trewir]]ze, mężczyzna zdejmuje tabliczkę z nazwą ''Adolf Hitler-Straße'' (ulica Adolfa Hitlera) i zakłada ''Bahnhofstraße'' (ulica Dworcowa) (12 maja 1945 roku)
Plik:208-PU-52-P-6 (34027842860).jpg|Alianci transportują samolotem do Wielkiej Brytanii wzięty do niewoli [[Rząd Lutza Schwerina von Krosigka|ostatni rząd III Rzeszy]] z jej nowym prezydentem, [[Wielki admirał|wielkim admirałem]] [[Karl Dönitz|Karlem Dönitzem]] (w czarnym mundurze marynarskim), obok niego jeden z czołowych dygnitarzy Niemiec, [[Albert Speer]] (23 maja 1945 roku)
Plik:Suicide of Reichsfuehrer Ss Heinrich Himmler, May 1945 BU6732.jpg|[[Heinrich Himmler]], współtwórca i jeden z przywódców [[III Rzesza|III Rzeszy]], dowódca [[Schutzstaffel]] i [[Ordnungspolizei|policji]] oraz minister spraw wewnętrznych, jeden z współautorów [[Zagłada Żydów|Holocaustu]] po zażyciu trucizny podczas próby przesłuchania (24 maja 1945 roku)
Plik:Капитуляция немецкой группировки войск в Курляндии 2.jpg|Pojmani niemieccy żołnierze, którzy do końca wojny bronili się odcięci w [[Kocioł kurlandzki|kotle kurlandzkim]] idą przez [[Ryga|Rygę]] (maj 1945 roku)
Plik:Collaboratie Tweede Wereldoorlog, SFA001000632 01.jpg|Golenie i oblewanie [[Smoła|smołą]] [[amsterdam]]skich kobiet, które rzekomo sypiały z okupantami (maj 1945 roku)
Plik:Manila Walled City Destruction May 1945.jpg|Ruiny [[Manila|Manili]], stolicy [[Wspólnota Filipin|Filipin]], po jej wyzwoleniu (maj 1945 roku)
Plik:Russiske fanger på brakka. Bjørnelva fangeleir. - PA0276U1 07.jpg|Przetrzymywani w [[Drugi rząd Vidkuna Quislinga|okupowanej Norwegii]] brudni, schorowani i stłoczeni jeńcy radzieccy po ich uwolnieniu (ok. maja 1945 rok)
Plik:Painting of Stalin on the Unter-den-Linden.jpg|Niemiecki cywil spogląda na „ołtarz” [[Józef Stalin|Stalina]] w zdobytym [[Berlin]]ie (3 czerwca 1945 roku)
Plik:Встреча поезда с солдатами-победителями.jpg|Spotkanie powracających do [[Moskwa|Moskwy]] zdemobilizowanych [[Armia Czerwona|czerwonoarmistów]] z bliskimi (17 czerwca 1945 roku)
Plik:'Demob' Farewell at Royal Naval Air Station, Henstridge, Somerset, 18 June 1945 A29288.jpg|Brytyjski oficer wygłaszający mowę pożegnalną do [[Women’s Royal Naval Service|wrenek]] przed ich demobilizacją (18 czerwca 1945 roku)
Plik:Göring Detention Report mugshots.jpg|Raport z zatrzymania [[Hermann Göring|Hermanna Göringa]], jednego z czołowych dygnitarzy hitlerowskich Niemiec i wieloletniego dowódcy [[Luftwaffe]] (22 czerwca 1945 roku)
Plik:Captured flags of fascist Wehrmacht in the Victory Parade in Moscow on 24 June 1945.jpg|[[Parada Zwycięstwa w Moskwie (1945)|Parada Zwycięstwa w Moskwie]] – żołnierze radzieccy ciągną po ziemi zdobyte sztandary [[Wehrmacht|Wehrmachtu]] (24 czerwca 1945 roku)
Plik:Alexander Loudon, de Nederlandse ambassadeur in de Verenigde Staten, ondertekent in aanwezigheid van Charles Olke (II) van der Plas en andere leden van de Nederlandse delegatie het handvast van de Uni, KITLV 403000.tiff|Delegacja holenderska na obradach konferencji w [[San Francisco]], podczas której powstała [[Organizacja Narodów Zjednoczonych]] (26 czerwca 1945 roku)
Plik:HMS Ferret surrendered Uboats.jpg|Czterdzieści dwa [[niemieckie okręty podwodne]] przejęte przez Brytyjczyków i składowane w [[Londonderry|Derry]] (czerwiec 1945 roku)
Plik:Field Marshal Montgomery Decorates Russian Generals at the Brandenburg Gate in Berlin, Germany, 12 July 1945 TR 2918.jpg|Spotkanie dowódców brytyjskich i radzieckich pod [[Brama Brandenburska|Bramą Brandenburską]]; pierwszy od prawej marszałek [[Konstanty Rokossowski|Rokossowski]], czwarty marszałek polny [[Bernard Law Montgomery|Montgomery]], szósty generał [[Michaił Malinin|Malinin]], siódmy marszałek [[Gieorgij Żukow|Żukow]], ósmy przyszły marszałek [[Wasilij Sokołowski|Sokołowski]] (12 lipca 1945 roku, koloryzowane)
Plik:19450715 Buchenwald survivors arrive in Haifa.jpg|Ocalali z [[Buchenwald (KL)|Buchenwaldu]] Żydzi dopływają statkiem do portu w [[Hajfa|Hajfie]] (15 lipca 1945 roku)
Plik:Ghent altarpiece at Altaussee.jpg|Alianccy rzeczoznawcy odnajdują ukryty przez hitlerowców w [[Kopalnia soli|kopalni soli]] w [[Altaussee]] [[Ołtarz Gandawski]] [[Jan van Eyck|van Eycka]] zrabowany z [[Katedra Świętego Bawona|Katedry Świętego Bawona]] (lipiec 1945 roku)
Plik:Junkers Ju 88 night fighters awaiting scrapping at Grove airfield in Denmark, 2 August 1945. CL3303.jpg|Przejęte przez aliantów niemieckie [[Samolot wielozadaniowy|samoloty wielozadaniowe]] [[Junkers Ju 88|Ju 88]] na lotnisku Grove w [[Dania|Danii]] oczekują zniszczenia (2 sierpnia 1945 roku)
Plik:Chinese girl from one of the Japanese Army's 'comfort battalions'.jpg|Brytyjski żołnierz rozmawia z [[Chińczycy|chińską]] dziewczynką [[Kobiety pocieszycielki|zmuszoną do świadczenia usług seksualnych japońskim żołnierzom]] (8 sierpnia 1945 roku)
Plik:AtomicEffects-p4.jpg|Zrównane z ziemią w wyniku [[Wybuch jądrowy|wybuchu jądrowego]] [[Nagasaki]] (9 sierpnia 1945 roku)
Plik:Tysk fange.png|Niemiecki jeniec zmuszony do własnoręcznego usuwania [[Mina przeciwpiechotna|min przeciwpiechotnych]] w norweskim mieście [[Stavanger]] (11 sierpnia 1945 roku)
Plik:War Ends.jpg|Amerykanie radują się na wieść, że kończy się II wojna światowa (14 sierpnia 1945 roku)
Plik:ShanghaiCelebratingJapaneseSurrender.jpg|Mieszkańcy [[Szanghaj|Szanghaju]] świętują kres [[Wojna chińsko-japońska (1937–1945)|trwającej od 1937 roku agresji japońskiej]], jakim było dla nich ogłoszenie przez cesarza [[Hirohito]] woli kapitulacji jeszcze przed jej sformalizowaniem (15 sierpnia 1945 roku)
Plik:Ugaki Matome final mission.jpg|Ostatnie zdjęcie japońskiego wiceadmirała [[Matome Ugaki|Matome Ugakiego]] – nie godząc się na klęskę ojczyny odpiął insygnia z munduru, wziął swój miecz i chociaż sam nie był pilotem poleciał samolotem wykonać ostatni w dziejach atak [[kamikaze]], który zakończył się dla niego śmiercią (15 sierpnia 1945 roku)
Plik:1945-Dancing-Man.jpg|Mieszkaniec [[Sydney]] tańczy na ulicy na wieść o jeszcze niesformalizowanej kapitulacji Japonii i zakończeniu II wojny światowej (15 sierpnia 1945 roku)
Plik:V-J Day in Germany.jpg|Żołnierze [[Kanada|kanadyjscy]] stacjonujący w [[Okupacja aliancka Niemiec|okupowanych Niemczech]] dowiadują się o kresie II wojny światowej z gazety (16 sierpnia 1945)
Plik:Chiang Kai-shek ratified the Charter of the United Nations 19450824.jpg|Chiński przywódca, [[Tèjí shàngjiàng|generalissimus]] [[Czang Kaj-szek]] ratyfikuje w imieniu swojego państwa [[Karta Narodów Zjednoczonych|Kartę Narodów Zjednoczonych]] (24 sierpnia 1945 roku)
Plik:80-G-344502 (22673287694).jpg|Japoński pilot nawiguje amerykańskim [[Okręt-baza wodnosamolotów|okrętem-bazą wodnosamolotów]] USS „Cumberland Sound” by uniknąć wejścia na minę podczas wpływania do [[Zatoka Tokijska|Zatoki Tokijskiej]] (28 sierpnia 1945 roku)
Plik:The Allied Reoccupation of Hong Kong, 1945 SE5150.jpg|Japońscy wojskowi idą do obozu jenieckiego po odzyskaniu przez Brytyjczyków kontroli nad [[Hongkong (wyspa)|Hongkongiem]] (ok. 30 sierpnia 1945 roku)
Plik:Exhumation of a mass grave at Waalsdorpervlakte, The Hague, 1945.jpg|Kolaboranci i pojmani niemieccy oficerowie przydzieleni do prac nad [[ekshumacja]]mi masowych grobów (sierpień 1945 roku)
Plik:Surrender of Japan - USS Missouri.jpg|Delegacja japońska przybywa [[Kapitulacja Japonii|podpisać kapitulację państwa]] (2 września 1945 roku, koloryzowane)
Plik:Hideki Tojo lies limp on a chair after his botched suicide.jpg|Zdjęcie zrobione w momencie, gdy żołnierze amerykańscy wkroczyli do domu [[Hideki Tōjō|Hidekiego Tōjō]], czołowego przywódcy japońskiego, który po okrążeniu rezydencji usiłował odebrać sobie życie – odratowano go, po czym zgodnie z prawem osądzono i stracono w 1948 roku (11 września 1945 roku)
Plik:80-G-347113 (32524092210).jpg|Żołnierze japońscy w amerykańskim szpitalu na Wyspach Marshalla, wyniszczeni bronieniem się na [[Atol|atolach]] [[Mili (atol)|Mili]], [[Qotji]] i [[Maloelap]] pomimo odcięcia ich od świata przez amerykańską blokadę (ok. 15 września 1945 roku)
Plik:Emperor Hirohito and General MacArthur.jpg|[[Cesarz Japonii]] [[Hirohito]] i dowódca amerykańskich sił okupacyjnych, [[Douglas MacArthur]] w [[Tokio]] (27 września 1945 roku)
Plik:Soviet soldiers posing at the throne of Emperor Kangde, Sep 1945.jpg|[[Armia Czerwona|Czerwonoarmiści]] na tronie cesarza [[Mandżukuo]] w zdobytej stolicy [[Changchun|Xinjing]] (wrzesień 1945 roku)
Plik:USS Saratoga (CV-3) during Operation Magic Carpet 1945.jpg|[[Operacja Magic Carpet (1945)|Operacja „Magic Carpet”]], czyli masowe powroty żołnierzy amerykańskich do ojczyzny z Azji i Europy, tu zatłoczony do granic możliwości [[lotniskowiec]] [[USS Saratoga (CV-3)|USS „Saratoga”]], który po zakończeniu [[Wojna na Pacyfiku|wojny na Pacyfiku]] przewiózł w sumie 29 204 weteranów, więcej, niż jakakolwiek inna jednostka (ok. września 1945 roku)
Plik:Shangtang.jpg|Wznowione walki między [[Komunistyczna Partia Chin|komunistami]] a [[Kuomintang|nacjonalistami]] w [[Chińska wojna domowa|chińskiej wojnie domowej]], jeszcze w trakcie prób negocjacji między frakcjami; prowincja [[Shanxi]] (9 października 1945 roku)
Plik:Release of Communist.JPG|Japońscy działacze [[Komunizm|komunistyczni]] wychodzą z więzienia w ramach końca represji politycznych (10 października 1945 roku)
Plik:80-G-264842 (23470585275).jpg|Amerykanie w [[Sasebo]] (19 października 1945 roku)
Plik:Ricostruzione del porto di Genova 1945.jpg|Odbudowa zniszczonego i zablokowanego portu w [[Genua|Genui]] (październik 1945 roku)
Plik:Reportage van het werk van de Stichting Oorlogs Pleegkinderen op het gebied van, Bestanddeelnr 900-9072.jpg|Dokarmianie sierot wojennych z Holandii, gdzie w 1944 roku [[Głodowa zima|wybuchła klęska głodu]] (październik 1945 roku)
Plik:80-G-473733 (TR-15619) (22947116425).jpg|Japoński żołnierz idzie w beznadziei przez zniszczoną [[Hiroszima|Hiroszimę]] (10 listopada 1945 roku)
Plik:COLLECTIE TROPENMUSEUM Een soldaat pleegt harikiri na de capitulatie van Japan TMnr 10001518.jpg|Żołnierz japoński, który na wieść o kapitulacji Japonii popełnił [[seppuku]] (listopad 1945 roku)
Plik:Defendants in the dock at nuremberg trials.jpg|Oskarżeni hitlerowcy podczas [[Procesy norymberskie|procesów norymberskich]] (listopad 1945 roku, koloryzowane)
Plik:Former German military lorries captured by British forces in Italy and Austria arrive in Vienna by train.jpg|Niemieckie ciężarówki wojskowe przejęte przez siły brytyjskie zwożone do [[Wiedeń|Wiednia]], by rozdzielić je pomiędzy przewoźników cywilnych wobec niedostatku transportu drogowego w [[Okupacja aliancka Austrii|okupowanej Austrii]] paraliżującego funkcjonowanie regionu (5 grudnia 1945 roku)
Plik:Protesting Australian soldiers 1945 (124202).jpg|Cztery i pół tysiąca [[Australia|australijskich]] żołnierzy bierze udział w proteście przeciwko opóźnieniom ich powrotów do ojczyzny (10 grudnia 1945 roku)
Plik:1945 Fortepan 60138.jpg|Niewybuchy i resztki amunicji ułożone pod ścianą podczas sprzątania po zakończonej bitwie, prawdopodobnie na Węgrzech (1945 rok)
Plik:Predlog razglasitve FLRJ - Tito in Kardelj 1945.jpg|Przywódcy jugosłowiańskiej partyzantki komunistycznej, [[Josip Broz Tito|Tito]] i [[Edvard Kardelj|Kardelj]] podczas proklamacji [[Socjalistyczna Federacyjna Republika Jugosławii|Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii]] (1945 rok)
Plik:Germany Under Allied Occupation CL2766.jpg|Francuscy i belgijscy jeńcy pojmani przez Niemców oczekują powrotów do ojczyzn drogą lotniczą na lotnisku w [[Lüneburg]]u (1945 rok)
Plik:Marking Polish-German Border in 1945.jpg|Ustanawianie [[Granica na Odrze i Nysie Łużyckiej|granicy polsko-niemieckiej na Odrze i Nysie Łużyckiej]] (1945 rok)
Plik:Abandoned Bv 138C at Tromso 1945.jpg|Zniszczony i porzucony sprzęt niemiecki w [[Norwegia|norweskim]] mieście [[Tromsø]], tu [[łódź latająca]] [[Blohm & Voss Bv 138|Bv 138]] (1945 rok)
Plik:Hiroshima-nagasaki-atomic-bomb-ww2-incredible-pictures-history-images-photos-001.jpeg|Rany Japonki, która padła ofiarą poparzeń jądrowych (1945 rok, koloryzowane)
Plik:Kjan058.jpg|Chińscy uczniowie witający siły [[Kuomintang]]u wkraczające na  wolny od Japończyków [[Tajwan (wyspa)|Tajwan]] (1945 rok)
Plik:Stanislaw Mikolajczyk in Poznan (1945r.).jpg|[[Stanisław Mikołajczyk]], jeden z przywódców [[Rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie|rządu londyńskiego]], odwiedza wyzwolony [[Poznań]] po powrocie do [[Polska Rzeczpospolita Ludowa|powojennej Polski]] (1945 rok)
Plik:Famine in Vietnam, 1945 (6).jpg|W wyniszczonym wojną i okupacją, rabowanym Wietnamie w 1944 roku wybuchł głód, który w roku 1945 eskalował i doprowadził do śmierci nawet dwóch milionów osób (1945 rok)
Plik:Nazi meeting in Chile.jpg|Spotkanie grupy nazistów w [[Chile]] (ok. 1945 roku)
Plik:Esule con tricolore - Esodo giuliano-dalmata.png|Młoda [[Włosi|Włoszka]] z dobytkiem życia spakowanym na wozie oczekuje wygnania podczas usuwania Włochów z [[Istria|Istrii]] i [[Dalmacja|Dalmacji]], jej bagaże przykrywa [[Flaga Włoch|flaga narodowa]] (1945 rok)
Plik:Soldados rusos mujer berlinesa.jpg|Żołnierze [[Armia Czerwona|Armii Czerwonej]] nękają mieszkankę zdobytego [[Berlin]]a (ok. 1945 roku)
Plik:Japanese Soldiers Returning from Siberia 1946.jpg|Wyniszczeni [[Jeńcy japońscy w czasie II wojny światowej|jeńcy japońscy]] wracają z [[Syberia|Syberii]] do ojczyzny (2 stycznia 1946 roku)
Plik:Overlevenden uit Lodz op weg naar Berlijn, Bestanddeelnr 901-3302.jpg|Tułaczka rodziny [[Wysiedlenia Niemców po II wojnie światowej|wypędzonych Niemców]] (3 stycznia 1946 roku)
Plik:Казнь немцев на площади Калинина.jpg|[[Petersburg|Leningrad]], publiczna egzekucja szeregowych żołnierzy niemieckich i [[Generał major|generała majora]] Heinricha Remlingera uznanych za winnych popełnienia zbrodni wojennych podczas [[Blokada Leningradu|oblężenia miasta]] (5 stycznia 1946 roku)
Plik:Tự-vệ quân phố Hoàng-mai m��t xăng trút vào vò sành để dự-trữ, tháng 12 năm 1946.jpg|Członkowie [[Wietnamczycy|wietnamskiej]] samoobrony walczącej po stronie [[Việt Minh]]u odsysają do słoików [[Paliwo lotnicze|paliwo]] z wraku samolotu podczas [[I wojna indochińska|walki o niepodległość]] z osłabioną po wojnie [[IV Republika Francuska|Francją]] (12 lutego 1946 roku)
Plik:1946-03-20 the 1st Joint US-Soviet Commission meetings in Seoul.jpg|Spotkanie przedstawicieli okupacyjnych władz radzieckich i amerykańskich w [[Korea|Korei]] zwiastujące rychły podział [[Półwysep Koreański|półwyspu]] i wybuch [[Wojna koreańska|kolejnej wojny]] (20 marca 1946 roku)
Plik:Return of Lady with an Ermine.jpg|Żołnierze brytyjscy przekazują żołnierzom polskim odzyskaną zrabowaną przez Niemców „[[Dama z gronostajem|Damę z gronostajem]]” [[Leonardo da Vinci|Leonarda da Vinci]] (kwiecień 1946 roku)
Plik:Romanian Panther tanks.jpg|Produkowane dla [[Wehrmacht|Wehrmachtu]] czołgi średnie [[Panzerkampfwagen V Panther|Panther]] w służbie wojsk [[Rumunia w okresie komunizmu|Rumunii pod narzuconą władzą komunistyczną]] biorą udział w defiladzie, w tle widać niemiecki [[niszczyciel czołgów]] [[Nashorn]] i wielkie portrety komunistycznych notabli (10 maja 1946 roku)
Plik:U.S. military authorities prepare to hang Dr. Klaus Karl Schilling, 74, at Landsberg, Germany, on May 28, 1946. (Flickr World War II In View Untitled 150).jpg|Amerykanie przygotowują egzekucję niemieckiego lekarza [[Claus Schilling|Clausa Schillinga]], który przeprowadzał eksperymenty medyczne na więźniach [[Dachau (KL)|Dachau]] (28 maja 1946 roku)
Plik:Allied Victory Parade in London, 1946 H42785.jpg|[[Londyńska Parada Zwycięstwa (1946)|Londyńska Parada Zwycięstwa]], przemarsz jednostek z [[Transjordania|Transjordanii]] i [[Sudan Anglo-Egipski|Sudanu Anglo-Egipskiego]] (8 czerwca 1946 roku)
Plik:Repatriated Japanese settlers (1946).JPG|Wygnani z [[Mandżuria|Mandżurii]] japońscy osadnicy przybywają do Japonii (10 czerwca 1946 roku)
Plik:German Torpedo Boat T 21 at sea on 2 July 1946.jpg|Niemiecki [[torpedowiec]] „T 21” załadowany ogromną ilością [[Broń chemiczna|gazów bojowych]] szykowany do [[Samozatopienie|samozatopienia]] na [[Morze Północne|Morzu Północnym]] celem ich utylizacji (2 lipca 1946 roku)
Plik:Crossroads Baker Base Surge.jpg|Okręt flagowy [[Dai-Nippon Teikoku Kaigun]], pancernik „[[Nagato (1919)|Nagato]]” wykorzystywany po zdobyciu przez Amerykanów [[Okręt-cel|jako cel]] w teście jądrowym (25 lipca 1946 roku)
Plik:Military parade in Riga. November 7. 1947. (03).png|Radziecka [[defilada]] w [[Ryga|Rydze]], stolicy zachowanej po [[Okupacja krajów bałtyckich|nielegalnym zajęciu]] przez ZSRR [[Republika Łotewska (1918–1940)|Łotwy]] (7 listopada 1946 roku)
Plik:Bridge-collapsed-and-fell-in-the-river-in-Budapest-Hungary-391759049169.jpg|[[Most Elżbiety w Budapeszcie]], jeden z symboli miasta, zniszczony przez wycofujące się wojska niemieckie (1946 rok)
Plik:Zgrupowanie Pogoń 1947.png|Polscy partyzanci [[Zgrupowanie partyzanckie „Pogoń”|zgrupowania „Pogoń”]] stawiający [[Żołnierze wyklęci|opór radzieckiej dominacji w kraju]] (1946 rok)
Plik:Dimancescu applying white overlay to show areas claimed by Hungary.jpg|Konferencja poprzedzająca [[Pokój paryski (1947)|pokój paryski]]; [[Królestwo Rumunii|rumuński]] dyplomata przedstawia punkt widzenia swojego kraju na przebieg granicy z [[Królestwo Węgier (1920–1946)|Węgrami]] (1946 rok)
Plik:Draža Mihailović na optuženičkoj klupi.jpg|[[Dragoljub Mihailović]], przywódca [[Królewskie Wojska Jugosłowiańskie w Ojczyźnie|czetników]], na procesie w którym zostaje skazany na śmierć za zdradę ojczyzny (1946 rok)
Plik:Gneisenau Gdynia NAC 3 3 0 23 607 11 1 38224.jpg|Wrak pancernika „[[Gneisenau (1936)|Gneisenau]]” w [[Port morski Gdynia|gdyńskim porcie]], dookoła niego toczy się już normalne życie (między 1946 a 1948 rokiem)
Plik:WWII Poland - Sucha.jpg|Pozostałości zniszczonej podczas wojny polskiej wsi (dokładna data nieznana)
Plik:The British Reoccupation of Singapore SE7425.jpg|Jeńcy japońscy oddelegowani do zatapiania [[Amunicja|amunicji]] przejętej po odzyskaniu przez Brytyjczyków kontroli nad [[Singapur (wyspa)|Singapurem]] (dokładna data nieznana)
Plik:Injured-soldiers-run-painful-racetohealth-RG-208-AA-158-A-013 (2).jpg|Rehabilitacja wracającego do zdrowia rannego żołnierza (dokładna data nieznana)
Plik:Waffen-SS general Sepp Dietrich in U.S. custody.gif|[[Josef Dietrich]], jeden z dwóch najwyższych rangą dowódców [[Waffen-SS]] w celi (dokładana data nieznana)
Plik:Germany Under Allied Occupation BU9955.jpg|Niemieckie hełmy przerabiane na [[Rondel|rondle]] w berlińskiej fabryce pod okupacją aliancką (dokładna data nieznana)
Plik:Japanese cruiser Ibuki.jpg|Rozbiórka nieukończonego japońskiego [[Lotniskowiec lekki|lotniskowca lekkiego]] „[[Ibuki (1943)|Ibuki]]” (14 marca 1947 roku)
Plik:Bundesarchiv Bild 183-B0527-0001-753, Krefeld, Hungerwinter, Demonstration.jpg|Niemcy protestują przeciwko katastrofalnym warunkom bytowania, na transparencie hasło „Chcemy węgla, chcemy chleba” (31 marca 1947 roku)
