Basques

Basques
Tipe	pòble europèu
Populacion totala	Al País Basc: 2.589.000 Alaba: 313.000 Biscaia: 1.160.000 Bassa Navarra: 40.000 Guipuscoa: 684.000 Lapurdi: 225.000 Navarra: 560.000 Zuberoa: 20.000
Lenga	basc, espanhòl e francés
Religion	Catolicisme
Grops connèxes	Aragoneses, Catalans, Occitans
Geografia
Estat	Espanha e França

Los basques (var. bascos, bascs) constituisson una populacion autoctòna de lenga preindoeuropèa, demòran subretot en Bascoat. Una fòrta migracion istorica realizèt la dispersion basca, subretot cap a l'America del Sud. Lor fixacion dins aquela partida d'Euròpa dempuèi la preïstoria mena a los classificar al reng d’aujòls.

Los Basques d'espereles se nomenan Euskaldunak quand « possidisson »^[1] lo basc o Euskotarrak quand se definisson coma etnicament bascs, parlan erdara (autras lengas) amb o sens lo basc.

De caracteristicas antropologicas e biologicas son a l’origina de lor singularitat, coma la lenga, compausanta incontornabla e indissociabla, la genetica^[2], una pro fòrta endogamia, lo partatge de tradicions, de la religion e del folcòre, un camp de comunicacion e d'interaccion, l'auto identificacion e tanben una concentracion territoriala e fòrça autres trachs culturals^[3], malgrat se lor istòria es mai o mens comuna.

Pasmens, quitament se lo biais de vida paréis a aquel qu'existís en Euròpa, los Bascs son politicament divisats entre los moderats, defendeires de la cultura basca mas favorables al projècte europèu, e los radicals que presican l'independéncia de l’Euskal Herria^[4].

Los Basques fan l'objèctes d'estudis inombrables de la part de cercaires en antropologia, en biologia umana o en lingüistica dempuèi mai d'un sègle. Fòrça ipotèsis que sián seriosas o folastras donèron de resultats que confirman ara la fixacion dels Bascs dins aquela partida d'Euròpa dempuèi la preïstòria e tendon a classificar lo pòble al reng d'aujòl. Al vejaire genetic, los Bascs se destrian per una granda partida de proporcion du factor Rh negatiu (30 a 35 %) coma se'n trapan tanben pels abitants dels nauts plans del Daguestan, e per la variabilitat du minisatellit^[5] MS 205 (MS 205 essent un allèle) que parla en favor d'una compausanta preneolitic^[6].

Se pensa ara que los aujòls dels Basques actuals serián venguts se refugiar dins los Pirenèus pendent la darrièra glaciacion, çò qu'empacha pas que d'autres estrats mai recents venguèron se superpausar als primièrs abitants. Los Bascs constituisson un pòble eurasian e sonque de recercas a l'escala del continent permeton d'entreveire de parentats: Vasgovia,Caucàs, Siberia, Índia Dravidiana (vejatz las òbras lingüisticas de Michel Morvan).

Fa 30 000 a 35 000 ans, originari de la joncion Euròpa-Asia, arribèron d'Africa los primièrs grops umans objectivada pel marcaire M173 que venguèron tocar l'oèst sus l'Ocean Atlantic^[7]. Enseguida una segonda èrsa de migration fa gaireben 25 000 ans, illustrada pel marcaire M170 que l'origina es situada al pròche Orient, arriba en Euròpa. Los Bascs actuals an la particularitat de presentar las frequéncias mai nautas d'aqueles dos marcaires d'entre los pòbles europèus^[7]. Un grop uman s'establís dins la zona refugi pirenèu-cantabric, inclusissent lo Bascoat actual, ont se constituís pauc a pauc en un quita pòble basc amb sa lenga particulara contenent d'elements venent del long percors mejans los millenaris. De tèrmes residuals comuns se trapan dins d'autres vielhas lengas non indoeuropèas: basc guti « pauc, pichon » = caucasian kut « id. » = dravidian guti « id. » = austronesian (waray) guti « id. » ; basc bizar, mitxar « barba » = caucasian bisal « id. » = dravidian misal «id. » ; basc/aquitan gaba « gave » = caucasian qav « vabre » = dravidian kavi « val prigond » = japonés kawa/gawa « riu », basc khe « fum » = caucasian del nòrd khe « id. »^{[réf. nécessaire]}.

Un estudi de 2015 mòstra que los primièrs agricultors iberics, venguts del Pròche Orient vèrs 7 000 AbC., serián los aujòls mai pròches dels Bascs^[8]. Aqueles agricultors se mesclèron pas amb una populacion locala de caçaires culhadors^[9]. En seguida, Bascoat demòra largament fòra de las migracions que fabreguèron los modèls genetics dins lo rèste d'Euròpa^[8].

Gaireben totes los Basques vivon dins las set províncias istoricas de Bascoat (20 747 km²) pròche del golf de Gasconha al bòrd de l'ocean Atlantic, suls dos penjals dels pirenèus, de Maulion a Bilbao.

Lo territòri qu'ocupan es plan variat. Vivon dins de montanhas (Sent Estève de Baigòrri), de vals (Guernika), de massís cristallins e primarid (Bidarrai), dels plans nauts de calcari (Pampeluna), sus la còsta Atlantica (Getaria e Guetaria), mas subretot dins de grands centres urbans (Donastia).

Mai d'un centenat de milièrs de Bascs vivon dins lo rèste de l'Euròpa

Lo Clima ten un ròtle istoric car sa diversitat e sa doçor son a l'origina de la subrevida de pòbles proto-basques. A causa d'una granda variacion del relèu e a una proximitat de l'Ocean Atlantic, los Bascs vivon sus quatre zonas climaticas diferentas malgrat la pichona talha del territòri:

• clima subdesertic, al sud de la Comunautat Forala de Navarra;
• clima subalpin, al sud de Sola;
• clima mediterranèu, dins l'Alaba e una partida de Navarra;
• clima oceanic, qu'es de segur lo màger, qu'es present dins tota Biscaia, Guipuscoa, Labord, Bassa Navarra e nòrd de Sola.

Lo subjècte de la diaspora basca es pauc evocat alara que la migracion foguèt una vertadièra sagnada pel Bascoat. Per exemple, pendent tot lo sègle XIX, amb un fòrça naut taus de natalitat, la populacion de gaireben 120 000 abitants en Iparralde demora establa a causa de la pèrda de 90 000 Basques migrants. Uèi s'estime a 15 milions de personas avent una ascendéncia dirècta amb los Bascs après cinc sègles de migracion cap a America. Simón Bolívar e Che Guevara ne son dos exemples celèbres. La majoritat d'entre eles assimilada a las societats que los aculhiguèron e trenquèron lors ligams amb lo Bascoat. Demora pasmens fòrça patronims d'origina basca que justifican lo grand nombre de descendents. D'entre aquela diaspora, de milièrs de gents vòlon tornar trobar lors raïces bascas e atal se definisson d'origina etnica basca e domorant nacionalament ligats a lor país de naissença^[10],[11].

Las personas que representan la diaspora vivon subretot:

• al Chile (17 M d'abitants amb gaireben 10 %, o 1,6 M de descendents bascs – amb una estimacion de 27 % a la fin del sègle, que 18,1 % de Bascs e 8,9 % venent de Navarra^{[12],[13],[14],[15]}),
• en Argentina (15 000 amb 3,9 milions de descendents (10 %)
• e al nòrd-oèst dels Estats Units d'America (58 000);
• N'i a tanben:
  • en Alemanha (31 000),
  • au Mexic (21 000),
  • en Uruguai (11 000),
  • en Austràlia (10 000).

Amb las centenas d’Euskal etxeak (los ostals bascs), que son d'associacions reünissant los Bascs e que prepausan d'activitats socio-culturalas, un ligam foguèt creat entre la diaspora e lo govèrn de la Comunautat Autonòma Basca, e tanbne amb totas las municipalitats del rèste de Bascoat favorisant mai tard d'escambis. Fòrça n'i a de coralas e dançaires tradicionals que percorrisson l'America per far descobrir lor cultura regionala mejans los Euskal etxeak. La diaspora demora nombrosa mas d'edat e escampilhada, la migracion gaireben s'arrestèt dins los ans 1960.

Se dich sovent apartenéncia etnoculturala al Bascoat qu'es donat a las gents de decidir d'apartenir a una comunautat culturala. La realitat es complèxa car i a de bascofòns e de linhada basca que se considèran Espanhòls o Franceses, i a d'Andaloses que vivon al Bascoat e se sentisson Bascs. Un fraire se pòt pretendre francés e sa sòrre basca. Lo desvelopament identitari, los rapòrts socials e de marcas istoricas e actualas pòdon decidir de l'orientacion personala e l'acceptacion d'un concèpte comunautari transnacional o nacional.

En França, 800 000 personas an un patronim basc (1,3 % de la populacion totala) e 4 400 000 en Espanha (13 % de la populacion totala). En França, la concentracion mai fòrta de noms de familha bascs se trapa dins lo departament dels Pirenèus Atlantics. Mai lo govèrn basc (CAB) comptèt mai de 10 100 patronims bascs o noms d'ostal los crosant amb lo cens electoral nacional, en Bascoat e dins d'autras comunautats autonòmas. Donc màger majoritat de las personas avent un patronim basc uèi son de personas unilengas espanhòla o francesas e que vivon fòra del Bascoat. Pasmens, la fòrta majoritat de las 1 120 000 personas vivent en Hegoalde e avent un nom basc exprimisson amb mai aisidament lor basquitud e son mai sovent bascofòns.

Los estudis de José Aranda Aznar indican que 55 % dels Navarrencs avián un nom basc alara que la proporcion es mai bassa en Biscaia (40 %) e en Alaba (37 %). Aquò mòstra qu'i a pas de correlacion entre lo fach de se considerar basc e lo patronim basc car es en Navarra que lo taus d'apartenéncia de se considerar basc es mai flac de las set províncias.

L'etimologia del mot basc (Vasco en espanhòl). Ven del Vasco en latin, o Vascones al plural per nomenar los Vascons (que tanben donèron lor nom als Gascons – adaptacion galloromana d'una prononciacion germanica Waskon).

L'apròcha latina de la /w/ sosten que la consonant labiovelara se transformèt tipicament en una consonanta oclusiva bilabiala sonorizada es a dire lo /b/ gascon e en espanhòl, benlèu jos l'influéncia del basc e de l'aquitan (una lenga ligada al vièlh basc e parlada dins la Gasconha antica). Aquò explica lo jòc de mots roman als prejudici dels Aquitans (aujòls dels Gascons): « Beati Hispani quibus vivere bibere est », « Benesits los Ibèrs, qu'i viure (vivere) es beure (bibere) ».

