Esplech

Un esplech (var. espleit, asplech, otís , aisina ) es un instrument fisic utilizat per un èsser vivant dirèctament, o mejans una maquina, per d'exercir una accion mai sovent mecanica, o termica, sus un element d'environament de tracatr (matèria bruta, objècte acabat o mièjacabat, èsse vivant, etc). Melhora l'eficacitat de las accions entrepresas o dona accès a d'accions impossibles autrament. Fòrça provesisson un avantatge mecanic foncionant segon lo principi d'una maquina simpla coma — entre autres — lo palfèr.

L'esplech pòt se comprene coma un perlongament de la man, del còrs, un intermediari de l'action, veire coma una protèsi dins lo sens ont remplaça (o quitament crea) un membre o un organ (e mai, το ὄργανον significa en grèc esplèch). Per Michel Serres, l'Òme es un animal despecializat e l'esplech que perlonga sa man l'especializa en particular.

Per extension, lo tèrme d'esplech o aisina pòt s'aplicar a d'objècte virtuals:

• esplech o aisina informatic(a): las aplicacions d'envergura limitada a un pretzfach especific,
• esplech o aisina linguistic(a): las aplicacions de tipe diccionari de lenga o traductor,
• esplech o aisina matematic(a): una nocion utilizada de biais recurrent per far capitar de rasonaments o resòlvre de problèmas.

La causida d'una matèria o d'una forma per un objècte acabat, per lo far capable de realizar sa foncion, pasmens ne fa pas un espelech. Un clavèl, per exemple, objècte acabat de la forma estudiada, fabricat dins la matèria que cal, es per tan pas un esplech, al contrari lo martèl que lo planta n'es. L'esplech, es un objècte que après aver servit, torna dins la caissa d'esplechs. Lo clavèl, el, demora dins l'objècte que realiza lo ligam.

Los esplechs rudimentaris o primitius complisson mal aquesta caracteristica. Per exemple, lo caminaire promeneur que culhís una nos e la romp amb una pèira (potencialament un esplech). Mas, quitament abandonada, tornant pas dins un caissa d'esplech, la pèira a gardat sa capacitat « cachanoses » mas es « desfinalizada ». Una nos encontrada mai luènh utilizarà una autra pèira. Se las pèiras se fan raras, lo caminaire conservarà aquesta qu'acabarà per encontrar, e aquí lo començament d'un espelch alara qu"abans èra puslèu un instrument. A l'autra extremitat, lo sistèma economic (veire societat de consomacion) tend a far l'espelech mai efemèr possible (veire Obsolescéncia programada). L'esplech « getable » tornan a caissa de las bordilhas puslèu que dels esplechs fa sa caracterizacion d'esplech dificila.

L'esplech de quin biais que siá vielhís e acaba a las bordilhas, per çò que se pòt nomenar d'un biais general l'usadura. Usadure mai o mens rapia: del cisèl sue la lama diminuís a cada afustatge, mas que dura d'annadas, a la cinta de seguretat de las veituras que « s'usa » (se destiba definitivament) a la primièra sollicitation.

Se pensava que l'uman èra lo sol a realizar d'aisinas sofisticadas, a los gardar entre dos usatges e a los far evoluar dins lo temps. se dich a vegada Homo faber per soslinhar aquesta caracteristica essenciala de l'Òme. Pasmens la descobèrte, en 2015, dels esplech mai ancians jamai descobèrts e datats de 3,3 milions d'annadas^[1], es a dire 500.000 ans abans l'arribada supausada del genre Homo que sembla aver aparegut al Pliocèn, fa unes 2,8 milions d'annadas^[2], torna fòrça la question sus aquesta teoria.

Los esplech pòdon èsser utilizat coma d'armas son de segur d'entre los primièrs que l'Òme aja fabricats. En mai de lor importança intrinsèca per la subrevida e la proteccion de l'espècia, aquestes espech an la particularitat de poder èsser utilizats caminato corrent, fàcia a un enemic o al percaç d'une presa, donc depè, alara que los autres esplech primitius podan èsser utilizadas qonque en posicion setada o al mens estatica. Atal, l'estacion depè, l'especializacion dels membres, e lo desvelopament de la man de l'Òme, son benlèu ligats a l'aptitud a la violéncia de sos aujòls (aquò es una ipotèsi discutada, veire per exemple la teoria de l'origina costièra de l'Òme, que constituís una autra ipotèsi).