Plik:Operation Wisła. 1947.jpg|Żołnierze polscy przeprowadzający deportację [[Ukraińcy|Ukraińców]] w ramach [[Akcja „Wisła”|akcji „Wisła”]] (kwiecień 1947 roku)
Plik:Święto Morza Szczecin 1947 NAC 3 3 0 15 482 64 1 36013.jpg|Obchody [[Święto Morza|Święta Morza]] w wciąż zrujnowanym mieście [[Szczecin|Stettin]] przemianowanym po włączeniu do [[Polska Rzeczpospolita Ludowa|Polski]] na Szczecin (29 czerwca 1947 roku)
Plik:Barletta DP camp, 1947 (010).tif|Ocalali z [[Zagłada Żydów|Holocaustu]] Żydzi we włoskim [[Obozy dla osób przemieszczonych po II wojnie światowej|obozie dla osób przemieszczonych]] w [[Barletta|Barletcie]] (1947 rok)
Plik:Gutaiak.jpg|Podczas II wojny światowej Węgry [[Wojna węgiersko-słowacka|zaatakowały i zdobyły tereny południowej Słowacji]] zamieszkałe [[Mniejszość węgierska na Słowacji|przez etnicznych Węgrów]], tak więc by pozbyć się zagrożenia dla integralności terytorialnej [[Trzecia Republika Czechosłowacka|nowe władze czechosłowackie]] deportowały część z nich w głąb [[Czechy (kraina)|Czech]] (1947 rok)
Plik:1947 Arab-Israeli War (997008136833705171).jpg|Żydowscy bojownicy o niepodległość na pozycjach obronnych w [[Tel Awiw-Jafa|Tel Awiwie]] podczas [[I wojna izraelsko-arabska|wojny z Arabami]] (1947 rok)
Plik:War Destruction in France - DPLA - 35f11133f7560b271ebb00e7b910a7e2.jpg|Wciąż nieuprzątnięte zniszczenia w [[Belgia|belgijskim]] [[La Roche-en-Ardenne]] (1 stycznia 1948 roku)
Plik:Bundesarchiv Bild 183-H28368, Berlin-Friedrichshain, kriegsbeschädigte Wohnung.jpg|Codzienne powojenne życie zorganizowane w wciąż zrujnowanym, choć uprzątniętym Berlinie (sierpień 1948 roku)
Plik:C-82A Packet being unloaded at Termpelhof Airport c1948.jpg|Rozładunek zapasów dostarczanych [[Most powietrzny|mostem powietrznym]] do odciętego [[Berlin Zachodni|Berlina Zachodniego]] podczas [[Blokada Berlina|radzieckiej blokady miasta]] eskalującej napięcia między Zachodem a ZSRR (ok. 1948 roku)
Plik:France. Shown here is the Voelklingen Iron and Steel Works, largest steel mill in the Saar. In addition to numerous... - NARA - 541686 (rotated).tif|[[Huta żelaza w Völklingen]] w granicach [[Protektorat Saary|Protektoratu Saary]] pracuje na rzecz gospodarki francuskiej (między 1948 a 1955 rokiem)
Plik:Matera, Italy. For Matera's not-so-poor, houses are already going up. The houses are for working-class people, for... - NARA - 541718.tif|Domy dla włoskich rolników z [[Matera|Matery]] wznoszone w ramach [[Plan Marshalla|Planu Marshalla]] (między 1948 a 1955 rokiem)
Plik:K.Lande ved gravplass.jpg|Żołnierz norweski stacjonujący w [[Okupacja aliancka Niemiec|okupowanych Niemczech]] stoi przy znaku informującym, że w 1945 roku w tym oto miejscu pochowano pięć tysięcy ciał (1 maja 1949 roku)
Plik:Photograph of Vice President Alben Barkley speaking to a crowd gathered around a boxcar from the French "Merci... - NARA - 200079.jpg|[[Wiceprezydent Stanów Zjednoczonych]] [[Alben Barkley]] przemawia do tłumu zgromadzonego pod „Pociągiem Wdzięczności”, wysłanym do USA przez [[IV Republika Francuska|Francję]] udekorowanym składem czterdziestu dziewięciu wagonów transportowych z czasów [[I wojna światowa|I wojny światowej]] będącym symbolicznym podziękowaniem Francuzów za wsparcie amerykańskie podczas II wojny światowej i w powojennej odbudowie kraju (6 luty 1949 roku)
Plik:Gărzile lui Decebal, Vatra Dornei, September 1949.png|Oddział rumuńskich partyzantów złożonych z byłych członków i sympatyków [[Żelazna Gwardia|Żelaznej Gwardii]] stawiający opór radzieckiej dominacji w kraju i [[Rumunia w okresie komunizmu|władzom komunistycznym]] (wrzesień 1949 roku)
Plik:Bundesarchiv Bild 183-W1126-312, Berlin, DDR-Gründung, Volkskammersitzung.jpg|Uchwała proklamacyjna [[Niemiecka Republika Demokratyczna|NRD]], formalny kres powojennej okupacji Niemiec (7 października 1949 roku)
Plik:Budowa osiedla Mariensztat 1949.jpg|[[Polacy]] odbudowujący Warszawę, tu [[Mariensztat]] (1949 rok)
Plik:View of the reserve fleet laid up at Naval Station San Diego, circa in the 1950s (NH 80755).jpg|Nadmiar okrętów [[United States Navy|US Navy]] budowanych masowo w trakcie wojny stoi bezczynnie (lata pięćdziesiąte XX wieku)
Plik:57mm-AT-gun-Korea-1950.JPG|Żołnierze [[Korea Południowa|południowokoreańscy]] ruszają odeprzeć inwazję [[Korea Północna|północnokoreańską]], początek [[Wojna koreańska|wojny w Korei]] (czerwiec 1950 roku)
Plik:USNS GENERAL M.M. PATRICK war brides 19 December 1951.jpg|Amerykański oficer tłumaczy tamtejsze zwyczaje płynącym do USA Japonkom, które poślubiły stacjonujących w okupowanej Japonii Amerykanów (19 grudnia 1951 roku)
Plik:Military exercise of NPR1.JPG|Pozbawienie Japonii jakichkolwiek sił zbrojnych czyniło ją całkowicie zależną od wojsk amerykańskich w kwestii bezpieczeństwa, co za tym idzie, podatną na agresję ze strony [[Blok wschodni|bloku wschodniego]] – po wybuchu [[Wojna koreańska|wojny koreańskiej]] podjęto decyzję o utworzeniu pierwszej formacji uzbrojonej, Narodowej Rezerwy Policji, która wyewoluowała w [[Japońskie Siły Samoobrony]] (1951 rok)
Plik:MarshallDonkey.jpg|Pomoc w ramach [[Plan Marshalla|Planu Marshalla]] dociera do [[Królestwo Grecji (1944–1973)|Grecji]] (1952 rok, koloryzowane)
Plik:Menachem Begin při projevu na demonstraci proti německým reparacím v Tel Avivu v únoru 1952.jpg|[[Izrael]]ski polityk [[Menachem Begin]], późniejszy premier, zwraca się do tłumu protestującego w [[Tel Awiw-Jafa|Tel Awiwie]] przeciwko negocjowaniu odszkodowań za Holocaust od Niemców, na transparencie hasła: „Nie godzi się oddawać naszego honoru za pieniądze! Nie wolno odkupywać naszej krwi dobrami! Sprzeciwmy się wstydowi!” (25 lutego 1952 roku)
Plik:Bundesarchiv Bild 183-27106-0001, Paris, Verhandlungen über NATO-Beitritt.jpg|[[Kanclerze Niemiec|Kanclerz]] [[Republika Federalna Niemiec (1949–1990)|RFN]] [[Konrad Adenauer]] negocjuje z przedstawicielami mocarstw zachodnich pozwolenie na ponowne uzbrojenie Niemiec w obliczu [[Zimna wojna|zimnej wojny]] (20 października 1954 roku)
Plik:German us citizenship 01.jpg|Trzydziestu dziewięciu niemieckich naukowców pracujących dla III Rzeszy pozyskanych przez USA w ramach [[Operacja Paperclip|operacji „Paperclip”]] składa przysięgę wierności przed otrzymaniem [[Obywatelstwo|obywatelstwa]] Stanów Zjednoczonych (11 listopada 1954 roku)
Plik:Ritorno di Trieste.jpg|Uroczystości z okazji powrotu [[Triest]]u w granice [[Włochy|Włoch]] (1954 rok)
Plik:Bundesarchiv Bild 183-34150-0001, Bonn, Theodor Blank, Bundeswehrfreiwillige.jpg|Odrodzenie niemieckich sił zbrojnych i narodziny [[Bundeswehra|Bundeswehry]] – generałowie porucznicy [[Wehrmacht|Wehrmachtu]], współpracujący z [[Adolf Hitler|Hitlerem]] sztabowiec [[Adolf Heusinger]] wyznaczony na dowódcę wojska i [[Ruch oporu w III Rzeszy|opozycja antyhitlerowski]] [[Hans Speidel]] mający stać się czołową postacią odbudowy armii składają przysięgę pierwszemu powojennemu ministrowi obrony, [[Theodor Blank|Theodorowi Blankowi]] (11 listopada 1955 roku)
Plik:A returned German prisoner of war identified this woman's son. He will never return because he is dead. Prisoners... - NARA - 541970.tif|Powrót ocalałych jeńców niemieckich z niewoli w ZSRR, jeden z nich informuje kobietę, że jej syn nie przeżył (1955 rok)
Plik:Barrier is lifted at Kivenlahti bridge 1956 (JOKAVN4A1G31-1).tif|Radziecki [[generał lejtnant]] Siergiej Kabanow podnosi szlaban umożliwiając [[Finlandia|fińskiemu]] prezydentowi [[Urho Kekkonen|Urho Kekkonenowi]] wjazd na teren dotychczas zamkniętej i pilnie strzeżonej [[Porkkala|Porkkali]] – po II wojnie światowej ZSRR wymusił na Finlandii pięćdziesięcioletnią dzierżawę tych ziem, lecz zwrócił je już w 1956 roku m.in. za sprawą [[Finlandyzacja|uległości Kekkonena]] (24 stycznia 1956 roku)
Plik:Clarke Monteuffel 1965.jpg|Generałowie, Amerykanin [[Bruce Clarke|Clarke]] (po lewej) i Niemiec [[Hasso von Manteuffel|Manteuffel]] omawiają [[Bitwa o Sankt Vith|bitwę o Sankt Vith]] z grudnia 1944 roku, w której to dowodzili walczącymi stronami (1965 roku)
Plik:President Marcos and Hiroo Onoda.jpg|Kontynuujący walkę dwadzieścia dziewięć lat po zakończeniu wojny japoński podporucznik [[Hirō Onoda]] poddaje się składając swój miecz na ręce [[Filipiny|filipińskiego]] prezydenta [[Ferdinand Marcos|Ferdinanda Marcosa]] (11 marca 1974 roku)
Plik:Estonian Rifle Corps War Veterans Ensemble Tehumardi in Tehumardi 1980.jpg|Spotkanie [[Estończycy|estońskich]] weteranów [[41 Gwardyjski Korpus Strzelecki|41 Gwardyjskiego Korpusu Strzeleckiego]] [[Armia Czerwona|Armii Czerwonej]] pod pomnikiem we wsi [[Tehumardi]] ku czci ich formacji (1980 rok)
Plik:A balloon used to raise a parachute jump platform is prepared for a practice session by members of the 82nd Airborne Division and British paratroopers. The Soldiers are practicing f - DPLA - 67810a6fc399fac992987283747c4043.jpeg|Czterdziestą rocznicę [[Lądowanie w Normandii|D-Day]] zdecydowano się uczcić ponownym nadmuchaniem oryginalnego balonu, z którego skakali alianccy spadochroniarze w Normandii i symbolicznym ponownym zrzutem skoczka w tym samym miejscu i w ten sam sposób co w 1944 roku, tu ćwiczenia do pokazu (2 czerwca 1984 roku)
Plik:ZA717 (16110749222).jpg|Siły [[Royal Air Force]] na lotnisku w [[Gütersloh]], jednej z licznych zachodnich baz wojskowych na ziemiach niemieckich utrzymywanych po II wojnie światowej – Gütersloh alianci zajęli w kwietniu 1945 roku, a ostatni żołnierze brytyjscy opuścili je we wrześniu 2016 roku (1 sierpnia 1987 roku)
Plik:Kriegsverbrechergefängnis Spandau - Abriss abgeschlossen.JPG|Gruzy [[Więzienie Spandau|więzienia Spandau]], gdzie po wojnie przetrzymywano wyłącznie siedmiu z ocalałych czołowych dygnitarzy III Rzeszy i chociaż dwóch przedostatnich zwolniono w 1966 roku, to ostatniego więzienia, [[Rudolf Heß|Rudolfa Heßa]] przetrzymywano w nim aż do jego samobójstwa popełnionego w wieku dziewięćdziesięciu trzech lat – Spandau niezwłocznie zniszczono w obawie przed pielgrzymkami [[Neonazizm|neonazistów]] (sierpień 1987 roku)
Plik:Bundesarchiv B 145 Bild-F088678-0028, Dresden, Ruine des Stadtschlosses.jpg|Ośmiusetletni [[zamek w Dreźnie]] zniszczono podczas [[Bombardowanie Drezna|alianckiego bombardowania miasta]], a jego skomplikowana i kosztowna odbudowa trwała do 2004 roku – na zdjęciu wciąż trwa, widać plac budowy zasłonięty wizualizacjami jak kiedyś wyglądał, w tle jego ruiny (7 sierpnia 1991 roku)
Plik:Warbird-Salvage-1.jpg|Operacja wydobycia odnalezionego wraku [[Bombowiec nurkujący|bombowca nurkującego]] [[Douglas SBD Dauntless|SBD Dauntless]] z czasów II wojny (wczesne lata dziewięćdziesiąte)
Plik:USS Arizona Memorial (aerial view).jpg|[[Pomnik USS Arizona|Amerykańskie miejsce pamięci]] nad wrakiem pancernika [[USS Arizona (BB-39)|USS „Arizona”]], gdzie wciąż spoczywają szczątki 1102 marynarzy (23 maja 2002 roku)
Plik:RIAN archive 127423 WWII veterans.jpg|[[Białorusini|Białoruscy]] weterani II wojny światowej świętujący [[Dzień Zwycięstwa]] w [[Mińsk]]u (9 maja 2006 roku)
Plik:Coventry Cathedral Ruins with Rainbow edit.jpg|Przekształcona w pomnik symbolizujący pokój, odbudowę i pojednanie [[Katedra w Coventry]] zniszczona w 1940 podczas [[Blitz (naloty)|niemieckich nalotów na Wielką Brytanię]] (2 października 2006 roku)
Plik:Oradour-sur-Glane Maison et Voiture.jpg|W odwecie za śmierć oficera SS [[Helmut Kämpfe|Helmuta Kämpfego]] z rąk [[Francuski ruch oporu|ruchu oporu]] żołnierze [[Waffen-SS]] wymordowali wszystkich mieszkańców francuskiej miejscowości [[Oradour-sur-Glane]] (642 osoby), którą również zburzyli – została ona zachowana jako miejsce pamięci w takim samym stanie, jak w dniu popełnienia zbrodni, 10 czerwca 1944 roku (18 lipca 2007)
Plik:Surveying Sunken Wrecks from the Battle of the Atlantic.jpg|Cywilny nurek odwiedza wrak U-Boota „[[U-701]]” zatopionego w 1942 roku w okolicy [[Przylądek Hatteras|Przylądka Hatteras]] (23 lipca 2009 roku)
Plik:Over the wreck - geograph.org.uk - 1490940.jpg|Nurkowie brytyjskiego Ministerstwa Obrony transportowani w specjalnej klatce do wraku zatopionego w 1939 roku pancernika [[HMS Royal Oak (1914)|HMS „Royal Oak”]], który wraz z 833 załogantami pociągnął na dno również ogromne ilości wyciekającego stopniowo [[Olej opałowy|oleju opałowego]] – w obawie przed katastrofą ekologiczną przez ponad dekadę umieszczano w kadłubie specjalne krany i stopniowo spuszczano substancję; na zdjęciu widoczna jest plama oleju (13 września 2009 roku)
Plik:Facade with WWII Artillery Strike - Citadella - Buda Side - Budapest - Hungary - 02.jpg|Ślady po [[Oblężenie Budapesztu|walkach o miasto]] na murach zabytkowej cytadeli na [[Góra Gellerta|Górze Gellerta]] w [[Budapeszt|Budapeszcie]] (13 listopada 2009 roku)
Plik:ME 109G, Hurricane and Spitfires 03 (4818289176).jpg|Zachowane w stanie zdatnym do lotu myśliwce II wojny światowej, od góry: niemiecki [[Messerschmitt Bf 109|Bf-109]], dwa brytyjskie [[Supermarine Spitfire|Spitfire'y]] i brytyjski [[Hawker Hurricane]] (17 lipca 2010 roku)
Plik:Reichswald Forest War Cemetery (18).JPG|[[Reichswald Forest War Cemetery]], aliancki cmentarz na którym pochowano 7594 żołnierzy (1 sierpnia 2010 roku)
Plik:Banzai Cliff Cenotaphs2.JPG|Rząd [[cenotaf]]ów na „Klifie [[Banzai]]” na wyspie [[Saipan]] – nazwano go tak, gdyż w obliczu klęski setki japońskich żołnierzy rzuciło się z niego, by uniknąć niewoli i zachować honor (4 września 2010 roku)
Plik:Tsentralnyy rayon, Volgograd, Volgogradskaya oblast', Russia - panoramio - МВ АР4А (39).jpg|Pamiętająca [[Bitwa stalingradzka|bitwę stalingradzką]] radziecka artyleria ustawiona pod ocalałym „[[Dom Pawłowa|Domem Pawłowa]]”, improwizowaną twierdzą z czasów walki o miasto (29 stycznia 2011 roku)
Plik:US Navy 110821-N-DT805-031 Gunnery Sgt. Bryon Bebout, assigned to the Joint Prisoner of War-Missing in Action Accounting Command (JPAC).jpg|Wyprawa archeologiczna US Navy mająca na celu potwierdzenie losu zaginionych w akcji lotników odnajduje wrak samolotu [[Consolidated B-24 Liberator|B-24]] w [[Papua-Nowa Gwinea|Papui-Nowej Gwinei]] (21 sierpnia 2011 roku)
Plik:Fundort Luftmine 04 Koblenz 2011.jpg|Niemieccy [[Saper|saperzy]] rozbrajają odnalezioną w [[Koblencja|Koblencji]] brytyjską bombę lotniczą z czasów, gdy [[Royal Air Force|RAF]] bombardowało miasto (3 grudnia 2011 roku)
Plik:20121019 AK W105465 0001.JPG - Flickr - NZ Defence Force (14).jpg|[[Nowa Zelandia|Nowozelandzcy]] weterani odwiedzający groby towarzyszy z okazji siedemdziesiątej rocznicy [[II bitwa pod El Alamein|II bitwy pod El Alamein]] (20 października 2012 roku)
Plik:Fisherman's creel platform by the SS Reginald - geograph.org.uk - 4010023.jpg|Brytyjski rybak na małej przystani zbudowanej na wraku statku SS „Reginald” zatopionego podczas II wojny światowej przez [[Royal Navy]] u wejścia do bazy marynarki w [[Scapa Flow]], by uniemożliwić dostanie się tam U-Bootów (30 maja 2014 roku)
Plik:Myrt Japanese airplane.jpg|Życie morskie na wraku japońskiego [[Samolot rozpoznawczy|samolotu rozpoznawczego]] [[Nakajima C6N|C6N]] (1 stycznia 2015 roku)
Plik:70. rocznica zakończenia niemieckiej okupacji i walk o Poznań - rekonstrukcja zdobywania Cytadeli poznańskiej (22-02-2015) (64).JPG|[[Rekonstrukcja historyczna]] zdobywania poznańskiej [[Park Cytadela|Cytadeli]] z wykorzystaniem oryginalnego, sprawnego czołgu [[T-34-85]] z II wojny światowej (22 lutego 2015 roku)
Plik:Explosion of WWII mine in the Baltic Sea in May 2015.JPG|Eksplozja drugowojennej [[Mina morska|miny morskiej]] na [[Morze Bałtyckie|Bałtyku]] siedemdziesiąt lat po zakończeniu wojny (25 maja 2015 roku)
Plik:Casemate d'Escherange Ouest (51802080021).jpg|Wciąż zachowane, lecz niszczejące fortyfikacje [[Linia Maginota|Linii Maginota]] siedemdziesiąt lat po wojnie (31 lipca 2015 roku)
Plik:Ветерани поклали квіти до Меморіалу Вічної Слави 3152 (26818221206).jpg|[[Ukraińcy|Ukraiński]] weteran zwiedzający muzeum II wojny światowej ogląda broń, jaką widział przed laty na froncie (6 maja 2016 roku)
Plik:Calle de los Caídos de la División Azul, esquina, Madrid.jpg|Ulica w [[Madryt|Madrycie]], której nadano imię poległych członków [[Błękitna Dywizja|Błękitnej Dywizji]], [[Państwo Hiszpańskie|hiszpańskiej]] formacji walczącej jako część [[Wehrmacht|Wehrmachtu]] na froncie wschodnim – [[Frankizm|frankistowska]], ustanowiona z pomocą [[III Rzesza|III Rzeszy]] dyktatura [[Francisco Franco|Franco]] utrzymała się do jego śmierci w 1975 roku, natomiast pierwszy dowódca Błękitnej Dywizji, usunięty za zbytą proniemieckość [[Agustín Muñoz Grandes]] był w latach 1951–1957 ministrem armii, z kolei w latach 1962–1967 I wicepremierem, podczas gdy drugi dowódca [[Emilio Esteban Infantes]] został w latach pięćdziesiątych szefem sztabu wojsk lądowych (19 marca 2017 roku)
Plik:Weteran i harcerz podczas 73 rocznicy wybuchu Powstania Warszawskiego 1944.jpg|[[Powstanie warszawskie|Powstaniec warszawski]] i [[Harcerstwo|harcerz]] na uroczystościach z okazji siedemdziesiątej trzeciej rocznicy wybuchu powstania (1 sierpnia 2017 roku)
Plik:2017-08-26 (070) View from Riesenrad to Gefechtsturm Augarten, Vienna, Austria.jpg|Monumentalna [[Flakturm|wieża obrony przeciwlotniczej]] wzniesiona w trakcie wojny przez Niemców góruje nad [[Wiedeń|Wiedniem]] (27 sierpnia 2017 roku)
Plik:Nate Liepciger holds the attention of rapt students in one of the barracks in Auschwitz-Birkenau.jpg|Urodzony w 1928 roku w [[Chorzów|Chorzowie]] Nate Leipciger, ocalały z Holocaustu, który więziony był w Auschwitz (gdzie zamordowano jego matkę i siostrę) i Dachau spotyka się z młodzieżą w jednym z baraków Auschwitz z okazji [[Marsz Żywych|Marszu Żywych]] (22 kwietnia 2019 roku)
Plik:Main Deck of USS Alabama, Mobile, AL.jpg|Turyści zwiedzający jeden z nielicznych zachowanych dużych okrętów II wojny światowej, amerykański pancernik [[USS Alabama (BB-60)|USS „Alabama”]] (27 grudnia 2019 roku)
Plik:2020 Moscow Victory Day Parade 035.jpg|Sprawny drugowojenny radziecki sprzęt pancerny na [[Parada z okazji Dnia Zwycięstwa w Moskwie (2020)|moskiewskiej paradzie z okazji Dnia Zwycięstwa]] (24 czerwca 2020 roku)
Plik:Gogna Beach Gun Emplacement.jpg|Wciąż istniejące ufortyfikowane pozycje japońskie na wyspie [[Guam]] (19 czerwca 2022 roku)
Plik:Nuheila-336.jpg|Zniszczone podczas [[Wojna sześciodniowa|wojny sześciodowniowej]] z [[Izrael]]em wyprodukowane w [[III Rzesza|III Rzeszy]] [[Syria|syryjskie]] [[działo pancerne]] [[Sturmgeschütz III|StuG III]] stoi porzucone na izraelskim polu (8 lipca 2022 roku)
Plik:UA TDF training with Maxim MG 01.jpg|Drugowojenny [[karabin maszynowy Maxim wz. 1910]] wykorzystywany przez [[Siły Obrony Terytorialnej Sił Zbrojnych Ukrainy]] do ćwiczeń strzeleckich, by zaoszczędzić niezbędną na froncie nowoczesną broń podczas [[Inwazja Rosji na Ukrainę|rosyjskiej inwazji na Ukrainę]] (11 września 2022 roku)
Plik:World war II radio station in Northumberland UK.jpg|Wciąż użytkowana stacja łącznościowa wybudowana w [[Northumberland]] jako część brytyjskiego systemu ostrzegania podczas [[Bitwa o Anglię|bitwy o Anglię]] (24 września 2023 roku)
</gallery>