Una autra teoria vòl que Vasco significa « de tèrra boscada », a partir del mot basc modèrne basoko. Baso- significant lo bòsc, e -ko, qu'es apondut a la fin dels mots, que significa de. Par exemple Basoko piztiak se traduch pels animals del bòsc. Quitament se basoko es un mot basc modèrne, i a fòrça escadenças que seriá estat diferent fa 2 000 ans. Aquela etimologia, populara per unes bascs, es ara totalament criticada per de lingüistas.

Per complicar lo mistèri, de monedas dels sègles I e II foguèron trapadas al nòrd de l'Espanha, amb l'inscripcion seguenta escricha utilisant un alfabet iberian: Barscunes. Los luòcs ont serián estat batidas son pas identificadas de segur mas los istorians avançan l'ipotèsi de la region de Pampalona o de Ròcahòrt, que son de sectors ont se situavan los Vascons  pendent aquel periòde. Ara, se pensa que Vasco en latin ven de la raíç basca e aquitània emplegada pels Bascs per se nomenar d'espereles. Aquela raíç es eusk-. Èran tanben de pòbles aquitans que los Romans nomenavan Auscii, ee que semblan tanben venir de la meteissa raíç. Aquel ipotèsi es fins ara mai seriosa.

En basc modèrne, los Bascs se nomenan euskaldunak, euskaldun adjectiu, format de l'euskal- (cad. "basc" (de la lenga basca)) e -dun (cad. "que possedís"), e tanben l'euskaldun significa literalament locutor basc. Totes los Bascs son pas bascofòns (euskaldunak), fòrça se dison bascs pasmens sens parlar la lenga dels aujòls, e mai los forastièrs qu'apreguèron la lenga basca venon tanben d'euskaldunak. Per reglar l'ambigüitat, un neologisme foguèt inventat al sègle XX, que lo mot euskotar o euskotarrak al plural, que significa qu'una persona es etnicament basc, que parle o pas la lenga. Totes aqueles mots venon del mot basc qu'utilisan per nomenar lor lenga: Euskara. De cercaires retornèron la prononciacion e lo vocabulari du basc antic, e Alfonso Irigoyen prepausa que lo mot euskara venga del verbe « per indicar » en basc antic, qu'èra enautsi prononciat (esan en basc modèrne), e del sufixe -(k)ara ("biais (de far quicòm)"). Euskara significaria alara literalament lo « biais de dire » o lo « biais de parlar ». Una pròva d'aquò seriá dins lo libre espanhòl Compendio Historial escrich en 1556-1566 per l'autor Esteban de Garibay de Vasco, que registrèt lo mot original de la lenga basca coma « Enusquera », mas es pauc segur. Al sègle XIX, lo cap nacionalista basc Sabino Arana pensava qu'iexistissiá un euzko original dempuèi la raíç eguzkiko ("del Solelh") venent d'una religion solara. Creèt alara lo neologisme Euzkadi per parlar d'un Bascoat independant. Aquela teoria sus la raíç eguzkiko es totalament criticada a l'ora d'ara.

Coma la lenga basca, los Bascs son mai sovent considerats coma un grop etnic isolat e unic. Son d'un costat culturalament, mai especificament, lingüistcament distinctes de las populacions termièras, e, d'un autre costat, geneticament tanben distincte. Los pòbles antics apartenon a aquel grop etnolinguistic son: al nòrd dels Pirenèus, los Aquitans e al sud, los Varduls, Caristas, Autrigons e Vascons. Las recercas geneticas realizadas sus las populacions bascas se basan su de correlacions entre d'eveniments istorics, arqueologics e de tecnicas de descripcion dels gèns.

En Euròpa, existís una omogeneïtat dels pòbles segon l'arbre genetic, mas 4 pòbles se destrian del rèste de las populacions europèas: los Sards, los Lapons, los Islandeses e los Bascs. I a d'explicacions istoricas e lingüisticas per aqueles pòbles que son deferentas dels Bascs. Fòrça estudis son ara realizadas al Bascoat per estudiar aquel fenomèn genetic que de grands barrejadisses genetics se fan amb las populacions francesas e espanhòlas dempuèi 50 ans e fa la seleccion dels subjèctes mai estrecha.

Los domènis de recercas se concentran sus la recerca genetica, l'ematologia e la miopatia. En mai de l'ematologia, de las quatre aisinas que son utilizadas per determinar las diferéncias geneticas, doas son a l'origina de diferenciacion dels Bascs amb lors vesins. Es la seleccion naturala que permet a de caractèrs genetics d'aumentar segon lo mitan, e la deriva genetica que permet a de gèns d'aumentar o de mermar de frequéncia. Las doas autras aisinas, que son las mesclas de populacion qu'aumentan la diversitat genetica, e las mutacions o las sequéncias d'ADN qu'engendran de cambiaments de l'ereditat, son pauc utilizats dins aquela diferenciacion.

Totes los èssers umans son semblables à 99,5 % al nivèl genetic, se parlarà alara de variabilitat genetica dels Bascs sus 0,5 %. En 1996, Hazout e Lucotte estudièron l'ADN del cromosome Y, que possèdon sonque los mascles, per conclure que la frequéncia d'unes segments diferís de lors vesins. Per exemple, un polimorfisme (gradient de la frequéncia de l'allèl 8 kb), present dins les populacions d'Euròpa occidentala es gaireben absent dins las populacions bascas. Pasmens, l'alotipe Ht 15 (marcaire M269), eissit de l'alogrop R1b, (marcaire M343) considerat coma un aplotipe originari d'Asia, que l'espandiment en Euròpa, relativament recent, data de fa 5 000, a sa frequéncia mai nauta en Euròpa occidentala e 60 % de la populacion basco lo possedís. Los Bascs possedisson lo taus mai naut de frequéncia genetica del marcaire M173 (aplogrop R1b). Mai, los Bascs an lo nombre mai grand de marcaires H e V, transmetit par l'ADN mitocondrial.

En 2002, P. Forster estudièt l'ADN, que nomenèt ADN Vascon, de l'ovocit de la maire per conclure que seriá aparegut fa 15 000 ans e se seriá espandit pendent lo caufament climatic e aquò confortèt l'ipotèsi que los Bascs èran flacament sedentarizats dependent lor espandiment al paleolitic.

Ara, de relacions estrechas son establidas entre l'ematologia, la geografia e l'istòria. D'investigacions ematologicas suls tipes bascs de sang constatèron qu'i a fòrça mai de Bascs amb lo tipe de sang de O que dins la populacion europèa generala, e la flaca de frequéncia al grop B (3 %), çò que mòstra lo barrejadís flac amb los pòbles venguts d'Asia. Aurián donc gardat los caractèrs d'una populacion europèa primitiva mesclat mai tard als migrants venguts d'Asia. Los Bascs an tanben una escasença d'èsser de tipe AB que lo rèste dels Europus. Los Bascs an tanben una proporcion nauta de factor rh negatiu dins la sang. 27 % dels Bascs an un sang de tipe O e de factor Rh negatiu. Lo factor Rh negatiu per la femna favorisa l'avòrtament espontanèu. Es probable que pendent de centenats d'ans, lo taus d'avortament espontanèu e d'enfants mort-nascuts èra plan naut pels Bascs, al comparar las autres populacions^[16], mas las causas èran multifactorialas, es pas possible de los atribuir sonque a aquel fenomèn que se nomena l'incompatibilitat fatomaternala^[17]. Quin que siá lo naut taus de sang del grop O mòstra tanben l'isolament o la deriva genetica o encara l'efièch del fondator. I a un fòrt taus de sang O en Islandia per exemple (gaireben 75 % coma pels Bascs), pels Aborigèns d'Austràlia (76 %) o pels Amerindians non mesclats ont es gaireben lo sol grop present (98 %).

Al subjècte del grop sanguin antigèn Duffy, lo gèn FY*A i es fòrça mai flac que pels autres pòbles europèus. Lo factor V Leiden e lo factor XI, que son doas anomalias geneticas de la coagulacion del sang, son inexistents pels Bascs (fins 7 % pels autres pòbles europèus pel primièr factor). Lo factor XI, que favoriza las trombosis venosas, es pels Bascs mai flac al mond après las populacions endogamas que son los Josieus ashkenazims e los Palestinians.

La miopatia es une malautiá genetica que se trapa en fòrta concentracion dins la region de Deba e sus ambedos costats de la Bidassoa. Aquel epifenomèn es fòrça rar mas tanben existís pels Amish o a l'illa de la Reünion. La consanguinitat favoriza lo desencadenament de malautiás recessivas dins de comunautats isoladas. La recerca de solucions e las terapias sus la miopatia se concentran subretot en Bascoat.

Quin que siá, demora encara de precisar la relacion entre las populacions Homo sapiens neandertalensis e sapiens e l'origine del pòble basc. Mai, fòrça scientifics, geneticians, antropològs e linguistas meton lors trabalhs en commun amb lo projècte HIPVAL (Istòria de las populacions e variacion linguistica dins los Pirenèus de l'Oèst) per donar de responsas a la question basca dempuèi lo neolitic.

La lenga basca o Euskara se distinga de las autres lengas a l'entorn. Es una lenga en aparéncia isolada e environada de lengas e pòbles indoeuropèus. Fòrça linguistas li cerquèron d'eventuals parents dins las preindoeuropèas (caucasianas, dravidianas, paleosiberianas, algonquianas eca.).

Exitís de 400 a 500 familhas lingüisticas pel mond que son de talhas fòrça inegalas. Se la familha de las lengas austronesianas compte mai de 1 200 lengas, lo basc representa d'esperel un isolat linguistic. Pasmens aquel isolat es contestat per de lingüistas coma Michel Morvan.

Pel primièr còp dempuèi de sègles, la lenga basca aumentèt son percentatge de locutors, a causa dels espandiments dels centes urbans màgers que son Pampalona, Bilbao o Baiona. L'obertura del novèl musèu de Guggenheim a Bilbao es largament vist coma un simbòl de la renaissença linguistica e culturala basca.

L'obligacion per totes d'aprene lo basc dins las escolas de la CAB dempuèi 25 ans es l'origina de la progression dels bilengas. Las escolas ensenhan en basc 16 oras per setmanas al primari e 25 oras per setmana al segondari. Mai de 82 % de las personas de mens de 20 ans son bilengas, que 20 % de bilengas passius.

En 2005, sus una populacion totala de las províncias bascas qu'atenon tres milions d'abitants, sol 20 000 son unilengas bascofòns, 802 000 son bilengas bascs/erdara (espanhòl 91,6 % / francés 8,4 %), 455 000 son bilengas passius basc/erdara (espanhòl 93 % / francé 7 %) es a dire que comprenon lo basc mas o parlan pas. 1 720 000, o la majoritat es unilenga erdara (espanhòl 91 % / francés 9 %).