Dempuèi que vivon, en grop, puèi en societat, los umans se partetjèron los pretzefachs e donc s'epecializèron sovent en foncion de leurs aptituds, naturalas o aqueridas, o dels besonhs del moment. Aquesta organizacion permtèt a l'umanitat de conservar, de transmetre, e donc de far evoluar las tecnicas de fabricacion dels espelechs. Lo desvolopament de l'esplech es una marsa de la sedentarizacion dles pòble: le nomadisme impausa en efièch una restriccion en volum, en pès e en quantitat d'objecte de transportar. Es donc plan possible d'imatginar que lo-passatge de caçaire-culeire a aqueste de l'agricultor o elevaire se relizèron dons lo mèsme periòde. Se pòt efectivament pensar que l'agricultura demandèt d'esplechs aisidament voluminoses, al mèsme temps que la sedentaritat, fasent lor conservacion e reütilizacion possibla, fasiá « rendabla » lor fabricacion e lor desvolopament.

Alara que los primièrs esplechs creats demandavan une manipulacion umana, intervenguèt enseguida l'energia animala, puèi d'espelchs foncionant amd una energia non animala: pla segur la molina o lo molin d'aura. Per Jacques Grinevald, la revolucion carnociana que mena lo capvirament dins una societat termoindustriala amb l’utilizacion massissa de l’energia fossila (casrbon puèi petròli)^[3] constituí una estapa decisiva. Ara la « poténcia del fuòc » permet l'aveniment d'una maquina novèla, bastida a l'entorn d'un motor e que constituís une bifurcacion dins l'istòria de l'esplech, permetent de s'afranquir de la fòrça motritz de l'Òme, de l'animal, dels elements naturals, e de lors limitas e caractèr aleatòri.

L'esplech es un mejan que permet a son utilizaire un aprochament amb son desir. L'Òme atal passèt dels esplechs perlongaments de sos movements (la maçuga, l'arc, le laser, etc.), a d'esplech automatizats podent foncionar sens sa presencia (los robòts, las maquinas-esplechs, l'electronica) perlongant atal sa volontat.

Dins la mesura lo plaser provòca un apasiment en nodaltre, l'acompliment d'aqueste es supausat èsser facilitat per l'esplech. Aquesta idèa se basa pasmens sus la crecença que la realizacion de totes sos desirs es de voler: atal l'Esplech Suprèma seriá aqueste que a l'extrèma « feriá çò que se voldriá sonque en i pensant », alara que l'istòria montrèt qu'es l'usatge que determina lo benfach d'un esplech, mai que lo quita esplech: armament, medicacion, etc. Aquesta volontat d'acompliment dels desirs per l'esplech demora pasmens un principi que faguèt la fòrça de l'Homo sapiens, e de segur de sos aujòls.

Fòrça d'antropològs consideran que l'usatge d'esplech, facilitat per la bipedia, joguèt un ròtle determinant dins lo desvelopament de la linhada umanas. Pasmens l'observacion mòntra que diferentas espècias d'animals (subretot de l'òrdre dels primates que fan partit los umans, mas tanben d'ausèls, las loiras de mar e tanben unes insèctes coma la formiga corduriera -Œcophylla-) n'utilizan.

Atal se pòt observar de monards utilizar:

• de pals per trapar de fruchs, d'insèctes o mesurar la prigondor d'una sompa per saber se la pòdon passar
• de pèiras per rompre des noses o coquilhum

Pasmens, s'agís sonque d'« esplechs rudimentaris », d'escasença e non perennes, donc puslèu simplament d'« instrument », coma indicat al paragraf precedent. Mas:

• L'abitacion de fòrça especias animalas constituís una veraia « fabricacion finalizada », a vegada perenne coma lo nis d'unes ausèls (que tornan a lor nis d'una annada sus l'autre)
• las restancas dels vibres pòdon dificilament èsser considerat coma d'« esplech rudimentaris »: quitament se ne son al vejaire foncional, son perennes e subretot entretenguts.

• Jean C. Baudet, De l'outil à la machine, Paris, Vuibert, 2003.