== Opór przeciw okupantom ==
II wojna światowa to okres szczególnej aktywności różnorodnych ruchów oporu przeciw okupantom – Niemcom, ZSRR i Japonii. Przybierał on formę [[sabotaż]]u, [[Dywersja|dywersji]], prowadzenia walk [[Wojna partyzancka|partyzanckich]], uprawiania szkodliwej dla zaborcy [[Propaganda|propagandy]], lub też stosowania mniej jawnego oporu. Działania ruchów oporu monitorowała i wspierała brytyjska organizacja [[Special Operations Executive|SOE]]<ref>{{encyklopedia PWN|id=3978082|tytuł=SOE|data dostępu=2020-12-22}}</ref>.

=== Polska ===
[[Plik:Polish Underground Symbol on Pilot Monument.jpg|thumb|upright|Kotwica (symbol Polskiego Państwa Podziemnego) na [[Pomnik Lotnika w Warszawie|Pomniku Lotnika]] (lipiec 1944 roku)]]Polska była pierwszą ofiarą Państw Osi w Europie. [[Polski ruch oporu w czasie II wojny światowej|Polski ruch oporu]] rozpoczął swoją działalność niemal natychmiast po zaprzestaniu regularnych działań wojennych. Również od samego początku jedną z jego form była walka zbrojna. 16 września 1939 roku marszałek [[Edward Rydz-Śmigły|Edward Śmigły-Rydz]] nakazał w Czerniowcach ([[Królestwo Rumunii|Rumunia]]) uruchomienie podległej mu części sieci [[Dywersja pozafrontowa|dywersji pozafrontowej]]. Ten przekazał 26 września w Warszawie generałowi [[Juliusz Rómmel|Juliuszowi Rómmlowi]] upoważnienie-rozkaz do zainicjowania na terenie całego kraju konspiracji wojskowej. Następnego dnia generał [[Wacław Stachiewicz]] nakazał zorganizować [[Tajna Organizacja Wojskowa|Tajną Organizację Wojskową]]. 26 września przyniósł zawiązanie [[Służba Zwycięstwu Polski|Służby Zwycięstwu Polski (SZP)]], która miała zostać główną polską organizacją oporu przeciw Niemcom. Nazajutrz [[Związek Harcerstwa Polskiego]] przeistoczył się w [[Szare Szeregi]]. W listopadzie SZP została przeorganizowana w [[Związek Walki Zbrojnej|Związek Walki Zbrojnej (ZWZ)]], na czele której stanął generał [[Stefan Rowecki]] posługujący się pseudonimem „Grot”. Utworzony został Główny Komitet Polityczny zrzeszający przedstawicieli najważniejszych polskich partii, co miało gwarantować jedność Polaków wobec zagrożenia. Zwierzchnictwo nad ruchami oporu sprawował [[Rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie|rząd na uchodźstwie]]. W 1942 roku przemianowano ZWZ na [[Armia Krajowa|Armię Krajową (AK)]], która była integralną częścią [[Polskie Siły Zbrojne|Polskich Sił Zbrojnych]], podporządkowaną [[Naczelny dowódca sił zbrojnych#Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych w Polsce|Naczelnemu Wodzowi]]. AK była zbrojnym ramieniem [[Polskie Państwo Podziemne|Polskiego Państwa Podziemnego]], tajnych struktur państwowych. PPP miało większość atrybutów ''normalnego'' państwa – centralną administrację, armię (AK) i produkcję zbrojeniową, wymiar sprawiedliwości, bogate życie kulturalne (podziemne wydawnictwa) oraz namiastkę administracji w każdym powiecie (powiatowi delegaci rządu). Siły Armii Krajowej ocenia się na 380 000 ludzi, jednak przeważnie nieuzbrojonych i bardzo słabo wyszkolonych, jednak bardzo oddanych sprawie. Polskich organizacji narodowowyzwoleńczych było znacznie więcej, a najważniejszymi były [[Bataliony Chłopskie]] (około 170 000 ludzi)<ref>{{Cytuj |tytuł = Słownik historii Polski i świata |data = 2001 |s = 25}}</ref> oraz [[Narodowe Siły Zbrojne]] (około 75 000 ludzi)<ref>{{Cytuj |tytuł = Leksykon historii Polski po II wojnie światowej 1944–1997 |data = 2003 |s = 130,131}}</ref>, [[Armia Ludowa]] (około 60 000 ludzi) i [[Gwardia Ludowa WRN]] (około 42 000 ludzi). Partyzantka polska zaopatrywała się w sprzęt na drodze akcji bojowych (wyposażenie niemieckie), alianckich zrzutów oraz własnej produkcji<ref>{{Cytuj |autor = Bogumił Karaszewski |tytuł = Partyzancka broń. O uzbrojeniu w Batalionach Chłopskich |data = 1980 |s = 140}}</ref>. Na terenach polskich funkcjonowało [[tajne nauczanie]] podtrzymujące ciągłość szkolnictwa.
[[Plik:Biuletyn Informacyjny 24 lutego 1944 po akcji Kutschera.jpg|mały|Informacja o likwidacji Kutschery w podziemnej gazecie „[[Biuletyn Informacyjny]]” (24 lutego 1944 roku)]]
Polskie podziemie zlokalizowało bazy [[Niemieckie okręty podwodne|U-Bootów]] w całej Europie, zlokalizowało wszystkie zakłady [[Focke-Wulf]]a, rozpracowało produkcję bomb latających [[Fieseler Fi 103|V-1]] i rakiet [[V-2]]. Udało mu się wykraść rakietę V-2, której najważniejsze części wysłano do Wielkiej Brytanii. Zdobyto plany [[Bitwa na łuku kurskim|bitwy na łuku kurskim]] i przekazano je sojusznikom. Wspólnie z [[Francuski ruch oporu|francuskim ruchem oporu]] zlokalizowano 162 wyrzutnie V-1 we Francji. Przekazano dowództwu radzieckiemu plany obrony Gdyni, zdobyto plany [[Grupa Armii Środek|Grupy Armii „Środek”]]. Wywiad ofensywny [[Armia Krajowa|AK]] systematycznie obserwował przemieszczenia jednostek niemieckich. Analizy przesłane były do Sztabu Naczelnego Wodza w Londynie. Wywiad gospodarczy również zanotował sukcesy. Specyficznym środkiem walki z okupantem była działalność informacyjno-propagandowa. Najważniejszym zadaniem propagandy było podtrzymywanie oporu ludności i mobilizowanie do walki. Wydawano prasę konspiracyjną, wydawnictwa i ulotki. W ramach [[Akcja N|akcji „N”]] szerzono destrukcję w wojsku oraz wśród ludności niemieckiej. Polscy partyzanci dokonywali zamachów na zbrodniarzy niemieckich, a ich najsłynniejszą akcją był [[Akcja „Kutschera”|zamach]] na [[Dowódca SS i Policji|dowódcę SS i Policji]] na [[dystrykt warszawski]] [[Generalne Gubernatorstwo|Generalnego Gubernatorstwa]] [[Franz Kutschera|Franza Kutscherę]], dokonany 1 lutego 1944 roku w [[Warszawa|Warszawie]]. Likwidowani i prześladowani byli kolaboranci polscy (np. [[Igo Sym]], [[Wacław Krzeptowski]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Goralenvolk. Nazistowski „naród” w Polsce |data dostępu = 2020-12-22 |opublikowany = menway.interia.pl |url = https://menway.interia.pl/historia/news-goralenvolk-nazistowski-narod-w-polsce,nId,1063648}}</ref>), co miało na celu zniechęcenie społeczeństwa do podejmowania prób współpracy z okupantem. Szczególnie popularne było malowanie znaków i haseł podnoszących Polaków na duchu w przestrzeni miejskiej. Szczególną popularność zdobyła tak zwana [[Polska Walcząca (symbol)|„kotwica”]].