Euskaltzaindia o Acadèmia reiala de la lenga basca es una institucion oficiala que vigila dempuèi 1968 a fixar oficialament los critèris per l'unificacion de la lenga basca: atal nasquèt l'euskara batua, car fòrça dialèctes bascs s'exprimisson totjorn dins la region.

Los Vascons èran pas los sols aujòls dels Bascs actuals. Las províncias bascas occidentalas èran lo territòri dels:

• Varduls ou Bardietas en província del Guipuscoa e dins l'èst de l'Alaba
• Caristas o Conisci en Biscaia e dins l'oèst de l'Alaba
• Autrigons o Allotrigs a tèrme oèst de Biscaia e d'Alaba.

Enrodats per de locutors de lengas indoeuropèas romanas, los Bascs, istoricament, parlan una lenga qu'en mai d'esser pas romana tampauc es indoeuropèa. Alara se distria dels mejancièrs, puèi coma element del reviscol de l'identitat nacionala basca, l'idèa iberiana de « limpieza de sangre » (« la propretat de la sang ») foguèt adaptada per Sabino Arana, fondator del Partit nacionalista basc. Aquel espandiguèt l'idèa que los Bascs èran un pòble diferent dels vesins. Fòrça joves Bascs son plan nacionalistas, s'identificant mai prigondament coma etnicament bascs que coma de ciutadans espanhòl o francés. Fin finala, una autra partida, pròche d'ETA e de l'esquèrra basca, es marxistas revolutionària

Lo nacionalisme pren diferentas formas, va del simple engatjament ciutadan (Batera, ikastola per unes parents), passant per l'implicacion politica (EAJ-PNV de tendéncia democrata crestiana, EA o Eusko Alkartasuna, Abertzale, Herri Batasuna, Ekaitza), per de ligams informals  cercan lo conflicte entre les partits (ETA o Euskadi ta Askatasuna, GAL o Grops antiterroristas de liberacion, Kale borroka).

Segur que, la sola question seriá de saber se lo tèrme de « grop etnic » es tròp flac, o se se deuriá pas puslèu cercar favorizar lo tèrme de « nacion ». A l'ora d'ara, que son Europèus vivon dins un sector fòrça industrializat, las diferéncias culturalas dels Bascs amb lo rèste d'Euròpa son treboladas. La vida culturala es diferentas sovent mas lo biais de viure es smilar, pasmens, l'idèa d'apartenir a un pòble o una nacion demora plan fòrta, coma l'identificacion a lor patria. Quitament d'entre los nombroses Bascs que migrèron cap a d'autras regions d'Espanha, de França, o endacòm  mai pel mond, demora sovent una fòrta apartenéncia a l'identitat basca. Pasmens, las distinccions mai grandas entre los Bascs e lors vesins traditcionals son geneticas, culturalas e lingüisticas.

Euzko Abendaren Ereserkia es l'imne nacional basc. se lo cal pas confondre amb l'Eusko Gudariak (los soldats bascs) qu'es l'imne de l'Armada basca (Eusko Gudarostea) o amb lo Gernikako Arbola (L'arbre de Guernica) imne carlista escrich per José María de Iparragirre.

La fèsta nacionala basca es pas a una data fixa que se debana mai sovent lo darrièr dimenge de març, lo jorn de Pasca. Est l'Aberri Eguna o lo Jornde la Patria basca. Foguèt creada en 1932, a l'escacença d'una granda manifestacion a Bilbao, a la seguida del refús espanhòl de restablir los fòrs.

Los fòrs, son de cartas conclusidas entre los Bascs e lo rei. Aqueles contractes determinavan amb fòrça precision totas las libertats que los Bascs podavan gausir sens que lo rei intervenga. tocavan la vida videnta de cadun, coma los mercats, las fièras, los impòsts e las obligacions militaras. Lo rei, el, al moment del coronament, jurava de respectar los diferents fòrs e deviá o tornar far en preséncia dels Bascs fasent lo torn de las valadas e vilatges. Las diferentas províncias bascas consideravan lo lors fòrs coma d'equivalents a une constitucion, coma de drechs acquerits o de reconaissanças. Aquelas leis se mantengavan per des assembladas democraticament elegidas (juntas), e èran fòrça atentius a l'onestat del vòte. Èra pas rara qu'un pescador presida de reünions ont sesián de nòbles espanhòls.

La democracia basca o democracia dirècta de basa familhala foguèt aplicada de facto longtemps abans los vesins. Las tèrras apartenavan a la collectivitat e èran geridas pels aujòls e non pas jos tutèla d'un sobeiran. Un sindic s'ocupava de gerir las tèrras incultivablas donant lo drech a la parròquias de las utilizar seguent un biais de gestion just e equitable per totes. Per las tèrras cultivablas, lor usatge èra privat (amb un drech de proprietat) mas èran geridas per tota la familha, simbolizada per l'ostal, e pas sonque pel mèstre d'ostal. Cada dimenge, après la messa, las assemblada parroquialas amassavan totes los mèstres d'ostal, destriavan entre eles los drechs d'usatge sus las tèrras comunas e decidavan collectivament dels diferents drechs apartenent a la comunautat, de las depensas de las comunas de la parròquia, dels emprunts, de las taxas de pagar. Aquela democracia dirècta mostrèt son eficacitat pendent de sègles. Mas es al quita sen de l'unitat familhala qu'aquela dinamica democratica se realizava. L'etxeko-jaun o mèstre de l'ostal aviá lo privilègi de participar a l'administratcon de tota la comunautat parrroquiala dins un sistèma de democracia dirècta. Cada parròquia delegava de representants a l'assemblada generala (juntas) de la valada o de la província qu'aviá una competéncia politica, legislativa, administrativa e financièra. Jos la presidéncia d'un baile, los rapòrts del país amb la reialtat, les dolenças de presentar al rei n'èran distutidas.

Los fòrs en Hegoalde foguèron supprimits per Madrid a la fin de la tresena guèrra carlista en 1876 e en Iparralde per la realtats revolucinàrias en 1789.

• Familhala

Pamens, quitament abans que los fòrs foguèron signats, los Bascs gerissián lors afars intèrnes segon de còdis plan precises: - Lo drech d'ainat, que foguèt practicat fins a l'edat industriala, obligava los paures païsans a migrar cap a Espanha, França o las Americas. Coma l'ainat eritavan de tot, los mai joves devián pas que causir s'exiliar per subreviure a lors besonhs (coma Sant Francés Xavier e de conquistadores coma Lope de Aguirre). Aquelas règlas de succession plaçavan a egalitat los òmes e las femnas e se l'ainat èra una femna, eritava de tot. - Lo drech familhal èra indivisible que lo parelh eritièr deviá viure a egalitat amb lo parelh dels parents, e cada enfant podava demorar sus la bòria a condidion d'i trabalhar.

• Sistèma politic

Los Bascs vivion jos quatre sistèmas institucionals, aqueles de CAB, la Navarra, Espanha e França. Los partits politics son nombroses e diferents segon se siam es Iparralde (Abertzaleen Batasuna, EAJ-PNB, PS, UDF, UMP), en Navarra (Aralar, Batzarre (Zutik), Nafarroa Bai, Convergéncia de Democratas Navarrencs, Accion Nacionalista Basca, EA, Esquèrra Unida de Navarra, partit carlista o EKA, PNB, PSOE et l'Union del Pòble Navarrencs) o en CAB (Aralar, Eusko Abertzale Ekintza, EA, IU-EB-Berdeak, EKA, EAJ-PNB, PSOE, Partit Popular.

• Sistèma cultural

Cinc universitats que doas en Navarra e tres dins la CAB (Universitat publica de Navarra, de Navarra, del Bascoat, Deusto e de Mondragón) son màger al subjècte la difusion del saber basc. L'euskerisation de l'Universitat de Bascoat pausa de problèmas que los estudiants devon conéisser lo basc. La lenga e la cultura basca son tanben ensenhadas al Center for Basque Studies qu'es una universitat situada a Reno.

160 Euskal Etxeak difusan la cultura basca pel mond. Lo NABO o North American Basque Organizations reünís trente associacions als Estats Units d'America dempuèi 1973. Cada an, los Bascamericans se reunisson dins una vila la diaspora es situada.

Se destria cinc territòris ont l'estatut lingüistic sus una reconeissença de la lenga basca diferís:

1. Comunautat Forala de Navarra: en vertut de l'estat d'autonomia de 1982 de Navarra, (Article 9) lo castelhan foguèt decretat la lenga oficiala de Navarra e lo basc aguèt tanben lo caractèr de lenga oficiala dins les zonas bascofònas de Navarra. Mas dempuèi una nòva lei, Ley foral 18/86, del 15 de decembre de 1986, decidís que Navarra es lingüisticament divisada en 3 zonas (272 comunas).
   - Al nòrd, 64 comunas dins la zona dicha Bascofòna, que representan 11 % de la populacion totala de Navarra, ont lo castelhan e lo basc an un estatut de cooficialitat.
   - Al centre-nòrd, 98 comunas dins la zona dicha Mixta (basco-navarrenca) que representan 54 % de la populacion totala de Navarra (amb la vila de Pampalona), ont de servicis bilengas son previst pels bascofòns. La lenga basca i progressa dempuèi son introduccion dins lo sistèma escolar.
   - Al sud, dins la zona ispanofòna que representa 35 % de la populacion totala de la Navarra ont sol lo castelhan es lenga oficiala.
2. Union europèa: per l'Union europèa, la lenga basca es sonque reconeguda « lenga d'usatge » dins las institucions europèas del moment que, a l'escasença de son adesion a l'Union, l'Espanha, oficializèt pas las lengas regionals. Aquelas lengas son pas de lengas oficialas de trabalh e lo basc a pas qu'un estatut de lenga regionala e minoritària.
3. Comunautat autonòma basca: A partir de 1978, la Constitucion espanhòla autoriza las regions istoricas d'Espanha a se dotar d'assembladas amb de competéncias largas. Los Bascs van se dotar en 1979 d'un estatut lingüistic amb la formacion de la Comunautat autonòma basca compausada sonque de 3 províncias (Guipuscoa, Biscaia e Alaba). La província de Navarra, territòri mens « basquizat », decidiguèt de s'i jónher e de prene una autra dralha. Lo basc a un estatut de lenga cooficiala amb l'espanhòl.
4. França: L'article 2 de la Constitucion precisa que « La lenga de la Republica es lo francés », pas cap d'estatut especific de las lengas regionalas o minoritàrias. Çò qu'empacha pas lo quite Estat, per exemple amb Delegacion generala a la lenga francesa e a las laengas de França e l'ensenhament public e las collectivitats localas de prene d'accions culturalas o educativas al benefici de la lenga basca mas sonque amb d'amenatjaments simbolics o pauc importants, e de toleréncias o derogacions envisatjablas. Sol lo francés a juridicament accès a l'usatge public. França es un dels païses de l'UE a aver signat la Carta europèa de las lengas regionalas o minoritàrias mas ratifiquèt pas la Carta III qu'a una lista d'obligacions e de clausulas contrària a la Constitucion fransesa. Per acceptar qu'una autra lenga coma lo basc siá erigit en principi republican, vòl dire li donar obligatoriament d'usatges formals e juridics dins un encastre democratic^[18]. Es reaccion e mejans la formacion Batera, que regropa 52 % dels 159 consòls màger del Basoat francés, que foguèt demandat entre autre la cooficializacion del basc amb lo francés.
5. Espanha: L'article 3 de la Constitucion definís lo castelhan coma la lenga espanhòla officiala de l'Estat. Totes los Espanhòls an lo drech de lo conéisser e lo drech de l'utilizar. Las autras lengas espanhòlas son tanben oficialas dins las diferentas Comunautats autonòmas en accòrdi amb lors Estatuts.