W czerwcu 1943 roku Rowecki został aresztowany przez Niemców. Jego miejsce zajął generał [[Tadeusz Komorowski]], ps. „Bór”. Tego samego roku w stronę Polski ruszyła ofensywa Armii Czerwonej. W obawie przed wkroczeniem wojsk radzieckich, które podporządkowałyby powojenne państwo Stalinowi oraz wcieliły do [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|Związku Radzieckiego]] [[Kresy Wschodnie]], zdecydowano się opracować plan [[Akcja „Burza”|akcji „Burza”]]. Miała to być operacja wojskowa, polegająca na wznieceniu powstania narodowego przez AK oraz podległe jej organizacje i przejęcie władzy w Polsce (lub przynajmniej w Generalnym Gubernatorstwie) przed wkroczeniem Armii Czerwonej. Rozpoczęła się w styczniu 1944 roku, gdy wojska Stalina dotarły już do Polski. Jedną z najważniejszych operacji zrealizowanych podczas akcji była [[operacja „Ostra Brama”]], w wyniku której Polacy wraz z żołnierzami radzieckimi oswobodzili [[Wilno]]. Stalin nie zamierzał oddawać swojej zdobyczy, za jaką uważał Polskę. Jego tajna policja [[NKWD]] rozbroiła partyzantów i uwięziła ich oficerów, w tym dowódcę walk o Wilno, pułkownika [[Aleksander Krzyżanowski|Aleksandra Krzyżanowskiego]].[[Plik:Warsaw Uprising by Chrzanowski - Henio Roma - 14828.jpg|thumb|229x229px|Żołnierze Armii Krajowej w [[Powstanie warszawskie|powstaniu warszawskim]] (3 października 1944 roku)]]

Od 1 sierpnia do 3 października 1944 roku trwało największe wystąpienie zbrojne ruchu oporu w Europie – [[powstanie warszawskie]], w którym, poza AK, udział wzięły także oddziały innych organizacji zbrojnych, takich jak [[Narodowe Siły Zbrojne|NSZ]], [[Armia Ludowa|AL]] oraz ochotnicy z [[1 Armia Wojska Polskiego|1. Armii Wojska Polskiego]], którzy [[Walki o przyczółki warszawskie (1944)|uchwycili ważne przyczółki na Wiśle]]. Celem zrywu było wyzwolenie stolicy i utworzenie rządu niepodległej od ZSRR Polski i zapobiegnięcie wkroczeniu [[Armia Czerwona|Armii Czerwonej]] w roli wyzwoliciela, który mógłby z łatwością zainstalować w stolicy podległy sobie rząd. Choć propaganda radziecka usilnie namawiała Polaków do chwycenia za broń, to [[Józef Stalin|Stalin]] nie zamierzał udzielić wsparcia AK. Ofensywa radziecka zatrzymała się na linii Wisły, lecz Polacy byli pewni, że gdy tylko zaatakują okupanta, Armia Czerwona i [[Ludowe Wojsko Polskie]] pomogą im. Plan Stalina przewidywał jednak związanie walką AK i silnego garnizonu niemieckiego. W ten sposób podziemie niepodległościowe wykrwawiłoby się i nie byłoby w stanie przeciwstawić się skutecznie narzuceniu Polsce zwierzchnictwa ZSRR. Siły okupacyjne również zostałyby mocno uszczuplone i ich zniszczenie byłoby łatwiejsze. Powstańcy, słabo wyszkoleni, nieposiadający dostatecznej ilości broni lub amunicji, związali garnizon warszawski bardzo zaciętymi walkami ulicznymi. Powstanie upadło z powodu słabego przygotowania oraz braku pomocy z zewnątrz, której się spodziewano (poza dostawami sprzętu poprzez zrzuty z samolotów alianckich nikt nie wspomógł walczących). Partyzanci byli bezsilni wobec niemieckiego lotnictwa i czołgów. Ludność stolicy została wysiedlona, a miasto zburzone na osobisty rozkaz Hitlera. Do niewoli dostał się Komorowski, którego zastąpił generał [[Leopold Okulicki]], ps. „Niedźwiadek”. Plan Stalina powiódł się – AK nie miała już sił na walkę z Armią Czerwoną, a Niemcy byli już w stanie wystawić przeciw niej tylko improwizowaną [[Dywizja Forteczna Warszawa|Dywizję Forteczną Warszawa]], która nie stanowiła poważnego zagrożenia dla wojsk radzieckich, a [[Walki o Warszawę (1945)|rozbicie jej]] zajęło dwa dni. Stalin utworzył w Moskwie podległy sobie rząd polski, który następnie został przeniesiony do [[Chełm]]a, a kilka dni później do [[Lublin]]a (tzw. [[Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego|PKWN]]).