Un dels instruments de basa per estudiar la composicion demografica es la piramida de las edats; segur en l'abséncia de cens etnics en França e en Espanha es la piramida de las edats de la populacion del Bascoat e non pas de sa composanta etnica basca. Aquel grafic sembla pas a una piramida, mas un losange alarguit. Los mai de 65 ans passan de luènh los mens de 15 ans. Los Bascs son en mai del pòble mai vièlh d'Euròpa, mas après Itàlia, de populacion mai vielha de tota l'Euròpa. Pendent lo 30 darrièrs ans, la piramida de las edats coneguèt un grand cambiament. Se en 1975 los mens de 19 ans representavan 35,4 % de la populacion, en 1999 aquel chifre mermèt de metat a 18,9 %. Per província, lo Labord es mai jove e Sola mai vièlh. (37 % dels Labordans nasquèro fòra de Bascoat). Dins los ans 1990, se constatèt per las 7 províncias, un sòlde negatiu de 13 695 personas entre los decès e las naissenças amb un taus de naissanças d'8,1 per 1 000 abitants. Aguèt una leugièra pojada aqueles ans darrièrs mas pas pro per assegurar lo renovelament demografic, cada femna devent aver 2,1 enfants. Es una migracion flaca recenta (dempuèi 1998) qu'empacha la populacion totala de bassar.

L'evolucion de la populacion cambièt fòrça la cara etnica de Bascoat. Los obradors navals e las industrias metalurgicas necessita fòrça man d'òbra al sègle XIX alara per colomar, se faguèt apèl als trabalhadors espanhòls. Bascoat de totjorn dins son istòria vegèt los pòbles sus son territòri, e los sieus partir cap al mond nòu, vegèt pel primièr còp una èrsa migratòria granda sus son territòri.

En 1877, la Biscaia que comptava 190 000 abitants aumentèt de 48 % a 311 000 en mens de vint e cins ans alara que l'Alaba aumentava pas que de 3 000 personas. Aquela migracion espanhòla aviá de condicions de trabalh dificils e s'amassava dins de chabolas, quartièrs paures novelament creats. Èran discriminats e nomenat pejorativament los Maketos. Pasmens, aqueles trabalhadors migrants èran tan nombroses qu'un partiment rural nacionalista conservator basc confrontava aqueles d'una industrializacion urbana socialista espanhòla e alara cambièt la politica, demografica e lingüistica de Bascoat. Aquel vam contunhèt e una partida dels obrièrs bascs rejoinguèron lo socialisme creant un partiment novèl entre bascs. Pasmens tot aquò, los patrons de las institucions financièras e de las grandas industrias son totjorn fòrça majoritariament bascs.

De 1950 a 1975, la populacion biscaiana aquel còp doblèt passant de 570 000 a 1 140 000 abitants et au Guipuscoa de 375 000 à 675 000. De 1955 a 1965, l'arribada de migrants es egala aquela del sègle anterior e lo taus d'urbanizacion ven superior a 80 % dins los ans 1980.

La cara etnica se diversifica e l'ispanisme contunha de grandir jos Franco. En 1975, los descendents dirèctes dels Bascs abans l'industrializacion de 1880 representan mens de la mitat de la populacion totala del Bascoat.

Amb l'arribada al poder del PNV en 1978, una nòva lei pragmatica surgís amb l'article 7 de l'estatut d'autonomia que prevei: que tota persona avent establit sa residéncia administrativa dins la region gausirà de la qualitat de Basc. Aquela novèla definicion serà a l'origina de l'integracion de las populacions migrantas dins la CAB, que uèi 38 % dels filhs de migrants espanhòls se dison bascs d'en primièr contra 92 % pels descendents bascs. Per contra sonque 43 % se considèra basc en Labord e 34 % en Navarra ont respectivament se pensa d'en primièr èsser francés e navarrenc (espanhòl o basc en seguida). La migracion al Bascoat francés fuguèt negativa, fòrça bascs van viure endacòm mai coma a Bordèu o París alara que fòrça retirats franceses s'instalan dempuèi vint e cinc ans sus la còsta. La Navarra, ela, subiguèt puslèu una migracion de las regions ruraaes cap als centres urbans. L'Alaba e la Navarra ratrapèron lor retard economic dins los ans 1960 a 80.

Un tèrç dels migrants après quinze ans de vida dins la CAB se considèra mai basc qu'espanhòl. 38 % dels migrants son ja en favor d'una quasi o complèta independéncia après cinc ans e 35 % dison aprene lo basc.

De factors pòdon explicar aquela integracion mesurada per l'Ikuspegi, Observatòri basc de migracion:

1. Una societat civila basca que s'alunha totjorn mai dels dos extrèmas que son los pro-Madrid e los pro-ETA ;
2. Un cert nacionalisme basc qu'amaga pas voler integrar lo migrants. La pròva es que los migrants pro-basc tendon a èsser mai radicals que los bascs de soca coma Juan Paredes Manot, membre d'ETA, fusilhat en 1975 e qu'èra pas en Bascoat sonque dempuèi detz ans;
3. Una bona santat economica en Hegoalde comparat al vesins es de segur un gatge de futur e de seguretat per tota la societat civila basca que vòta pel meteis partit dempuèi trenta ans e que se basquiza suau del moment prosperitat es al rendètz-vos.

Pasmens, los problèmas inerents pels migrants al Bascoat son los meteis qu'endacòm mai. Dempuèi cinc ans, de nòus migrants venguts d'America latina e d'Africa s'installan subretot en Biscaia e Guipuscoa e la crisi economica argentina menèt fòrça membres de la diaspora basca a tornar al País.

I a un grand nombre de simbòls.

• Lo Lauburu o la crotz basca que significa en basc quatre caps es un simbòl mitologic preindoeuropèu, qu'indica lo movement de las quatre sasons o un simbòl solar coma la svastika.

• La bandièra basca o Ikurriña que significa la bandièra, realizada en 1894 per Sabino Arana, es considerat coma la bandièra unica nacional de Bascoat.

• Lo Zazpiak Bat, que significa las 7 (províncias) fan un, creada en 1876, constituís las armas de Bascoat. Es format de 6 partidas representant cada província, la Navarra e la Bassa Navarra avent lo meteis blason.

• L'Arrano beltza que significa l'agla negre, es un simbòl basconavarrencs, representant la poténcia e la victòria del pòble basc. Considerat coma lo rei dels aucèls, es utilizat per fòrça nacions coma animal emblematic. Es ara utilizat pel sector pròche d'ETA.

• Lo Gernikako Arbola es l'arbre antic de garric que se ten dins la vila de Gernika devant la Casa de Juntas. S'agís de fach d'una succession de garrics, de generacions en generacions. Aquel del sègle XX, qu'aviá subreviscut als bombardaments faisistas pendent la guèrra d'Espanha morriguèt après la canicula de 2003. Son successor prenguèt donc sa plaça. Los sobeiran espanhòls juravan jos l'arbre e i confirmavan las libertats bascas. L'arbre pendent de temps foguèt considerat coma lo simbòl e l'incarnacion fisica d'aquelas libertats.

Lo simbòl mai conegut es lo berret basc. D'origina bearnesa, mencionat en 1461 dins un tèxte landés, vengut emblèma nacional jos Enric IV, d'en primièr l'utilizavan lo pastres per s'aparar del fresc e del solelh. Brocat a partir d'un fial unic de 500 m, prenguèt son appelacion basc a Biarritz al començament dels ans 1900 quand los toristas s'amusavan a lo portar.

Lo linge basc èra utilizat coma linge de vestit, draps e toalhas, o telas espesas. Mercé a la cultura del lin sus lors parcèlas de tèrra, de centenats de familhas bascas confeccionavan dempuèi l'Edat Mejana, de teissuts de 7 bendas blavas e rojas. Lo motiu raiat benlèu vendriá dels milièrs de Josieus fugissent l'Espanha e qui se refugièron al Bascoat. Dins los ans 1950, li coton anglés damatgèt l'industria soletana tota.

Lo makhila, que significa lo pal en basc (lo mot poiriá venir del latin bacillus), concebut dins de fusta de nesplièr, es a l'encòp una pal per caminar e una arma de defensa amb un pic en acièr amagat jos una manilha de metal o de cuèr trenat subremontada d'un pomèl gravat. Ara, es un objècte decoratiu de l'artesanat basc que la costuma vòl que siá present dins l'ostal basc. I a d'autres objèctes de fusta tipics coma lo kaiku, aisinat per mòlzer las fedas e los jos de buòus. Lo mobilièr basc se distinga per son estil e sos ornaments particulars, lo züzülü, arca que servís de banc, demora lo mòble mai tipic.

Lo chistera es fach de palha trenada amb de finas lamelas de castanh en hegoalde. Es concebut per resistir l'impacte de la pelòta, al contrari a aqueles en vim, fabricat endacòm mai.

Los objèctes de cuièr bascs tipics que son la chahakoa o la gorda empegada e la pelòta de cuèr, coma maroquineri e lo tanatge, constituiguèron una tradicion artesanala fòrça anciana, los elevaire de motons donan la matèria primièra.

Aqueles darrièrs ans, de joves artesans en terralha d'esmalt blanc e ocre e dins lo trabalh del metal revitalizèt lo sector subretot al Guipuscoa ont se situan los anciansobrador dels fabres.