Część polskiej partyzantki [[Żołnierze wyklęci|kontynuowała opór zbrojny]] przeciw władzy radzieckiej.

=== Jugosławia ===
[[Plik:23. Divisione serba.jpg|mały|227x227px|Marsz partyzantów jugosłowiańskich przez [[Bośnia (region)|Bośnię]] (kwiecień 1945 roku)]]Po agresji wojsk Osi i kapitulacji [[Królestwo Jugosławii|Jugosławii]] w kwietniu 1941 roku, natychmiast rozpoczął się opór przeciwko okupantom. Już w połowie maja pułkownik [[Dragoljub Mihailović]], były dowódca jugosłowiańskiej 2 Armii, zaczął organizować w rejonie [[Ravna Gora|Ravnej Gory]] w środkowej [[Serbia|Serbii]] ruch konspiracyjny znany jako [[Królewskie Wojska Jugosłowiańskie w Ojczyźnie]], choć częściej używana jest nazwa czetnicy. Czetnicy byli wierni [[Dynastia Karadziordziewiciów|dynastii Karadziordziewiciów]] i opowiadali się za przywróceniem [[Monarchia|monarchii]] po wojnie. Głosili jednak hasła [[Wielka Serbia|wielkoserbskie]], które nie odpowiadały innym narodom Jugosławii. [[Dragoljub Mihailović|Mihailović]] prędko objął dowodzenie nad wszystkimi organizacjami czetników<ref>{{Cytuj |autor = Wacław Felczak, Tadeusz Wasilewski |tytuł = Historia Jugosławii |data = 1985 |data dostępu = 2020-12-04 |isbn = 978-83-04-01638-5 |wydawca = Zakład Narodowy im. Ossolińskich |url = https://books.google.pl/books?id=QZJLAAAAIAAJ&q=historia+jugos%C5%82awii&dq=historia+jugos%C5%82awii&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwith-6Q5rPtAhXD_qQKHZOCDfcQ6AEwAHoECAQQAg}}</ref>.

Obok nich wyrosła druga, jeszcze potężniejsza organizacja [[Narodowa Armia Wyzwolenia Jugosławii|Narodowa Armia Wyzwolenia Jugosławii (NOVJ)]], podporządkowana [[Związek Komunistów Jugosławii|Związkowi Komunistów Jugosławii]]. 22 czerwca 1941 roku w lesie Brezovica koło [[Sisak]]u założony został pierwszy oddział partyzancki, który dał początek NOVJ. Była to pierwsza [[Antyfaszyzm|antyfaszystowska]] formacja na [[Półwysep Bałkański|Bałkanach]]. W przeciwieństwie do serbskich nacjonalistów czetniknów, NOVJ głosiła hasła odbudowy Jugosławii na zasadzie federacji i zniesienia monarchii. Była organizacją wielonarodową. Zorganizował ją i dowództwo objął [[Chorwaci|Chorwat]] [[Josip Broz Tito|Josip Broz]] posługujący się pseudonimem Tito, który przyjął stopień marszałka. Do powstania wezwano 4 lipca wówczas na znak rozpalono ogniska co według [[Prasłowianie|prasłowiańskiego]] zwyczaju było wezwaniem do wojny<ref>{{Cytuj |autor = Josip Broz Tito |tytuł = Walka narodów okupowanej Jugosławji |data = 1944 |data dostępu = 2020-12-04 |wydawca = Wydawnictwo literatury z jezykach obcych |url = https://books.google.pl/books?id=IGg-AAAAIAAJ&q=josip+broz+tito&dq=josip+broz+tito&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwjh4_3w5bPtAhWpsaQKHQLXC3sQ6AEwAHoECAIQAg}}</ref>.

Czetnicy uznali za wrogów dążących do powstania państwa wielonarodowego żołnierzy NOVJ i to głównie z nimi podejmowali walkę. W tym celu często kolaborowali z Osią. Ponadto w październiku 1941 roku Mihailović zawarł porozumienie sojusznicze z generałem [[Milan Nedić|Milanem Nediciem]], przywódcą marionetkowej [[Serbia Nedicia|Serbii]]<ref>{{Cytuj |autor = Walter R. Roberts |tytuł = Tito, Mihailović, and the Allies, 1941–1945 |data = 1987 |data dostępu = 2020-12-04 |isbn = 978-0-8223-0773-0 |wydawca = Duke University Press |url = https://books.google.pl/books?id=43CbLU8FgFsC&pg=PA263&dq=tito&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwiEp9bp5bPtAhVQ3qQKHeU7AYsQ6AEwAXoECAkQAg#v=onepage&q=tito&f=false |język = en}}</ref>.[[Plik:Ustanak u Jugoslaviji 1941.png|mały|Tereny wyzwolone przez partyzantów do września 1941 roku]]Już 13 lipca rozpoczęło się powstanie w Czarnogórze i w ciągu kilku dni region został prawie w całości wyzwolony. Dziewięć dni później wybuchło powstania w Słowenii, 27 w Chorwacji oraz w Bośni i Hercegowinie, najpóźniej, bo 11 października w Macedonii. Walki sił Osi z partyzantami często przypomniały regularne bitwy. Już we wrześniu wyzwolone zostały rejony [[Šabac]]a i [[Užice]]. Partyzanci powołali na tych obszarach [[Republika Užicka|Republikę Užičką]]. Na jej tereny przybyły całe rzesze uchodźców. Z mężczyzn przybyłych na ten teren po przeszkoleniu wojskowym utworzono oddziały. Na wyzwolonym terenie powołano komitety narodowowyzwoleńcze, otwierane były szkoły, rozdawano broń i żywność, budowano szpitale polowe i przygarniano sieroty po zabitych partyzantach. Niemcy przystąpili do ataku na republikę. Na Bałkany sprowadzono dywizje z całej Europy oraz licznych kolaborantów. Atak na Republikę Užičką przerwał negocjacje Tity z czetnikami, które mogły doprowadzić do pojednania między nimi. Z [[Užice|Užic]] ewakuowano fabryki, magazyn broni, dokumenty, rannych i chorych oraz wywieziono zapasy żywności i leków. Pokaźne sumy pieniężne partyzantów spakowano w worki, które ukryto. Broz opuścił miasto w obliczu nieuchronnej porażki broniących wojsk partyzanckich. Wraz z częścią oddziałów wycofał się do [[Zlatibor]]u. 1 grudnia 1941 roku państwo przestało istnieć. NOVJ kontynuowała jednak walkę zbrojną. 4 października 1942 roku partyzanci w okolicach miasta [[Bihać]] utworzyli kolejne państwo, [[Republika Bihacka|Republikę Bihacką]]. Została ona zniszczona w wyniku dużej [[Bitwa nad Neretwą|bitwy nad Neretwą]]. 29 stycznia 1943 roku i to państwo przestało istnieć. Niemcy i ich sojusznicy aktywnie prowadzili operacje przeciwpartyzanckie, prowadzące często do bitew, jak ta [[Bitwa nad Sutjeską|nad Sutjeską]].[[Plik:Užice and Bihać Republics.png|mały|227x227px|[[Republika Užicka|Republika Užička]] (niebieski) oraz [[Republika Bihacka]] (czerwony)]]Na wyzwolonych przez siebie terenach organizowano komitety ludowe, które miały działać jako rządy cywilne. Organem naczelnym była [[Antyfaszystowska Rada Wyzwolenia Narodowego Jugosławii]] – AVNOJ, która zebrała się w [[Bihać|Bihaciu]] 26 listopada 1942 roku i w [[Jajce|Jajcach]] 29 listopada 1943 roku. Podczas sesji zostały określone podstawy powojennego [[Federacja|federacyjnego]] państwa jugosłowiańskiego. Prezydentem AVNOJ wybrano Broza. 4 grudnia 1943 roku proklamowano tymczasowy demokratyczny rząd Jugosławii. W Jajcu wybrano „prezydencję” i ustanowiono liczący dziewięć osób Komitet Wyzwolenia Narodowego pełniący funkcję rządu tymczasowego. Prezesem Narodowego Komitetu Wyzwolenia został Broz. W 1943 roku powołana została na zajętych ziemiach [[Socjalistyczna Federacyjna Republika Jugosławii|Demokratyczna Federacyjna Jugosławia]], trzecie państwo, którego już nie dali rady zniszczyć Niemcy.

Dowódcy wojsk okupacyjnych uważali, że dadzą radę zniszczyć ducha bojowego Jugosłowian, jeśli zabiją Broza. W tym celu w dniach od 25 maja do 3 czerwca 1944 roku generał [[Lothar Rendulic]] przeprowadził [[Operacja Rösselsprung (1944)|operację „Rösselsprung”]], która miała na celu zniszczenie Sztabu Naczelnego NOVJ i zgładzenie marszałka. Zakończyła się ona niepowodzeniem. Tymczasem wojska Broza zajmowały coraz to większe tereny. Ostatecznie, na mocy [[Konferencja teherańska|konferencji w Teheranie]], Broz otrzymał poparcie zarówno ze strony Stalina, jak i zachodnich mocarstw. Jesienią 1944 roku jego [[Narodowa Armia Wyzwolenia Jugosławii]] liczyła 500 tysięcy ludzi i kontrolowała znaczną część kraju, dysponując nawet własnym lotnictwem oraz marynarką wojenną. Choć Armia Czerwona wkroczyła do Jugosławii, niemal całe terytorium kraju zostało wiosną 1945 roku opanowane przez siły NOVJ, których liczebność pod koniec wojny wzrosła do 800 tysięcy żołnierzy<ref>{{Cytuj |autor = Walter R. Roberts |tytuł = Tito, Mihailović, and the Allies, 1941–1945 |data = 1987 |data dostępu = 2020-12-21 |isbn = 978-0-8223-0773-0 |wydawca = Duke University Press |s = 263 |url = https://books.google.pl/books?id=43CbLU8FgFsC&pg=PA263&dq=tito&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwiEp9bp5bPtAhVQ3qQKHeU7AYsQ6AEwAXoECAkQAg#v=onepage&q=tito&f=false |język = en}}</ref>. Dzięki temu po wojnie Jugosławia zachowała niezależność<ref>{{Cytuj |autor = Zofia Rutyna-Frelek |tytuł = Jugosławia na arenie międzynarodowej, 1943–1948 |data = 1981 |data dostępu = 2020-12-04 |wydawca = Książka i Wiedza |url = https://books.google.pl/books?id=DytMAAAAIAAJ&q=jugos%C5%82%C4%85wia+partyzantka&dq=jugos%C5%82%C4%85wia+partyzantka&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwiMpoHT5bPtAhUKzaQKHR2sB4sQ6AEwB3oECAcQAg}}</ref>.

=== Francja ===
[[Plik:Members of the Maquis in La Tresorerie.jpg|mały|[[Maquis]] w [[Wimille]] (14 września 1944 roku)]]
[[Francuski ruch oporu|Francuski Ruch Oporu]] był barwną zbieraniną różnorakich środowisk politycznych (m.in. gaulliści, [[Socjalizm|socjaliści]], [[Nacjonalizm|narodowcy]], [[skrajna lewica]], [[Anarchizm|anarchiści]], [[prawica]] i od ataku Niemiec na Związek Radziecki również [[Komunizm|komuniści]]), które zakładały liczne, większe i mniejsze tajne organizacje, często złożone ze zwalczających się przed wojną frakcji<ref>{{Cytuj |autor = Michael Johnson |tytuł = French Resistance: Individuals Versus the Company in French Corporate Life |data = 2013-07-04 |data dostępu = 2020-12-04 |isbn = 978-1-135-07521-7 |wydawca = Routledge |s = 24 |url = https://books.google.pl/books?id=n7L7vvCxPiEC&pg=PA24&dq=french+resistance&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwjR3raj5bPtAhWP_qQKHcrpCyUQ6AEwAHoECAMQAg#v=onepage&q=french%20resistance&f=false |język = en}}</ref>. Łączyła Francuzów opozycja zarówno wobec niemieckiego i włoskiego okupanta, jak i [[Francja Vichy|kolaboranckiego rządu z Vichy]].