L'ostal basc o etxea: Los Bascs an un ligam fòrça estrech amb lor ostals. La granda majoritat dels ostals de Bascoat an un nom que rebat lo luòc o la situacion familihala. Fòrça noms d'ostal bascs d'entre los mai comuns se pòdon traduire atal: « al dessús del puèg » o « pel flum », en correspondéncia amb lo luòc ont se situa l'ostal ereditari. Amb lo clima rufe dels monts, los bascs bastiguèron de grands ostals, la faciada màger al sud, sud-èst amb lo fenial e estable al debàs. Los animals caufavan lo primièr estatge ont la familha viviá.

Lo fronton es un simbòl très conegut e indissociable de Bascoat. Cada municipalitat a lo sieu dins son centre, près de l'ostal de vila (Herriko-Etxea o Udal-Etxea) o de la glèisa.

Existís un grand nombre de festenal al Bascoat, son tradicionals, religioses, folclorics, paganistas, socials, participatius e quitament esportius.

• La fòrça basca: Dempuèi de sègles, los vilatges s'afrontan amb diferentas competicions coma lo Soka Tira, jòc fòrça popular, o lo tir a la còrda amb d'equipas de detz personas. L' Orga joko ont una persona lèva una carreta e la far pivotar. l' Aizkolariak ont se copa de troncs al destral. Lo Lastoabotatze ont se lança una bòta de palha mai nautaut possible. lo Harri Altxatzea ont se lèva de peiras de 300 kg. L' Esneketariakont se cor mai de temps longtemps possible amb dins cada man un bidon de lach de 40 kg. Lo Zakulariak ont una desena de troncs devon èsser ressats mai rapidament possible per dos fustièrs, lo portaire de sac ont se pòrta en corrent un sac de 80 kg suls espatlas, lo levaire de pèiras o Harri jasotzailea e lo Lasto Altxari ont s'auça mai naut possible una bòta de palha en 2 minutas.

• De Nadal a Pascas, es lo temps dels carnavals rurals o Ihauteri ont l'Ors es lo rei. Es l'aujòl dels òmes e lo personatge central que cal desrevelhar a cop de pals e de campanas a la fin de l'ivèrn. Aquelas fèstas son un motor de la cultura populara basca ont cada vilatge possedís son estrategia per caçar los esperits marrits. En Sola, los joves organizan de mascaradas e d'espectacles de carrièra amb des campanas dins l'esquina (yoaldunak) segon de rites venent de paganisme. Los ziripots, òmes en sac, son los portaires d'almas. Imitan l'ors que peta, son ventre avent coflat de las almas de las personas mòrtas pendent l'ibernacion. Existís mai una desena d'autres personatges. Los Ihauteriak son fòrça diferents de carnavals modèrnes, que se fan unes jorns, amb de secrets e quitament a vegada son interdits als estrangièrs del vilatge. Mai, d'antropològs s' interesson coma essent fenomèn social europèu unic. Los carnavals coma aquel de Lantz, Alsasua o Zalduondo son mar reputats.

• Herri Urrats, significa lo pas del pòble en basc, es una manifestacion festiva anala amassant mai de 70 000 personas que se debana lo segon dimenge del mes de mai dempuèi 1984. Es une fèsta en favor de l'euskara e de las ikastolak, ont las gents ordinàrias, o presentant una entrepresa, fan lo torn del lac de Sent Pèr de Nivela e donan la soma d'argent que desiran cada quilomètre per Seaska. Seaska, federacion de las escolas en lenga basca en Iparralde, es compausada de 18 escolas primàrias, de 3 collègis e d'un licèu. Des gents venon de pertot al Bascoat e quitament d'Euròpa.

• Al solstici d'ivèrn, es l'Egun berriak o lo Nadal basc. Olentzero, lo carbonièr, davala del mont per ofrir de presents als enfants, ls vilageses l'acompanhan amb de camps per las carrièras que se'n torna. Es una fèsta que torna al vam.

• Totes los vilatges en Bascoat, organizan al mens una Fèsta vòta anala en l'onor de son sant, regropant d'activitats que rebaton lo vilatge coma la fèsta de ton a Sent Joan de Lus. D'autras fèstas, mai conegudad, amassan de milions de gents coma las fèstas de Baiona en l'onor del sant Leon o de Sant Fermin a Pampalona. Totas aquelas fèstas son los movements migratòris mai grands que permeton als bascs de s'encontrar e de festejar ensems amb las meteissas cançons.
• A la Santa Agata se va cantar d'ostal en ostal, un cantaire improvisa los coblets en basc mas lo repic se canta en cor pels abitants.

• Las corridas son subretot popularas en Navarra, o dins lo sud de la Sèrra Gorbeia e dins los grands centres urbans. En Navarra cada vilatge a sa plaza de toros e foguèt dins aquela província que la corrida foguèt formalizada al sègle XVI, se practicava a caval mas los païsans navarrencs èran tròp paures per ne possedar. En Iparralde, la primièra corrida se debanèt en 1852.
• Las corses de buòus o encierros existisson dempuèi fòrça temps en Basoat. Baiona fuguèt una de las primièras vilas a largar los taurs per las carrièras a partir de 1289. La tradicion volgava que los joves desfian los taus quand los elevaire los menavan a la plaça. Los encierros de San Fermin son conegut mondialament. Unes se practican de nuèch coma a Mendigorria. Las nafras son fòrça frequentas, fins a èsser mortalas.
• La fèsta dels reis magues del 6 de genièr qu'es lo jorn ont los enfants recebon de presents en Hegoalde. Las fèstas de la verge Maria del Mont Carmel es una procession dels marins mièg agost ont de gents costumats passsan pels pòrts.

Los espòrts bascs: fòrça jòcs son originaris e vivon pas qu'al Bascoat.

L'origina de la pelòta basca es lo jòc de palma. Se pòt classificar los jòcs segon lo terren. Lo trinquet es un fronton cobèrt utilisant 4 parets. S'i jòga de man nuda, a la paleta cuèr, lo xare e la pasaka. Lo jaï-alaï es un fronton cobèrt amb una paret a esquèrra e arrièr. S'i jòga la cesta punta. Fòrça jogaires professionals bascs et cubans s'expatrian en Florida ont las escomesas suls jogaire es fòrça populars tot coma al Bascoat. La plaça liura es lo fronton municipal situat en exterior ont se jòga la pala, la paleta cuèr, lo joko garbi, la man nuda e la chistera. Sul fronton amb paret a esquèrra, cobèrt o descobèrt, s'i jòga la man nuda, la pala corta, la paleta cuèr, lo joko garbi e lo frontenis.

Las estropadak, corsas de trainuras o aviron de mar, son una longa tradicion basca de 130 ans venent de las barcas qu'èran utilizadas per la caça de las balenas dins lo golf de Biscaia dempuèi de sègles. La coustuma volgava que lo primièr qu'arribava al pòrt, podava vendre mai car sa pèsca. La primièra corsa oficiala se debanèt a Donostia en 1878. A l'ora d'ara, las regatas se fan amb de trainuras pesant 200 kg e facha de fibras de carbòni. Es un espòrt de competicion de naut nivèl. I a 8 a 10 equipatges, un sol d'Iparralde, formats de 14 personas amb 13 remaires e lo patron (timonièr) sus la popa, que fa la corsa de biais intens pendant 20 a 25 minutas sus una distança de 3 milas marinas. La corsa dans la baia de de San Sebastian ramassa cada an mai de 100 000 espectators. Las escomesas d'argent son popularas pendent tot lo campionat dels mes de julhet e agost e los play-offs, en setembre.

I a dos espòrts fòrça populars.

Lo rugbi de XV es practicat en Iparralde amb per exemple los clubs del Biàrritz olimpic o aquel de l'Aviron baionés, e Sent Jeon de Lus olimpic rugbi.

Lo fotbòl se practica en Hegoalde amb per exemple lo club de l'Athletic Bilbao. La particularitat d'aquel darrièr, coma del club de la Real Sociedad, es que totes los jogaires, quina que siá lors originas, se fan impausar una de las doas condicions seguentas: - o èsser nascur en Bascoat o en Navarra o aver èsser format dins un club basc.

Los lésers son nombroses e fòrça populars mercé a la varietat dels païsatges.

En montanha, los Bascs, e tanben lo toristas, practican l'escorreguda a pè dins la resèrva ecologica d'Urdaibai o pels camins de Sant Jaume, las caminada en bicicleta de montanha a Lekunberri, las caminadas a caval sus de pottoks o de parapent a l'entorn de Mendiondo, d'esqui de fons dins la val d'Iraty, del rafting a Bidarrai, d'escalada sul pic d'Aralar en Navarra, d'espeleologia dins lo bòsc de las Arbailas, de pèsca de rius a Montòri.

Autre espòrt popular es lo ciclisme. Cada an, lo Torn de Franaç mòstra e de milions de telespectators, la fervor dels Bascs qu'arboran de centenats d'Ikurriña lo long de cada estapa. Compausada tanben pas que de ciclistas bascs, l'equipa ciclista Euskaltel-Euskadi es constituida de ciclistas professionals considerats coma essent representatius de l'equiapa nacionala de Bascoat.

Los lésers en mar coma los espòrts nautics a Zarautz, lo canoè a Ibarranguelua, la pèsca a Guetaria, la pèsca a la pibala de nuèch, la sotada al pè de Jaizkibel a Hont arràbia son possibles, sens obliar los banhs la plaja.

Un espòrt que foguèt conéisser lo Bascoat pel mond es lo surf. La conjonccion d'una fòrta èrsa venguda del larg e d'un fons escalabrós,, fa gisclar d'èrsas grandas quand lama tusta lo fons. Biàrritz e Mundaka son doas vilas conegudas mondialament dins lo circuit del campionat de surf professional. Ara, lo surf atira tan los joves coma lo rugbi en Iparralde.

Mai del rugbi, autre eritatge de la dominacion anglesa pendent tres sègles en Aquitàniae, lo gòlf èra un espòrt fòrça devolopat per l'aristocracia europèa. Lo gòlf del Far, inaugurat en 1888, amb lo detz autres terrens de gòlf lo long còsta basca son de pròvas del vam per aquel espòrt.

La musica modèrna es tan variada coma endacòm pasmens d'instruments tradicionals li donan un son particular coma las flaütas Txistu e Txilibito, l'accordeon diatonic (trikitixa), la tamborina (pandero), l'autbòi (dultzaina), de percussions (txalaparta Txalaparta), de tamborins (tamboril o ttun-ttun), l'supriñu, lo musukitara e la clarineta (alboka).

Los Euskal dantzak existisson jos 200 formas diferentas. Mai celèbre es lo fandango max cada provícia a sas danças. La Biscaia a lo Kaxarranka, Dantzari Dantza, Xemeingo Dantza (danza de Jeméin) e l’ezpata dantza o dança de l'espasa. Lo Guipuscoa a l’Arku Dantza (dels arcs), Zinta Dantza (del riban), Kontrapas e la Sorgin Dantza (de mascas). La Navarreaa l’Otsagiko Dantzak (d'Ochogavía), Axuri Beltza, Luzaideko Ihauteria (carnaval de Lazaide), Sagar Dantza (de la poma), Iribasko Ingurutxoa e Larrain Dantza. E en Iparralde, i a lo Lapurdiko Ihauteria (carnaval del Labort), Zuberoako Maskarada (mascarada soletina), las kaskarotak que son costumats amb de cascavèls, banderriak o los portaires d'Ikurriña, aurresku, ariñ-ariñ, joaldunak cobèrts d'una pèl de moton, brokel dantza, ziganteak o los gigants e plan d'autres.

La literatura orala basca amb sos contes tradicionals, son teatre popular, sas baladas e poesias liricas coma lo Bertsolari, fenomèn d'improvisacion de cants poetics sus la plaça publica sont las premicis d'aquel art que Mattin Treku e Xalbador (Aire) fuguèt un dels illustres improvisators. Lo primièr libre basc foguèt escrich per un curat, lo paire Dechepare qu'escriguèt un recuèlh de poesias en 1545. En 1571, J. Leizarraga traduguèt lo Nòu Testament en basc. La literatura basca èra fondamentalament religiosa fins a la mitat de sègle XX. Ara 1 500 libres son produch cada an, del conte per enfants fins a l'ensag politic. Los grands escrivans son entre autres Miguel de Unamuno, Pío Baroja, Iribarren Rodríguez e Arturo Campión, Txillardegi, Jon Mirande, Bernardo Atxaga, Joseba Sarrionandia, Joxe Azurmendi, Itxarro Borda, Aurelia Arkotxa, Lurdes Oinederra...

Los Basques son totjorn ufans dels produchs que produson e de lors plats. En mai dels mercats, las fièras de formatges de Roncal a Burgi o de cambajon a Baiona son plan anmats. L'Art de la taula es present amb lo linge basc. Existís ara pauc que de teisseires en Bascoat: los Lartigue ne son un dels darrièrs.

La reputacion de la cosina basca en Espanha demora la referéncia, pels chefs espanhòls. Çò que fa sa riquesa, es qu'i a doas cosinas bascas, una costièra a basa de produchs marins, una dels monts a basa de pòrc, d'anhèl e d'especialitat del país.

Los Pintxos, son de pichonas porcions presas a l'aperitiu. Del cambajon de Baiona o de la salada de trufas sus une fina lesca de pan fresc, de croquetas de formatge, amb o sens cambajon, de piments roges farcit, des dats de moletas de trufas.

Especialitats maritimas

Lo Ttoro es una sopa a basa de baudròia e de merluç, lo Marmitako qu'es un fricòt de ton, lo Txanguro qu'es un cranc farcit, l'Ajoarriero qu'es una merluça a la biscaiana salada cuècha dins l'òli d'oliva amb d'alh e de piments, lo koskotxak de merluç cuèch amb de legums e paln d'autres plats fach de sardas, de calamars coma lo begi haundi e lo chipirons, dauradas, pibalas, muscles, ligomaus, langoustinas ...e tot çò que la mar dona.

Especialitats de l'interior

L'utilizacion del pòrc basc es abondanta. Dona lo chichon (graissons), la xingar (ventresca), lo chorizo de pampalona, lo cambajon de Baiona, la botifarra de Biriatu e d'autra porcalha. I a tanben de plats bascs coma la piperada, l'axoa, lo polet basquesa que se preparan totes amb de piments d'Espelet. Importat dels marins bascs, lo Zikiro es una forma de motonada o quart d'anhèl se cuèch a l'indiana. Tanben se manja la palomba dels filats d'etxalar o lo conilh al cidre.

Los formatges

Fachs de lach crus de feda, se prenon frescs o secats. I tres apellacions comalo roncal, l'aussau-irati e l'urbasa amb l'apellacion Idiazabal. Los pastres dison que la varietat de l'èrba dels camps en montanha dona un gost particular a cadun dels formatges. L’"ardi gasna" (formatge de feda, coma l'aussau-irati) se manja amb de confitura de cerièra negra d'Itxassu e de pan blanc fresc.

Una tòca de sucrat

Introduch pels josieus en 1761, lo chocolat es de qualitat e realizatt de biais artesanal subretot en Iparralde. Lo torron el es d'origina biscaiana. Los Kanougas™ son de caramels tendres e fondants en chocolat creats en 1904 pel fondator de l'Ostal Pariès, Jacques Damestoy. Los Mouchou™, Muxu™, Musu™, francisacion del mot basc "Musu" que significa un poton, son de doçors moflas a basa d'ametlas, pegadas doas a doas, sonque venduts per l'ostal Pariès. De churros e la mamia se fa a  basa de lach de cabra. La Navarra a còcas coma las galetas al chanchigorri, las garrapiñadas e sos delicis (fruch enrodats de chocolat). La còca basca o biskotx es lo dessèrt mai conegut, 2 cercles de pasta esmiutada segaladas, garnit de confitura de cerièra negra. Lo garnit de crème pastissièra es mai recent, vengut lo mai prepausat benlèu a causa del còst de la confitura de cerièra negra.

La bevenda artesanale es un bon complement dins los regropaments socials e una autra occasion pels Bascs de festejar.

• Los vins bascs o arnoa foguèron introduchs pel Romans e se divison en 4 apellacions contrarotladas. L'Iroulegui es un vin de cinc vitatges suls bòrds de la Niva, près d'Izpura introduch pels monges al sègle XI. Lo Txakoli es un vin blanc o hondarrabi zuri e un vin roge o hondarrabi beltza leugièr fruchat produchs sus de terrens de calcaris près de Bakio e Sant Sebastian. Lo Navarra es un vin rosat fruchat e a vegada plan corsat, un vin blanc o vin roge produch al sud de Navarra. La Rioja, vin fruchat produch dins lo sud de l'Alaba e tanben Navarra, es mai conegut e mai reputat per sa qualitat, en roge, blanc e rosat. Lo vitatge tempranillo ofrís una sabor fruchada particulara.
• Fòrça son los espirituoses bascs produchs en Bascoat. L'izarra es una licor facha a base de menta o d'amètlas, la patxaka una licor anisada de poma, lo patxaran dels Navarrencs es a d'agrena e d'alcoòl anisat.
• La bevenda bolida de poma o sagardoa fabricada a partir l'Antiquitat en Biscaia es ara producha subretot al Guipuscoa amb des pomas acidas a 50 %, amaras a 30 % e doças. Vèrs la mitat de genièr, los Bascs se liuran al ritual del Txotx ont un pichon e long giscle de cidre (sagarno) sortís de las imensas botas. Longtemps, lo sagardoa èra una bevenda artesanala populara avant d'èsser abandonada, mas un reviscol e un vertadièr vam popular.

• Lo Mus es un jòc de carta popular pareissent al Poker, i a de campionats oficials e locals, o se practican entre amics.

Se foguèt un dels darrièr pòble europèu derniers a se convertir al cristianisme, es encara un d'aqueles que mòstra una fòrta practica catolica a las datas del calendrier chrétien. La religion fa partit entièra del calendièr dels festenals. Per Setmana santa (Aste Nagusia en basc) se fa en processions e los catolics van a la messa en Hegoalde e la Fèsta Dieu se festeja plan en Iparralde.

Dempuèi lo periòde revolucionaris quand fòrça d'autonomia èra levada als Bascs dins los ans 1793-1794, de prèire bascs se son implicats dins de debats politizats e unes foguèron suspenduts pel govèrn, essent refractaris a la politica de secularizacion e a l'idèa republicana. Lo clergt basc, a causa de sa situacion geopolitica, totjorn aguèt fòrça prèires actius e activistas que s'implicavan politicament, mas un pauc mens ara, per defendre e representar lors paroquians. En Hegoalde, son fòrça nacionalistas. Lo monastèri d'Arantzazu es a l'origina del combat lingüistic.

Lo clergat basc donèt de personatges celèbres coma Ignaci de Loiola, fondators dels Jesuistas, Francés Xavier, lo cardenal Etchegaray o Xabier Arzalluz, ancian Jesuista e ancian president de l'EAJ-PNV.

Las glèisas

Las glèisas bascas se destrian per una disposicion particulara e unica, lo cor e l'altar son fòrça auçats dins la nau e de galeriás lo rodejan. La particularitat màger es que los òmes, que se plaçan dins las galeriás al naut, son separats de las femnas que se plaçan dins la nau. Se una partida de la messa es en erdara, la granda majoritat dels cants liturgics son sempre en basc, e tota la fervor de la fe basca s'exprimís quand, a la voces de las femnas amassadas dins la nau, se mesclan a las voces poderosas del òmes gropats dins las galeriás. Dins de glèisas sens galeriá, los òmes van a drecha e las femnas a esquèrra per far fàcia a l'altar.

Los cimentèris

Las tombas bascas: Quitament se los bascs sont catolics, fòrça son aqueles qu'an sus lors tombas, la crotz basca o Lauburu.

I a diferents tipes de pèiras tombalas: La crotz o estèla discoïdala demora popular dins los mitan rurals, discoïdalas amb de simbòls solars, IHS ea Maria, lo lauburu e de virgulas, de placas estèlas e de simbòls vegetals.

La religion que los Bascs practivan avant lo cristianisme es pauc coneguda, demoran de legendas e de tradicions encara presentas^[19]. Es possible que la religion èra estat centrada sus un gèni femenin superior nomenat Mari, accompanhada fòrça divinitats de forma animala. De mites solars e lunars e tanben la relacion al cèl èran presents. Per introduire lo cristianisme, calguèt conciliar fòrça legendas amb l'anóncia de la naissença de Kismi (lo Crist) e lo suicidi collectiu dels Jentils (jentilak) que possedavan de grandas capacitats fisicas e intellectualas. Ara la verge Maria totjorn se canta a la fin de cada messa e demora onorada mai qu'endacòm mai, de segur en referéncia a Mari.

Coma pels pòbles oralians, l'ors es un personatge mitologic nomenat « senhorr del bòsc » (Basajaun).

Lo dragon Erenkyl de la mitologia yakoute correspond a aqueles de las Bascas nomenada Erensuge.