Za początek ruchu oporu we Francji uznaje się manifestacje studentów i uczniów w Paryżu w 1940 roku. Ruch Oporu rozwinął się silniej w [[Francja Vichy|strefie południowej]], a słabiej w [[Strefa okupowana|strefie północnej]]. We Francji cały [[ruch oporu]] stopniowo podporządkował się emigracyjnym władzom Francji ([[Wolna Francja|Komitet Wolnej Francji]], następnie [[Francuski Komitet Wyzwolenia Narodowego|CFLN]]), kierowanym przez [[Charles de Gaulle|Charles’a de Gaulle’a]]. Organizowano pomoc jeńcom wojennym, propagandę, sabotaż i dywersję, partyzantkę (zwaną [[maquis]]) oraz akcje zbrojne przy wsparciu państw [[Alianci (II wojna światowa)|alianckich]], w tym brytyjskiego [[Special Operations Executive|SOE]] i amerykańskiego [[Office of Strategic Services|OSS]]. Ruch oporu często angażował się w ratowanie Żydów. W 1944 roku, gdy sprzymierzeni przygotowywali [[Lądowanie w Normandii|inwazję w Normandii]] i [[Operacja Dragoon|Prowansji]], danych o plażach, na których mieli lądować, dostarczył francuski ruch oporu.[[Plik:Parisian Men fighting during the liberation of Paris, France, 1944 (19403479739).jpg|mały|Bojownicy FFI na barykadzie w Paryżu (25 sierpnia 1944 roku)]]Podejmowano próby zjednoczenia Francuskiego Ruchu Oporu w jedną organizację. Proces scaleniowy rozpoczął się dzięki delegatowi de Gaulle’a [[Jean Moulin|Jeanowi Moulinowi]]. W maju 1943 roku w skład [[Krajowa Rada Ruchu Oporu|Krajowej Rady Ruchu Oporu]] weszli walczący komuniści, socjaliści, chrześcijańscy demokraci i konserwatyści. W lutym 1944 roku, w ślad za zjednoczeniem politycznym, nastąpiło zjednoczenie militarne przez scalenie wszystkich organizacji, w tym [[Tajna Armia|AS]], [[Wolni Strzelcy i Partyzanci Francuscy|FTP]] i [[Organizacja Oporu Armii|ORA]], we [[Francuskie Siły Wewnętrzne|Francuskie Siły Wewnętrzne (FFI)]] pod dowództwem generała [[Marie Pierre Kœnig|Marie Pierre’a Kœniga]]. Partyzanci z FFI paraliżowali ruchy przerzucanych przez Niemców w stronę miejsc desantów posiłków, atakując linie komunikacyjne i zaopatrzeniowe, a następnie wzięli aktywny udział w wyzwalaniu kraju, wzniecając [[Francuskie powstanie narodowowyzwoleńcze|powstanie narodowe]] (m.in. w sierpniu rozpoczęli udane [[Powstanie paryskie|powstanie w Paryżu]])<ref>{{Cytuj |autor = * France Secrétariat d’État aux anciens combattants (1974–1981),* Pologne Ministerstwo do spraw kombatantów |tytuł = Polska i Francja w wojnie i ruchu oporu w latach 1939–1945 |data = 1978 |data dostępu = 2020-12-04 |wydawca = Sekretariat stanu ds. byłych kombatantów |url = https://books.google.pl/books?id=KvJBAAAAYAAJ&q=francuski+ruch+oporu&dq=francuski+ruch+oporu&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwiKlaeX5bPtAhWiMewKHfKGBmEQ6AEwAHoECAEQAg}}</ref>. W październiku ich siły osiągnęły liczbę 400 tys. członków i zostały włączone w skład odtwarzanych francuskich sił zbrojnych.

W działalność ruchu aktywnie angażowały się kobiety. Szacuje się, że stanowiły one 15–20% składu osobowego wszystkich organizacji oporu. Walka Francuzek oprócz antyfaszyzmu i patriotyzmu niosła za sobą emancypację. W [[III Republika Francuska|III Republice]] nie posiadły one praw wyborczych, które zostały im przyznane dopiero 21 kwietnia 1944 roku przez [[Francuski Komitet Wyzwolenia Narodowego]] (potwierdzone dekretem [[Rząd Tymczasowy Republiki Francuskiej|Rządu Tymczasowego]] z 5 października 1944 roku)<ref>{{Cytuj |autor = David Schoenbrun |tytuł = Soldiers of the Night: The Story of the French Resistance |data = 2019-08-09 |data dostępu = 2020-12-04 |wydawca = Plunkett Lake Press |url = https://books.google.pl/books?id=kUKoDwAAQBAJ&pg=PT371&dq=french+resistance&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwjR3raj5bPtAhWP_qQKHcrpCyUQ6AEwA3oECAUQAg#v=onepage&q=french%20resistance&f=false |język = en}}</ref>.

=== ZSRR ===
[[Plik:Partisan priest.jpg|mały|Oficer wręczajacy [[Pop (kapłan)|popowi]]-partyzantowi [[medal „Partyzantowi Wojny Ojczyźnianej”]]]]
Silne [[Partyzantka radziecka|oddziały partyzanckie]], szczególnie na terenie [[Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka|Białorusi]], mniej liczne na [[Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka|Ukrainie]], tworzyli Sowieci (w sumie ponad 500 tys. ludzi). Były one podporządkowane trzem ośrodkom dyspozycyjnym: [[Centralny Sztab Ruchu Partyzanckiego w Moskwie|Centralnemu Sztabowi Ruchu Partyzanckiego w Moskwie]], dowództwu frontu i [[Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego|KPZR]] i zaopatrywane drogą lotniczą. Od 1942 roku konne i piesze zgrupowania partyzanckie dokonywały głębokich rajdów na terenach okupowanych (np. rajd konnicy [[Sidor Kowpak|Sidora Kowpaka]] z okolic [[Kijów|Kijowa]] do [[Karpaty|Karpat]]). Głównym ich zadaniem było paraliżowanie linii komunikacyjnych na zapleczu frontu poprzez niszczenie torów, mostów i wykolejanie pociągów, a pod koniec wojny także zwalczanie niekomunistycznej partyzantki.

== [[Zagłada Żydów|Holocaust]] i [[Porajmos]] ==
{{Osobny artykuł|Zagłada Żydów|Porajmos}}
[[Plik:Bundesarchiv B 285 Bild-04413, KZ Auschwitz, Einfahrt.jpg|mały|227x227px|Obóz koncentracyjny [[Auschwitz-Birkenau]], 1945 rok]]

Mianem '''[[Zagłada Żydów|Holocaustu]]''' lub też '''Szoa''' określa się zagładę Żydów, jaka miała miejsce na terenach III Rzeszy, państw z nią sprzymierzonych i przez nią okupowanych<ref>{{encyklopedia PWN|id=4008463|tytuł=Holocaust|data dostępu=2020-12-21}}</ref>. Jej ofiarą padło około 6 milionów europejskich [[Żydzi|Żydów]], w większości przeprowadzona została na [[Okupacja niemiecka ziem polskich (1939–1945)|okupowanych przez III Rzeszę ziemiach polskich]]. Stanowiła, łącznie z Zagładą Cyganów<ref group="uwaga">Przed II wojną światową i w jej trakcie mianem Cyganów określano nie tylko [[Romowie|Romów]], ale i [[Sinti]].</ref> ('''[[Porajmos]]'''), która pochłonęła 500–600 tysięcy ofiar<ref>{{Cytuj |tytuł = Roma in Auschwitz |data dostępu = 2020-12-20 |opublikowany = [[Jewish Virtual Library]] |url = https://www.jewishvirtuallibrary.org/roma-gypsies-in-auschwitz}}</ref>, bezprecedensową próbę wymordowania całych narodów przy użyciu metod przemysłowych ([[Obozy niemieckie (1933–1945)|obozy koncentracyjne]]), która nigdy wcześniej i później nie była przeprowadzona w takiej skali. Obie zbrodnie stanowiły systematyczny i realizowany przez aparat państwowy proces likwidacji całych narodów.

== Koalicja antyhitlerowska i jej działalność ==
{{Dopracować|sekcja|źródła=2024-03}}
[[Plik:Cairo conference.jpg|thumb|[[Czang Kaj-szek]], [[Franklin Delano Roosevelt|Roosevelt]] i [[Winston Churchill|Churchill]] w Kairze (25 listopada 1943 roku)]]Upadek Polski i Francji, jednych z głównych państw alianckich w pierwszej fazie wojny, sprawił, że główny ciężar działań wojennych w Europie spoczął na Wielkiej Brytanii, która w pojedynkę nie była zdolna do przeprowadzenia poważnej operacji przeciwko panującym na kontynencie Niemcom. Nadzieję na zmianę sytuacji przyniosły pogłoski o planowanym ataku niemieckim na Związek Radziecki. Brytyjczycy starali się już wiosną 1941 roku nawiązać kontakty z Kremlem w celu przedsięwzięcia zbrojnej akcji przeciwko III Rzeszy, jednak rozmowy nie przyniosły skutku aż do chwili ataku Niemiec na Związek Radziecki 22 czerwca 1941 roku. W tym dniu Związek Radziecki znalazł się w sytuacji całkowitego osamotnienia. Nie wiązały go z Zachodem żadne układy gwarantujące jego bezpieczeństwo – Sowieci byli sceptycznie nastawieni do wiązania się z zachodnimi [[Imperializm|„imperialistami”]]. Plan „Barbarossa” przesunął jednak wzajemną niechęć ideologiczną na dalszy plan, czego wyrazem było m.in. brytyjskie pośrednictwo w rozmowach polsko-radzieckich, zwieńczonych tzw. [[Układ Sikorski-Majski|układem Sikorski-Majski]].

Kolejnym krokiem do budowy wielkiej koalicji antyhitlerowskiej było podpisanie [[Karta Atlantycka|Karty Atlantyckiej]] 14 sierpnia 1941 roku na pancerniku [[HMS Prince of Wales (1939)|HMS ''„''Prince of Wales”]] przez [[Winston Churchill|Winstona Churchilla]] i [[Franklin Delano Roosevelt|Franklina Delano Roosevelta]]. Określała ona cele polityki Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych w okresie II wojny światowej i po jej zakończeniu oraz zasady powojennych stosunków międzynarodowych. Za jej najważniejsze cele uznano prawo wszystkich narodów do posiadania własnych rządów i własnego niepodległego państwa, do rozwoju gospodarczego i życia w pokoju po pokonaniu tyranii faszystowskiej. Zdecydowanie eksponowała zasadę pokojowego rozstrzygania sporów międzynarodowych, zgodnie z zasadami sprawiedliwości i prawa międzynarodowego, wyrażała nadzieję na ustanowienie po ostatecznym zniszczeniu „tyranii nazistowskiej” trwałego pokoju, wspominała o potrzebie zaprowadzenia w przyszłości „stałego systemu bezpieczeństwa na szerszą skalę” oraz o potrzebie zmniejszenia zbrojeń. 24 września 1941 roku na konferencji międzynarodowej w Londynie została podpisana przez członków [[Alianci (II wojna światowa)|koalicji antyhitlerowskiej]], m.in. Związek Radziecki (z zastrzeżeniem uznania przez Sprzymierzonych granic istniejących w czerwcu 1941 roku).[[Plik:Prince of Wales-5.jpg|thumb|Winston Churchill i Franklin Delano Roosevelt na pokładzie pancernika [[HMS Prince of Wales (1939)|HMS „Prince of Wale''s”'']] (10 sierpnia 1941 roku)]]Pierwszy okres trwania koalicji polegał głównie na wspieraniu zaopatrzeniowym walczących państw, w szczególności Związku Radzieckiego, gdyż aż do początku 1943 roku sytuacja na [[Front wschodni (II wojna światowa)|froncie wschodnim]] była dla aliantów nad wyraz niekorzystna. W dniach 22–26 listopada 1943 roku w [[Kair]]ze [[Konferencja kairska|miała miejsce konferencja]] Churchilla, Roosevelta i chińskiego przywódcy, [[generalissimus]]a [[Czang Kaj-szek]]a. Debatowano nad powojennym ładem w Azji. Zapadła decyzja o zwrocie [[Republika Chińska (1912–1949)|Chinom]] wszystkich zajętych przez Japonię ziem, w tym [[Mandżukuo|Mandżukua]], a także [[Tajwan (wyspa)|Tajwanu]] i [[Peskadory|Peskadorów]]. Zdecydowano też o powołaniu do życia niepodległego państwa koreańskiego.
{{Osobny artykuł|Konferencja kairska}}
W drugiej połowie 1943 roku, gdy [[Armia Czerwona]] przejęła inicjatywę strategiczną, pojawiły się problemy dotyczące czasu po zakończeniu wojny. Wyrazem tego stało się zwołanie konferencji przedstawicieli trzech walczących mocarstw w [[Teheran]]ie w dniach 28 listopada-1 grudnia 1943 roku.

{{Osobny artykuł|Konferencja teherańska}}

Dalsza współpraca doprowadziła do marginalizacji pozostałych sojuszników, takich jak Francja, Polska, czy Czechosłowacja. Rozbieżne cele trzech przywódców wpływały niekorzystnie na losy powojennej Europy. Determinacja Stalina i względna uległość Churchilla oraz obojętność Roosevelta na losy państw Europy Wschodniej wpłynęła na tworzenie radzieckiej strefy wpływów, która miała sięgać tak daleko, jak daleko zajdzie Armia Czerwona.[[Plik:Yalta Conference 1945 Churchill, Stalin, Roosevelt.jpg|thumb|Winston Churchill, Franklin Delano Roosevelt i Józef Stalin na konferencji w Jałcie (9 lutego 1945 roku)]]

W czasie ogromnych sukcesów [[Operacja wiślańsko-odrzańska|operacji wiślańsko-odrzańskiej]] w styczniu i lutym 1945 roku odbyła się kolejna konferencja Wielkiej Trójki. Tym razem miejscem spotkania był [[Półwysep Krymski|krymski]] kurort [[Jałta]].

{{Osobny artykuł|Konferencja jałtańska}}

Schyłek wojny odznaczył się wyraźnie pogłębiającą się przepaścią pomiędzy zachodnimi aliantami a Związkiem Radzieckim. Stalin, posiadając argument w postaci wielomilionowej Armii Czerwonej, nadawał ton działaniom dyplomatycznym Wielkiej Koalicji. Ostatecznym tego skutkiem było zrezygnowanie Anglosasów z walki o wpływy na terenach zajętych przez Armię Czerwoną, a więc w Polsce, Czechosłowacji, Rumunii, Bułgarii i republikach nadbałtyckich. Ostatnim spotkaniem Wielkiej Trójki (chociaż już w innym składzie) była [[konferencja poczdamska]], która przypieczętowała kształtujący się już od Teheranu porządek powojenny.

{{Osobny artykuł|Konferencja poczdamska}}

== Skutki II wojny światowej ==
<small>Źródła</small><ref>{{Cytuj książkę|nazwisko=Burbank|imię=Jane|nazwisko2=Cooper|imię2=Frederick|tytuł=Empires in world history. Power and the politics of difference|url=http://books.google.pl/books?id=y7B9euuLEkUC&pg=PA1&hl=pl&source=gbs_toc_r&cad=3#v=onepage&q&f=true|wydawca=Princeton University Press|miejsce=Princeton, N.J|rok=2010|isbn=9780691127088|język=en|oclc=436358445|strony=370}}</ref>

II wojna światowa miała tragiczne skutki dla obywateli państw biorących udział w wojnie. Straty wśród ludności cywilnej wyniosły łącznie prawie 33 miliony ludzi. Wojna (zarówno bezpośrednie działania wojenne, jak [[Nalot dywanowy|naloty dywanowe]] czy zaplanowane akcje pacyfikacyjne ze strony Niemców) doprowadziła do wielkich zniszczeń w miastach – wśród najciężej dotkniętych aglomeracji znajdowały się [[Warszawa]] (85% zniszczonej zabudowy lewobrzeżnej części miasta), [[Petersburg|Leningrad]], [[Wołgograd|Stalingrad]], [[Cherbourg-Octeville|Cherbourg]], [[Caen]], [[Hamburg]], [[Drezno]], [[Manila]], [[Tokio]] czy [[Berlin]]. Konflikt przyczynił się do powstania nowej [[Broń masowego rażenia|broni masowego rażenia]] – [[Broń jądrowa|broni jądrowej]]. Użyli jej Amerykanie przeciwko ludności [[Hiroszima|Hiroszimy]] i [[Nagasaki]], wskutek czego bezpośrednio zginęło co najmniej 150 tysięcy osób, kilkadziesiąt tysięcy zostało ciężko rannych (znaczna ich część wkrótce potem zmarła), a dalsze zgony nastąpiły wskutek [[Choroba popromienna|promieniowania]].