• Michel Duvert, Des origines du Peuple Basque, Donostia, Elkarlanean, coll. « Fokus saila, 1. », 2005, 89 p. (ISBN 291315669X et 9782913156692, OCLC 60740400)
• Philippe Veyrin, Les Basques de Labourd, de Soule et de Basse Navarre : leur histoire et leurs traditions (monographie), Pau, Cairn [publié avec le concours du conseil régional et la direction régionale des Affaires culturelles de la région Aquitaine], novembre 2012 [rééd.] (1^re éd. Bayonne, Musée basque et de l'histoire de Bayonne, 1943), 347 p. (ISBN 9782350682617, OCLC 826784280, notice BnF n^o FRBNF42791812, présentation en ligne)
• Jacques Allières, Les Basques, Paris, Presses universitaires de France, coll. « Que sais-je ? », mars 2003 (1^re éd. 1997), 127 p. (ISBN 213053144X et 9782130531449, OCLC 77097933)
• (en) Julio Caro Baroja (trad. Kristin Addis, préf. William A. Douglass), The Basques [« Los vascos »], University of Nevada, Reno, Center for Basque Studies, coll. « Basque classics series, no. 5. », 2009, 483 p. (ISBN 9781877802928 et 1877802921, OCLC 463675519)
• Joseph Augustin Chaho, Histoire primitive des Euskariens-Basques : langue, poésie, mœurs et caractère de ce peuple; introduction à son histoire ancienne et moderne, Nabu Press, 22 février 2010 (1^re éd. 1847) (ISBN 1144938597 et 9781144938596)
• Peio Etcheverry-Ainchart et Alexandre Hurel (préf. Erramun Bachoc, rédigé par Mikel Dalbret), Dictionnaire thématique de culture et civilisation basques, Urrugne, Pimientos, 2001, 178 p. (ISBN 2912789109 et 9782912789105, OCLC 47741420)
• (es) Luis Núñez Astrain, El euskera arcaico : extensión y parentescos, Tafalla, Txalaparta, novembre 2003, 390 p. (ISBN 8481363006 et 9788481363005, OCLC 54773940, lire en ligne)
• Pierre Bidart, La singularité basque : généalogie et usages, Paris, Presses universitaires de France, coll. « Ethnologies », 2001, 367 p. (ISBN 213051538X et 9782130515388, OCLC 421684967)
• Barbara Loyer : Géopolitique du Pays basque, © L'Harmattan 2006
• Jean-Daniel Chaussier, Quel territoire pour le Pays Basque ? : Les cartes de l'identité, Paris, L'Harmattan, coll. « Logiques politiques », 1996, 295 p. (ISBN 2738441173 et 9782738441171, OCLC 466770823, lire en ligne)
• Michel Morvan: Les origines linguistiques du basque, Presses Universitaires de Bordeaux, 1996, (ISBN 2-86781-182-1)
• Jean-Baptiste Orpustan: La langue basque au Moyen Âge, Baigorri, 1999.
• Eugène Goyheneche : "Le Pays Basque" et "Notre Terre Basque".
• Wentworth Webster (trad. Nicolas Burguete, postface Un essai sur la langue basque par Julien Vinson.), Légendes basques : recueillies principalement dans la province du Labourd [« Basque legends »], Anglet, Aubéron, 1^er octobre 2005 (1^re éd. 1879), 328 p. [détail de l’édition] (ISBN 2844980805 et 9782844980809, OCLC 469481008)
• Juan Carlos Etxegoien "Xamar" (trad. Fermin Arkotxa Mortalena), Orhipean. Le Pays de la langue Basque [« Orhipean: Gure herria ezagutzen »], Pampelune, Pamiela, 2006, 128 p. (ISBN 8476814763 et 9788476814765, OCLC 470682898)

• Los Gascons
• Toponimia basca

• Institut cultural basc
• Question nacionala e movements socials en Païs basc sud, tèsi de F. Jauréguberry
• Manifestacions culturalas e especificitats bascas
• (eu)(es) Un agach global sus la realitat d'Euskal Herria [PDF]
• Diaspora basca Bascs, bearneses e pirenencs pel mont

Los Basques fan l'objèctes d'estudis inombrables de la part de cercaires en antropologia, en biologia umana o en lingüistica dempuèi mai d'un sègle. Fòrça ipotèsis que sián seriosas o folastras donèron de resultats que confirman ara la fixacion dels Bascs dins aquela partida d'Euròpa dempuèi la preïstòria e tendon a classificar lo pòble al reng d'aujòl. Al vejaire genetic, los Bascs se destrian per una granda partida de proporcion du factor Rh negatiu (30 a 35 %) coma se'n trapan tanben pels abitants dels nauts plans del Daguestan, e per la variabilitat du minisatellit^[1] MS 205 (MS 205 essent un allèle) que parla en favor d'una compausanta preneolitic^[2].

Se pensa ara que los aujòls dels Basques actuals serián venguts se refugiar dins los Pirenèus pendent la darrièra glaciacion, çò qu'empacha pas que d'autres estrats mai recents venguèron se superpausar als primièrs abitants. Los Bascs constituisson un pòble eurasian e sonque de recercas a l'escala del continent permeton d'entreveire de parentats: Vasgovia,Caucàs, Siberia, Índia Dravidiana (vejatz las òbras lingüisticas de Michel Morvan).

Fa 30 000 a 35 000 ans, originari de la joncion Euròpa-Asia, arribèron d'Africa los primièrs grops umans objectivada pel marcaire M173 que venguèron tocar l'oèst sus l'Ocean Atlantic^[3]. Enseguida una segonda èrsa de migration fa gaireben 25 000 ans, illustrada pel marcaire M170 que l'origina es situada al pròche Orient, arriba en Euròpa. Los Bascs actuals an la particularitat de presentar las frequéncias mai nautas d'aqueles dos marcaires d'entre los pòbles europèus^[3]. Un grop uman s'establís dins la zona refugi pirenèu-cantabric, inclusissent lo Bascoat actual, ont se constituís pauc a pauc en un quita pòble basc amb sa lenga particulara contenent d'elements venent del long percors mejans los millenaris. De tèrmes residuals comuns se trapan dins d'autres vielhas lengas non indoeuropèas: basc guti « pauc, pichon » = caucasian kut « id. » = dravidian guti « id. » = austronesian (waray) guti « id. » ; basc bizar, mitxar « barba » = caucasian bisal « id. » = dravidian misal «id. » ; basc/aquitan gaba « gave » = caucasian qav « vabre » = dravidian kavi « val prigond » = japonés kawa/gawa « riu », basc khe « fum » = caucasian del nòrd khe « id. »^{[réf. nécessaire]}.

Un estudi de 2015 mòstra que los primièrs agricultors iberics, venguts del Pròche Orient vèrs 7 000 AbC., serián los aujòls mai pròches dels Bascs^[4]. Aqueles agricultors se mesclèron pas amb una populacion locala de caçaires culhadors^[5]. En seguida, Bascoat demòra largament fòra de las migracions que fabreguèron los modèls genetics dins lo rèste d'Euròpa^[4].

Gaireben totes los Basques vivon dins las set províncias istoricas de Bascoat (20 747 km²) pròche del golf de Gasconha al bòrd de l'ocean Atlantic, suls dos penjals dels pirenèus, de Maulion a Bilbao.

Lo territòri qu'ocupan es plan variat. Vivon dins de montanhas (Sent Estève de Baigòrri), de vals (Guernika), de massís cristallins e primarid (Bidarrai), dels plans nauts de calcari (Pampeluna), sus la còsta Atlantica (Getaria e Guetaria), mas subretot dins de grands centres urbans (Donastia).

Mai d'un centenat de milièrs de Bascs vivon dins lo rèste de l'Euròpa

Lo Clima ten un ròtle istoric car sa diversitat e sa doçor son a l'origina de la subrevida de pòbles proto-basques. A causa d'una granda variacion del relèu e a una proximitat de l'Ocean Atlantic, los Bascs vivon sus quatre zonas climaticas diferentas malgrat la pichona talha del territòri:

• clima subdesertic, al sud de la Comunautat Forala de Navarra;
• clima subalpin, al sud de Sola;
• clima mediterranèu, dins l'Alaba e una partida de Navarra;
• clima oceanic, qu'es de segur lo màger, qu'es present dins tota Biscaia, Guipuscoa, Labord, Bassa Navarra e nòrd de Sola.

Lo subjècte de la diaspora basca es pauc evocat alara que la migracion foguèt una vertadièra sagnada pel Bascoat. Per exemple, pendent tot lo sègle XIX, amb un fòrça naut taus de natalitat, la populacion de gaireben 120 000 abitants en Iparralde demora establa a causa de la pèrda de 90 000 Basques migrants. Uèi s'estime a 15 milions de personas avent una ascendéncia dirècta amb los Bascs après cinc sègles de migracion cap a America. Simón Bolívar e Che Guevara ne son dos exemples celèbres. La majoritat d'entre eles assimilada a las societats que los aculhiguèron e trenquèron lors ligams amb lo Bascoat. Demora pasmens fòrça patronims d'origina basca que justifican lo grand nombre de descendents. D'entre aquela diaspora, de milièrs de gents vòlon tornar trobar lors raïces bascas e atal se definisson d'origina etnica basca e domorant nacionalament ligats a lor país de naissença^[6],[7].

Las personas que representan la diaspora vivon subretot:

• al Chile (17 M d'abitants amb gaireben 10 %, o 1,6 M de descendents bascs – amb una estimacion de 27 % a la fin del sègle, que 18,1 % de Bascs e 8,9 % venent de Navarra^{[8],[9],[10],[11]}),
• en Argentina (15 000 amb 3,9 milions de descendents (10 %)
• e al nòrd-oèst dels Estats Units d'America (58 000);
• N'i a tanben:
  • en Alemanha (31 000),
  • au Mexic (21 000),
  • en Uruguai (11 000),
  • en Austràlia (10 000).

Amb las centenas d’Euskal etxeak (los ostals bascs), que son d'associacions reünissant los Bascs e que prepausan d'activitats socio-culturalas, un ligam foguèt creat entre la diaspora e lo govèrn de la Comunautat Autonòma Basca, e tanbne amb totas las municipalitats del rèste de Bascoat favorisant mai tard d'escambis. Fòrça n'i a de coralas e dançaires tradicionals que percorrisson l'America per far descobrir lor cultura regionala mejans los Euskal etxeak. La diaspora demora nombrosa mas d'edat e escampilhada, la migracion gaireben s'arrestèt dins los ans 1960.

Se dich sovent apartenéncia etnoculturala al Bascoat qu'es donat a las gents de decidir d'apartenir a una comunautat culturala. La realitat es complèxa car i a de bascofòns e de linhada basca que se considèran Espanhòls o Franceses, i a d'Andaloses que vivon al Bascoat e se sentisson Bascs. Un fraire se pòt pretendre francés e sa sòrre basca. Lo desvelopament identitari, los rapòrts socials e de marcas istoricas e actualas pòdon decidir de l'orientacion personala e l'acceptacion d'un concèpte comunautari transnacional o nacional.