Niektóre walczące strony dopuściły się licznych zbrodni wojennych oraz zbrodni przeciwko ludzkości. Szczególnie dobrze udokumentowana jest zbrodnicza działalność Niemców zakładających [[Obozy niemieckie (1933–1945)|obozy koncentracyjne]], będące narzędziem ludobójstwa podbitych narodów.

Wskutek wojny z powodu zniszczeń i strat materialnych pozycję na arenie międzynarodowej straciły [[Wielka Brytania]], [[Cesarstwo Wielkiej Japonii|Japonia]], [[III Rzesza|Niemcy]] i [[Rząd Tymczasowy Republiki Francuskiej|Francja]]. Od teraz los Europy zależał w głównej mierze od [[Stany Zjednoczone|Stanów Zjednoczonych]] i [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|Związku Radzieckiego]].

Po [[Konferencja jałtańska|konferencji w Jałcie]] w lutym 1945 roku nastąpił polityczny podział Europy na blok zachodni i blok wschodni (początek [[Zimna wojna|zimnej wojny]]). Na zebraniu Wielkiej Trójki potwierdzającym [[Konferencja teherańska|spotkanie w Teheranie]] ustalono, że terytoria, zdobyte przez Armię Czerwoną znajdą się w strefie wpływów Związku Radzieckiego, a te wyzwolone przez aliantów zachodnich – w strefie wpływów państw zachodnich. W ten sposób Polska i pozostałe kraje Europy środkowo-wschodniej stały się zależne od Związku Radzieckiego, natomiast Grecja, Włochy, Francja i [[Beneluks|Benelux]], a po kilku latach także cała Austria – w bloku zachodnim. [[Jugosławia]] i [[Albania]], opanowane po wycofaniu się Niemców i Włochów przez armię partyzantów [[Josip Broz Tito|Josipa Broza Tity]], pozostały po wojnie zasadniczo niezależne od Związku Radzieckiego, choć oba te kraje poszły w następnych latach drogą komunistyczną.

Alianci podjęli działania mające na celu zapobiec powstawaniu konfliktów na arenie międzynarodowej. W miejsce [[Liga Narodów|Ligi Narodów]] powołana została [[Organizacja Narodów Zjednoczonych]] mająca przeciwstawiać się przejawom łamania praw człowieka. Państwa należące do ONZ zobowiązały się nie dopuszczać do władzy partii o poglądach [[nazizm|nazistowskich]], a nawet je delegalizować<ref>{{Cytuj |autor = Longin Pastusiak |tytuł = Świat kapitalistyczny po II wojnie światowej |data = 1983 |data dostępu = 2020-12-18 |isbn = 978-83-02-01965-4 |wydawca = Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne |url = https://books.google.pl/books?id=3pNQAAAAIAAJ&q=skutki+ii+wojny+%C5%9Bwiatowej&dq=skutki+ii+wojny+%C5%9Bwiatowej&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwjp9Pait9ftAhVQzaQKHRx3BAEQ6AEwBnoECAcQAg}}</ref>. Zakazano propagowania symboli [[Swastyka|swastyki]].

Zajęto się także sprawą części narodu żydowskiego okaleczonego przez ''[[Zagłada Żydów|szoa]]''. Zdecydowano się na podział brytyjskiego [[Palestyna (mandat)|Mandatu Palestyny]] na dwa niepodległe państwa, [[Żydzi|żydowskie]] i [[Palestyńczycy|arabskie]]. W 1947 roku w Palestynie wybuchło powstanie sił żydowskich i arabskich, które próbowały utworzyć własne kraje. 14 maja 1948 roku w [[Tel Awiw-Jafa|Tel Awiwie]] Żydzi proklamowali powstanie [[Izrael|Państwa Izrael]], pominięta została jednak niezależność [[Palestyńczycy|Palestyńczyków]]. Pobratymcom przyszła więc na pomoc koalicja państw arabskich i w ten sposób wybuchła [[I wojna izraelsko-arabska|wojna]]. Izrael zwyciężył, a [[Konflikt izraelsko-arabski|jego konflikt z Arabami]] trwa po dziś dzień<ref>{{Cytuj |tytuł = Arab-Israeli conflict – Role of religion |data dostępu = 2020-12-22 |opublikowany = science.co.il |url = https://www.science.co.il/Arab-Israeli-conflict/Arab-islamic-empire.php}}</ref>.

Ustalono także<ref>{{Cytuj |tytuł = Skutki II wojny światowej – Epodreczniki.pl |data dostępu = 2020-12-18 |opublikowany = epodreczniki.pl |url = https://epodreczniki.pl/a/skutki-ii-wojny-swiatowej/DPCeLBajr}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Antoni Czubiński |tytuł = II wojna światowa i jej następstwa: praca zbiorowa |data = 1996 |data dostępu = 2020-12-18 |isbn = 978-83-85524-24-3 |wydawca = Wielkopolska Agencja Wyd. |url = https://books.google.pl/books?id=fexxAAAAIAAJ&q=skutki+ii+wojny+%C5%9Bwiatowej&dq=skutki+ii+wojny+%C5%9Bwiatowej&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwjp9Pait9ftAhVQzaQKHRx3BAEQ6AEwA3oECAAQAg}}</ref>:
* [[III Rzesza|Niemcy]] i [[Federalne Państwo Austriackie|Austria]] zostały podzielone na cztery strefy okupacyjne: [[Brytyjska strefa okupacyjna w Niemczech|brytyjską]] (która zawierała w sobie również nieoficjalną [[Polska strefa okupacyjna w Niemczech|polską]]), [[Francuska strefa okupacyjna w Niemczech|francuską]], [[Amerykańska strefa okupacyjna w Niemczech|amerykańską]] (gdzie w 1946 roku w [[Norymberga|Norymberdze]] odbyły się [[procesy norymberskie]] skazujące zbrodniarzy wojennych) i [[Radziecka strefa okupacyjna w Niemczech|radziecką]]. Według takiej samej zasady podzielono [[Berlin]] i [[Wiedeń]]. Stany Zjednoczone dodatkowo przejęły kontrolę nad miastami [[Brema|Bremą]] i [[Bremerhaven]] w strefie brytyjskiej. W 1947 roku utworzony został ponadto [[Protektorat Saary]] pod zarządem francuskim, który miał zostać w przyszłości anektowany przez Francję, co uniemożliwił jednak opór ludności niemieckiej. W 1947 roku strefy amerykańska i brytyjska zjednoczono w [[Bizonia|Bizonię]], którą w 1949 roku poszerzono o strefę francuską i przekształcono w [[Trizonia|Trizonię]]<ref>{{encyklopedia PWN|id=3989212|tytuł=Trizonia|data dostępu=2020-12-20}}</ref>. 7 września 1949 roku z Trizonii powstała [[Republika Federalna Niemiec (1949–1990)|Republika Federalna Niemiec]] (RFN). 7 października ze strefy radzieckiej utworzono [[Państwo satelickie|satelicką]] [[Niemiecka Republika Demokratyczna|Niemiecką Republikę Demokratyczną]] (NRD).
* [[Włoska Republika Socjalna]] została rozwiązana. Nowe władze tymczasowe [[Królestwo Włoch (1861–1946)|Włoch]] zgodziły się na przekazanie włoskiej części [[Dalmacja|Dalmacji]] Jugosławii oraz [[Dodekanez]]u Grecji. Anektowana wcześniej [[Albania]] stała się ponownie niepodległym państwem. Zdominowane etnicznie przez Włochów miasto [[Triest]], do którego prawa rościła sobie Jugosławia, wraz z przylegającymi do siebie ziemiami zostało przekształcone w [[Wolne Terytorium Triestu]], państwo, pod zarządem alianckim. Uległo likwidacji w roku 1954, podzielone między Włochy (miasto Triest) i Jugosławię (reszt ziem)<ref>{{Cytuj |autor = Tomasz Wituch |tytuł = Terytoria sporne w Europie po roku 1815 |data = 2001}}</ref>.
* Znacznie zmieniono granice państw w radzieckiej strefie wpływów. Zachodnia granica [[Polska|Polski]] miała przebiegać wzdłuż biegu rzek [[Odra|Odry]] i [[Nysa Łużycka|Nysy Łużyckiej]], południowa granicami w [[Sudety|Sudetach]] i dalej na wschód według stanu z 1938 roku, wschodnia rzeką [[Bug]] i wzdłuż tzw. [[Linia Curzona|linii Curzona]] oraz północna na północnych [[Mazury|Mazurach]]. Polacy zyskali także miasto [[Wolne Miasto Gdańsk|Gdańsk]] kontrolowane przed wojną przez [[Liga Narodów|Ligę Narodów]]. Związek Radziecki zajął ponadto północne [[Prusy Wschodnie]].
* [[Czechosłowacja]], ponownie niepodległa, zjednoczona ze [[Republika Słowacka (1939–1945)|Słowacji]] i [[Protektorat Czech i Moraw|Protektoratu Czech i Moraw]], odzyskała [[Zakarpacie|Ruś Zakarpacką]] od [[Królestwo Węgier (1920–1946)|Węgier]] (ale odstąpiła ją pod naciskami Stalina Związkowi Radzieckiemu) oraz zajęty przez Niemcy [[Kraj Sudetów|Sudetenland]], skąd [[Dekrety Beneša|wypędzono]] prawie wszystkich [[Niemcy sudeccy|Niemców sudeckich]]. Węgry utraciły [[Siedmiogród]] na rzecz [[Królestwo Rumunii|Rumunii]]. Ta zaś utraciła [[Besarabia|Besarabię]] na rzecz Związku Radzieckiego. Na [[Carstwo Bułgarii|Bułgarię]] wielkie mocarstwa nałożyły sankcje gospodarcze za przyłączenie w 1940 roku [[Dobrudża|Dobrudży]] kosztem Rumunii. Finlandia musiała zwrócić zdobycze w [[Wojna kontynuacyjna|wojnie kontynuacyjnej]] i uznać granicę z 1940 roku, została ponadto zmuszona wydzierżawić ZSRR półwysep [[Porkkala]] na 50 lat<ref>{{Cytuj |tytuł = Hanko 1940-41 and Porkkala 1944-56 |data dostępu = 2020-12-21 |opublikowany = histdoc.net |url = https://histdoc.net/history/hanko.html}}</ref>.
* Na Dalekim Wschodzie [[Cesarstwo Wielkiej Japonii|Japonia]], okupowana przez Stany Zjednoczone do 1952 roku, straciła, oprócz zdobytych od Amerykanów archipelagów, wszystkie swoje zamorskie terytoria, począwszy od [[Tajwan (wyspa)|Tajwanu]], [[Hajnan]]u, [[Mandżukuo|Mandżurii]] i wschodnich Chin na rzecz [[Republika Chińska (1912–1949)|Republiki Chińskiej]], [[Sachalin]]u i [[Wyspy Kurylskie|Kuryli]] na rzecz Związku Radzieckiego (zajęcia Kuryli dokonanego już po zakończeniu wojny Japonia nie uznała po dziś dzień, przez co nigdy nie podpisała pokoju z ZSRR, ani jego sukcesorem, [[Rosja|Rosją]]<ref>{{Cytuj |autor = Bartłomiej Mroczkowski |tytuł = Spór mocarstw o Kuryle |data dostępu = 2020-12-18 |opublikowany = geopolityka.org |url = http://geopolityka.org/analizy/spor-mocarstw-o-kuryle}}</ref>), [[Birma Brytyjska|Birmę]] i [[Malaje]] na rzecz Wielkiej Brytanii, [[Indochiny Francuskie|Indochiny]] na rzecz Francji, [[Holenderskie Indie Wschodnie|Indie Wschodnie]] na rzecz [[Holandia|Holandii]], [[Timor Portugalski]] na rzecz [[Nowe Państwo (Portugalia)|Portugalii]], kończąc na stracie [[Generalne Gubernatorstwo Korei|Korei]], którą podzieliły między siebie USA i ZSRR. Cesarz [[Hirohito]] musiał zrzec się statusu [[Bóg|boga]], w 1946 roku uchwalono konstytucję zmieniającą diametralnie ustrój kraju. Zbrodniarze wojenni zostali skazani w [[Międzynarodowy Trybunał Wojskowy dla Dalekiego Wschodu|Międzynarodowym Trybunale Wojskowym dla Dalekiego Wschodu]] w [[Tokio]] w 1948 roku. Japonii narzucono pacyfistyczną [[Konstytucja Japonii|konstytucję]] i zakazano posiadania [[Siły zbrojne|sił zbrojnych]]<ref group="uwaga">Na straży japońskich granic stoją [[Japońskie Siły Samoobrony]], nie będące ''[[de iure]]'' wojskiem (ich członkowie są cywilami, choć posiadają stopnie, mundury, nowoczesną broń itp.). Do 2014 roku JSS nie mogły być wykorzystywane poza granicami kraju i w celach ofensywnych, co zmieniła „reinterpretacja” artykułu 9 [[Konstytucja Japonii|konstytucji]]. – Jarosław Giziński, ''Japonia zmienia konstytucję i zegna się z pacyfizmem'', [[Rzeczpospolita (gazeta)|„Rzeczpospolita”]], 03.07.2014 rok.</ref>. Wszystkie utworzone z inicjatywy japońskiej państwa zależne<ref group="uwaga">[[Mandżukuo]], [[Mengjiang|Mengjang]], [[Cesarstwo Wietnamu]], [[Druga Republika Filipin]], [[Królestwo Kambodży (państwo marionetkowe)|Królestwo Kambodży]], [[Państwo Birma]], Królestwo Luang Phrabang, Repuboika Chińska, Azad Hind.</ref> uległy likwidacji. Wojna stworzyła sprzyjające warunki do uzyskania niepodległości przez [[Wietnam Północny]] (1945 rok), [[Indonezja|Indonezję]] (lata 1945–1949), [[Filipiny]] (1946 rok) i [[Mjanma|Birmę]] (1948 rok).
* W Afryce Północnej [[Libia Włoska|Libia]] i [[Włoska Afryka Wschodnia|Somalia]], dawne posiadłości włoskie, dostały się pod okupację aliantów zachodnich (w 1951 roku Libia, kontrolowana przez Francję i Wielką Brytanię, ogłosiła niepodległość, a w 1950 roku Somalia znalazła się pod władzą [[Organizacja Narodów Zjednoczonych|ONZ]]). W 1941 roku niepodległość odzyskała [[Cesarstwo Etiopii|Etiopia]] (od 1936 roku włoska). Na Bliskim Wschodzie niezależność względem Francji uzyskały [[Liban]] (1943 rok) i [[Syria]] (1946 rok).
== Straty ==
{{Osobny artykuł|Ofiary II wojny światowej|Straty materialne Polski w czasie II wojny światowej|Zbrodnia katyńska}}II wojna światowa zebrała najobfitsze żniwo życia ludzkiego w historii świata. W ciągu 6 lat wojny zginęło ponad 60 milionów ludzi, co stanowiło około 2,6% całkowitej liczby ludności na świecie (ok. 2,3 miliarda)<ref>{{Cytuj |tytuł = Twentieth Century Atlas – Death Tolls |data dostępu = 2020-12-14 |opublikowany = necrometrics.com |url = http://necrometrics.com/20c5m.htm}}</ref>.

== Zobacz też ==
* [[I wojna światowa]]
* [[kalendarium II wojny światowej]]

== Uwagi ==
{{Uwagi}}

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

== Bibliografia ==
* {{Cytuj |tytuł = Druga Wojna Światowa |data = 1987 |isbn = 83-05-11472-4 |inni = Pavel Andreevič Žilin (red.); N. G. Andronikov; Aleksandr Sergeevič Savin (red.); Eugeniusz Kozłowski (red.); Kazimierz Sobczak (red.); Tadeusz Tarnogrodzki (red.) |miejsce = Warszawa |wydawca = KiW |oclc = 69492172}}
* {{Cytuj książkę |autor = Pierre Buhler |tytuł = Polska Droga do Wolności, 1939–1995 |wydawca = Wydawnictwo Akademickie Dialog |miejsce = Warszawa |rok = 1999 |isbn = 83-86483-95-4}}
* {{Cytuj książkę |autor = [[Norman Davies]] |tytuł = Europa Walczy 1939–1945. Nie takie proste zwycięstwo |miejsce = Kraków |rok = 2008 |isbn = 978-83-240-1010-3}}
* {{Cytuj książkę |autor = Eugeniusz Duraczyński |autor2 = Jerzy Janusz Terej |tytuł = Europa podziemna 1939–1945 |miejsce = Warszawa |wydawca = Wiedza Powszechna |rok = 1974}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Frank |imię = Richard B. |tytuł = Guadalcanal: The Definitive Account of the Landmark Battle |wydawca = Penguin Books |data = 1992 |isbn = 0140165614}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Parshall |imię = Jonathan |tytuł = Shattered Sword: The Untold Story of the Battle of Midway |wydawca = Potomac Books |data = 2005 |isbn = 1574889230 |nazwisko2 = Tully |imię2 = Anthony}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Sandler |imię = Stanley |tytuł = World War II in the Pacific An Encyclopedia |wydawca = Garland Publishing |miejsce = New York & London |data = 2001 |isbn = 0-8153-1883-9}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Toll |imię = Ian W. |tytuł = Pacific Crucible |wydawca = Norton & Company |miejsce = [[Nowy Jork]] |data = November 14, 2011 |seria = Pacific War Trilogy |isbn = 978-0393068139 |tom = War at Sea in the Pacific, 1941-1942}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Stille |imię = Mark |tytuł = Pacific Carrier War: Carrier Combat from Pearl Harbor to Okinawa |wydawca = Osprey |isbn = 1472826337}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Zimm |imię = Alan |tytuł = The Attack on Pearl Harbor: Strategy, Combat, Myths, Deceptions |wydawca = Casemate Publishers |data = 2011 |isbn = 9781612000107}}

== Linki zewnętrzne ==
{{Commons|Image:World War II 1939 09.png|Mapy miesiąc po miesiącu}}
* [http://www.muzeum1939.pl Strona internetowa Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku]
* [http://www.sww.w.szu.pl Serwis sww.w.szu.pl]
* [http://www.dws.org.pl II wojna światowa – Dws.org.pl]
* [http://www.historycy.org/index.php?showforum=32 II wojna światowa – Historycy.org]

{{II wojna światowa}}
{{Wojny polsko-niemieckie}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:II wojna światowa| ]]
Szablony użyte w tym artykule:
Szablon:Commons (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie niskim)
Szablon:Cytat (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie niskim)
Szablon:Cytat/styles.css (edytuj)
Szablon:Cytuj (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Cytuj książkę (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Cytuj pismo (tekst źródłowy) (zabezpieczone na poziomie redaktorów)
Szablon:Cytuj pismo/tytuł (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie niskim)
Szablon:Cytuj stronę (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Dmbox (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Dopracować (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie niskim)
Szablon:Dopracować/growth/źródła (edytuj)
Szablon:Encyklopedia PWN (edytuj)
Szablon:Flaga (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Flaga/core (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Flaga grafika (edytuj)
Szablon:II wojna światowa (edytuj)
Szablon:ISBN (edytuj)
Szablon:Ikona (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Infobox 2x1 (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Infobox grafika (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Infobox komórka (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Infobox mapa lokalizacyjna (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Infobox nagłówek dodaj (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Infobox projekt (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Infobox projekt/projekt (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Infobox tabela (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Infobox tabela dodaj (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Infobox tytuł (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Infobox tytuł/styles.css (edytuj)
Szablon:Infobox wiersz (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Infobox wiersz dodaj (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Kontrola autorytatywna (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Kontrola autorytatywna/style.css (edytuj)
Szablon:Lang (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Link-interwiki (edytuj)
Szablon:Mbox (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Mbox/style.css (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Navbox/styles.css (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Nowrap (edytuj)
Szablon:Odn/id (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Osobny artykuł (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie niskim)
Szablon:Państwo (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Państwo/core (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Państwo dane ALB (edytuj)
Szablon:Państwo dane ARG (edytuj)
Szablon:Państwo dane AUS (edytuj)
Szablon:Państwo dane Albania (edytuj)
Szablon:Państwo dane Arabia Saudyjska (edytuj)
Szablon:Państwo dane Argentyna (edytuj)
Szablon:Państwo dane Australia (edytuj)
Szablon:Państwo dane BEL (edytuj)
Szablon:Państwo dane BGR (edytuj)
Szablon:Państwo dane BOL (edytuj)
Szablon:Państwo dane BRA (edytuj)
Szablon:Państwo dane Belgia (edytuj)
Szablon:Państwo dane Boliwia (edytuj)
Szablon:Państwo dane Brazylia (edytuj)
Szablon:Państwo dane Bułgaria (edytuj)
Szablon:Państwo dane CA-NL (edytuj)
Szablon:Państwo dane CAN (edytuj)
Szablon:Państwo dane CHL (edytuj)
Szablon:Państwo dane COL (edytuj)
Szablon:Państwo dane CRI (edytuj)
Szablon:Państwo dane CRO (edytuj)
Szablon:Państwo dane CUB (edytuj)
Szablon:Państwo dane CZE (edytuj)
Szablon:Państwo dane Chile (edytuj)
Szablon:Państwo dane Chiny (edytuj)
Szablon:Państwo dane Chorwacja (edytuj)
Szablon:Państwo dane Czarnogóra (edytuj)
Szablon:Państwo dane Czechy (edytuj)
Szablon:Państwo dane DEU (edytuj)
Szablon:Państwo dane DNK (edytuj)
Szablon:Państwo dane DOM (edytuj)
Szablon:Państwo dane Dania (edytuj)
Szablon:Państwo dane Dominikana (edytuj)
Szablon:Państwo dane ECU (edytuj)
Szablon:Państwo dane EGY (edytuj)
Szablon:Państwo dane ESP (edytuj)
Szablon:Państwo dane ETH (edytuj)
Szablon:Państwo dane Egipt (edytuj)
Szablon:Państwo dane Ekwador (edytuj)
Szablon:Państwo dane Etiopia (edytuj)
Szablon:Państwo dane FIN (edytuj)
Szablon:Państwo dane FRA (edytuj)
Szablon:Państwo dane Filipiny (edytuj)
Szablon:Państwo dane Finlandia (edytuj)
Szablon:Państwo dane Francja (edytuj)
Szablon:Państwo dane GBR (edytuj)
Szablon:Państwo dane GRC (edytuj)
Szablon:Państwo dane GTM (edytuj)
Szablon:Państwo dane Gdańsk (edytuj)
Szablon:Państwo dane Grecja (edytuj)
Szablon:Państwo dane Gwatemala (edytuj)
Szablon:Państwo dane HND (edytuj)
Szablon:Państwo dane HRV (edytuj)
Szablon:Państwo dane HTI (edytuj)
Szablon:Państwo dane HUN (edytuj)
Szablon:Państwo dane Haiti (edytuj)
Szablon:Państwo dane Hiszpania (edytuj)
Szablon:Państwo dane Holandia (edytuj)
Szablon:Państwo dane Honduras (edytuj)
Szablon:Państwo dane IND (edytuj)
Szablon:Państwo dane IRN (edytuj)
Szablon:Państwo dane IRQ (edytuj)
Szablon:Państwo dane ITA (edytuj)
Szablon:Państwo dane Indie (edytuj)
Szablon:Państwo dane Irak (edytuj)
Szablon:Państwo dane Iran (edytuj)
Szablon:Państwo dane JPN (edytuj)
Szablon:Państwo dane Japonia (edytuj)
Szablon:Państwo dane Jugosławia (edytuj)
Szablon:Państwo dane KHM (edytuj)
Szablon:Państwo dane Kambodża (edytuj)
Szablon:Państwo dane Kanada (edytuj)
Szablon:Państwo dane Kolumbia (edytuj)
Szablon:Państwo dane Kostaryka (edytuj)
Szablon:Państwo dane Królestwo Jugosławii (edytuj)
Szablon:Państwo dane Kuba (edytuj)
Szablon:Państwo dane LBN (edytuj)
Szablon:Państwo dane LBR (edytuj)
Szablon:Państwo dane LUX (edytuj)
Szablon:Państwo dane Liban (edytuj)
Szablon:Państwo dane Liberia (edytuj)
Szablon:Państwo dane Luksemburg (edytuj)
Szablon:Państwo dane MEX (edytuj)
Szablon:Państwo dane MMR (edytuj)
Szablon:Państwo dane MNE (edytuj)
Szablon:Państwo dane MNG (edytuj)
Szablon:Państwo dane MON (edytuj)
Szablon:Państwo dane Mandżukuo (edytuj)
Szablon:Państwo dane Meksyk (edytuj)
Szablon:Państwo dane Mengjiang (edytuj)
Szablon:Państwo dane Mjanma (edytuj)
Szablon:Państwo dane Monako (edytuj)
Szablon:Państwo dane Mongolia (edytuj)
Szablon:Państwo dane Mongolia Wewnętrzna (edytuj)
Szablon:Państwo dane NIC (edytuj)
Szablon:Państwo dane NLD (edytuj)
Szablon:Państwo dane NOR (edytuj)
Szablon:Państwo dane NPL (edytuj)
Szablon:Państwo dane NZL (edytuj)
Szablon:Państwo dane Nepal (edytuj)
Szablon:Państwo dane Niemcy (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Państwo dane Nikaragua (edytuj)
Szablon:Państwo dane Norwegia (edytuj)
Szablon:Państwo dane Nowa Fundlandia i Labrador (edytuj)
Szablon:Państwo dane Nowa Zelandia (edytuj)
Szablon:Państwo dane PAN (edytuj)
Szablon:Państwo dane PER (edytuj)
Szablon:Państwo dane PHL (edytuj)
Szablon:Państwo dane POL (edytuj)
Szablon:Państwo dane PRL (edytuj)
Szablon:Państwo dane PRT (edytuj)
Szablon:Państwo dane PRY (edytuj)
Szablon:Państwo dane Panama (edytuj)
Szablon:Państwo dane Paragwaj (edytuj)
Szablon:Państwo dane Peru (edytuj)
Szablon:Państwo dane Polska (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Państwo dane Portugalia (edytuj)
Szablon:Państwo dane Południowa Afryka (edytuj)
Szablon:Państwo dane ROU (edytuj)
Szablon:Państwo dane RU-TY (edytuj)
Szablon:Państwo dane Rumunia (edytuj)
Szablon:Państwo dane SAU (edytuj)
Szablon:Państwo dane SLV (edytuj)
Szablon:Państwo dane SMR (edytuj)
Szablon:Państwo dane SRB (edytuj)
Szablon:Państwo dane SUN (edytuj)
Szablon:Państwo dane SVK (edytuj)
Szablon:Państwo dane Salwador (edytuj)
Szablon:Państwo dane San Marino (edytuj)
Szablon:Państwo dane Serbia (edytuj)
Szablon:Państwo dane Stany Zjednoczone (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Państwo dane Słowacja (edytuj)
Szablon:Państwo dane THA (edytuj)
Szablon:Państwo dane TON (edytuj)
Szablon:Państwo dane TUR (edytuj)
Szablon:Państwo dane TWN (edytuj)
Szablon:Państwo dane Tajlandia (edytuj)
Szablon:Państwo dane Tajwan (edytuj)
Szablon:Państwo dane Tonga (edytuj)
Szablon:Państwo dane Turcja (edytuj)
Szablon:Państwo dane Tuwa (edytuj)
Szablon:Państwo dane URY (edytuj)
Szablon:Państwo dane USA (edytuj)
Szablon:Państwo dane Urugwaj (edytuj)
Szablon:Państwo dane VEN (edytuj)
Szablon:Państwo dane VNM (edytuj)
Szablon:Państwo dane Wenezuela (edytuj)
Szablon:Państwo dane Wielka Brytania (edytuj)
Szablon:Państwo dane Wietnam (edytuj)
Szablon:Państwo dane Węgry (edytuj)
Szablon:Państwo dane Włochy (edytuj)
Szablon:Państwo dane YUG (edytuj)
Szablon:Państwo dane ZAF (edytuj)
Szablon:Państwo dane ZSRR (edytuj)
Szablon:Pierwszy niepusty (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Projekt siostrzany (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Przypisy (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Sprawdź w źródłach (edytuj)
Szablon:Sprawdź w źródłach/tytuł (edytuj)
Szablon:Szablon nawigacyjny (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Trim (edytuj)
Szablon:Uwagi (tekst źródłowy) (zabezpieczone na poziomie redaktorów)
Szablon:Wojna infobox (tekst źródłowy) (zabezpieczone na poziomie redaktorów)
Szablon:Wojna infobox/styles.css (edytuj)
Szablon:Wojny polsko-niemieckie (edytuj)
Moduł:Arguments (edytuj)
Moduł:Color contrast (edytuj)
Moduł:Color contrast/colors (edytuj)
Moduł:Cytuj (edytuj)
Moduł:Cytuj/dane (edytuj)
Moduł:Cytuj/dostęp (edytuj)
Moduł:Cytuj/firewall (edytuj)
Moduł:Dopracować (edytuj)
Moduł:Dopracować/resources (tekst źródłowy) (zabezpieczone na poziomie redaktorów)
Moduł:ISBN (edytuj)
Moduł:ISBN/wydawcy (edytuj)
Moduł:Ikona (edytuj)
Moduł:Ikona/dane (edytuj)
Moduł:Infoboksy (edytuj)
Moduł:Kontrola autorytatywna (tekst źródłowy) (zabezpieczone na poziomie redaktorów)
Moduł:Lang (edytuj)
Moduł:Lang/data (edytuj)
Moduł:Mapa (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Moduł:Navbox (edytuj)
Moduł:Navbox/printer/default (edytuj)
Moduł:Navbox/res (edytuj)
Moduł:Przypisy (tekst źródłowy) (zabezpieczone na poziomie redaktorów)
Moduł:Sprawdź (edytuj)
Moduł:String (edytuj)
Moduł:Wikidane (edytuj)
Moduł:Wikidane/data (edytuj)
Moduł:Wikidane/format/string (edytuj)
Moduł:Współrzędne (edytuj)
Wróć do II wojna światowa.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/II_wojna_światowa”