En França, 800 000 personas an un patronim basc (1,3 % de la populacion totala) e 4 400 000 en Espanha (13 % de la populacion totala). En França, la concentracion mai fòrta de noms de familha bascs se trapa dins lo departament dels Pirenèus Atlantics. Mai lo govèrn basc (CAB) comptèt mai de 10 100 patronims bascs o noms d'ostal los crosant amb lo cens electoral nacional, en Bascoat e dins d'autras comunautats autonòmas. Donc màger majoritat de las personas avent un patronim basc uèi son de personas unilengas espanhòla o francesas e que vivon fòra del Bascoat. Pasmens, la fòrta majoritat de las 1 120 000 personas vivent en Hegoalde e avent un nom basc exprimisson amb mai aisidament lor basquitud e son mai sovent bascofòns.

Los estudis de José Aranda Aznar indican que 55 % dels Navarrencs avián un nom basc alara que la proporcion es mai bassa en Biscaia (40 %) e en Alaba (37 %). Aquò mòstra qu'i a pas de correlacion entre lo fach de se considerar basc e lo patronim basc car es en Navarra que lo taus d'apartenéncia de se considerar basc es mai flac de las set províncias.

L'etimologia del mot basc (Vasco en espanhòl). Ven del Vasco en latin, o Vascones al plural per nomenar los Vascons (que tanben donèron lor nom als Gascons – adaptacion galloromana d'una prononciacion germanica Waskon).

L'apròcha latina de la /w/ sosten que la consonant labiovelara se transformèt tipicament en una consonanta oclusiva bilabiala sonorizada es a dire lo /b/ gascon e en espanhòl, benlèu jos l'influéncia del basc e de l'aquitan (una lenga ligada al vièlh basc e parlada dins la Gasconha antica). Aquò explica lo jòc de mots roman als prejudici dels Aquitans (aujòls dels Gascons): « Beati Hispani quibus vivere bibere est », « Benesits los Ibèrs, qu'i viure (vivere) es beure (bibere) ».

Una autra teoria vòl que Vasco significa « de tèrra boscada », a partir del mot basc modèrne basoko. Baso- significant lo bòsc, e -ko, qu'es apondut a la fin dels mots, que significa de. Par exemple Basoko piztiak se traduch pels animals del bòsc. Quitament se basoko es un mot basc modèrne, i a fòrça escadenças que seriá estat diferent fa 2 000 ans. Aquela etimologia, populara per unes bascs, es ara totalament criticada per de lingüistas.

Per complicar lo mistèri, de monedas dels sègles I e II foguèron trapadas al nòrd de l'Espanha, amb l'inscripcion seguenta escricha utilisant un alfabet iberian: Barscunes. Los luòcs ont serián estat batidas son pas identificadas de segur mas los istorians avançan l'ipotèsi de la region de Pampalona o de Ròcahòrt, que son de sectors ont se situavan los Vascons  pendent aquel periòde. Ara, se pensa que Vasco en latin ven de la raíç basca e aquitània emplegada pels Bascs per se nomenar d'espereles. Aquela raíç es eusk-. Èran tanben de pòbles aquitans que los Romans nomenavan Auscii, ee que semblan tanben venir de la meteissa raíç. Aquel ipotèsi es fins ara mai seriosa.

En basc modèrne, los Bascs se nomenan euskaldunak, euskaldun adjectiu, format de l'euskal- (cad. "basc" (de la lenga basca)) e -dun (cad. "que possedís"), e tanben l'euskaldun significa literalament locutor basc. Totes los Bascs son pas bascofòns (euskaldunak), fòrça se dison bascs pasmens sens parlar la lenga dels aujòls, e mai los forastièrs qu'apreguèron la lenga basca venon tanben d'euskaldunak. Per reglar l'ambigüitat, un neologisme foguèt inventat al sègle XX, que lo mot euskotar o euskotarrak al plural, que significa qu'una persona es etnicament basc, que parle o pas la lenga. Totes aqueles mots venon del mot basc qu'utilisan per nomenar lor lenga: Euskara. De cercaires retornèron la prononciacion e lo vocabulari du basc antic, e Alfonso Irigoyen prepausa que lo mot euskara venga del verbe « per indicar » en basc antic, qu'èra enautsi prononciat (esan en basc modèrne), e del sufixe -(k)ara ("biais (de far quicòm)"). Euskara significaria alara literalament lo « biais de dire » o lo « biais de parlar ». Una pròva d'aquò seriá dins lo libre espanhòl Compendio Historial escrich en 1556-1566 per l'autor Esteban de Garibay de Vasco, que registrèt lo mot original de la lenga basca coma « Enusquera », mas es pauc segur. Al sègle XIX, lo cap nacionalista basc Sabino Arana pensava qu'iexistissiá un euzko original dempuèi la raíç eguzkiko ("del Solelh") venent d'una religion solara. Creèt alara lo neologisme Euzkadi per parlar d'un Bascoat independant. Aquela teoria sus la raíç eguzkiko es totalament criticada a l'ora d'ara.

Coma la lenga basca, los Bascs son mai sovent considerats coma un grop etnic isolat e unic. Son d'un costat culturalament, mai especificament, lingüistcament distinctes de las populacions termièras, e, d'un autre costat, geneticament tanben distincte. Los pòbles antics apartenon a aquel grop etnolinguistic son: al nòrd dels Pirenèus, los Aquitans e al sud, los Varduls, Caristas, Autrigons e Vascons. Las recercas geneticas realizadas sus las populacions bascas se basan su de correlacions entre d'eveniments istorics, arqueologics e de tecnicas de descripcion dels gèns.

En Euròpa, existís una omogeneïtat dels pòbles segon l'arbre genetic, mas 4 pòbles se destrian del rèste de las populacions europèas: los Sards, los Lapons, los Islandeses e los Bascs. I a d'explicacions istoricas e lingüisticas per aqueles pòbles que son deferentas dels Bascs. Fòrça estudis son ara realizadas al Bascoat per estudiar aquel fenomèn genetic que de grands barrejadisses genetics se fan amb las populacions francesas e espanhòlas dempuèi 50 ans e fa la seleccion dels subjèctes mai estrecha.

Los domènis de recercas se concentran sus la recerca genetica, l'ematologia e la miopatia. En mai de l'ematologia, de las quatre aisinas que son utilizadas per determinar las diferéncias geneticas, doas son a l'origina de diferenciacion dels Bascs amb lors vesins. Es la seleccion naturala que permet a de caractèrs genetics d'aumentar segon lo mitan, e la deriva genetica que permet a de gèns d'aumentar o de mermar de frequéncia. Las doas autras aisinas, que son las mesclas de populacion qu'aumentan la diversitat genetica, e las mutacions o las sequéncias d'ADN qu'engendran de cambiaments de l'ereditat, son pauc utilizats dins aquela diferenciacion.

Totes los èssers umans son semblables à 99,5 % al nivèl genetic, se parlarà alara de variabilitat genetica dels Bascs sus 0,5 %. En 1996, Hazout e Lucotte estudièron l'ADN del cromosome Y, que possèdon sonque los mascles, per conclure que la frequéncia d'unes segments diferís de lors vesins. Per exemple, un polimorfisme (gradient de la frequéncia de l'allèl 8 kb), present dins les populacions d'Euròpa occidentala es gaireben absent dins las populacions bascas. Pasmens, l'alotipe Ht 15 (marcaire M269), eissit de l'alogrop R1b, (marcaire M343) considerat coma un aplotipe originari d'Asia, que l'espandiment en Euròpa, relativament recent, data de fa 5 000, a sa frequéncia mai nauta en Euròpa occidentala e 60 % de la populacion basco lo possedís. Los Bascs possedisson lo taus mai naut de frequéncia genetica del marcaire M173 (aplogrop R1b). Mai, los Bascs an lo nombre mai grand de marcaires H e V, transmetit par l'ADN mitocondrial.

En 2002, P. Forster estudièt l'ADN, que nomenèt ADN Vascon, de l'ovocit de la maire per conclure que seriá aparegut fa 15 000 ans e se seriá espandit pendent lo caufament climatic e aquò confortèt l'ipotèsi que los Bascs èran flacament sedentarizats dependent lor espandiment al paleolitic.

Ara, de relacions estrechas son establidas entre l'ematologia, la geografia e l'istòria. D'investigacions ematologicas suls tipes bascs de sang constatèron qu'i a fòrça mai de Bascs amb lo tipe de sang de O que dins la populacion europèa generala, e la flaca de frequéncia al grop B (3 %), çò que mòstra lo barrejadís flac amb los pòbles venguts d'Asia. Aurián donc gardat los caractèrs d'una populacion europèa primitiva mesclat mai tard als migrants venguts d'Asia. Los Bascs an tanben una escasença d'èsser de tipe AB que lo rèste dels Europus. Los Bascs an tanben una proporcion nauta de factor rh negatiu dins la sang. 27 % dels Bascs an un sang de tipe O e de factor Rh negatiu. Lo factor Rh negatiu per la femna favorisa l'avòrtament espontanèu. Es probable que pendent de centenats d'ans, lo taus d'avortament espontanèu e d'enfants mort-nascuts èra plan naut pels Bascs, al comparar las autres populacions^[12], mas las causas èran multifactorialas, es pas possible de los atribuir sonque a aquel fenomèn que se nomena l'incompatibilitat fatomaternala^[13]. Quin que siá lo naut taus de sang del grop O mòstra tanben l'isolament o la deriva genetica o encara l'efièch del fondator. I a un fòrt taus de sang O en Islandia per exemple (gaireben 75 % coma pels Bascs), pels Aborigèns d'Austràlia (76 %) o pels Amerindians non mesclats ont es gaireben lo sol grop present (98 %).

Al subjècte del grop sanguin antigèn Duffy, lo gèn FY*A i es fòrça mai flac que pels autres pòbles europèus. Lo factor V Leiden e lo factor XI, que son doas anomalias geneticas de la coagulacion del sang, son inexistents pels Bascs (fins 7 % pels autres pòbles europèus pel primièr factor). Lo factor XI, que favoriza las trombosis venosas, es pels Bascs mai flac al mond après las populacions endogamas que son los Josieus ashkenazims e los Palestinians.

La miopatia es une malautiá genetica que se trapa en fòrta concentracion dins la region de Deba e sus ambedos costats de la Bidassoa. Aquel epifenomèn es fòrça rar mas tanben existís pels Amish o a l'illa de la Reünion. La consanguinitat favoriza lo desencadenament de malautiás recessivas dins de comunautats isoladas. La recerca de solucions e las terapias sus la miopatia se concentran subretot en Bascoat.

Quin que siá, demora encara de precisar la relacion entre las populacions Homo sapiens neandertalensis e sapiens e l'origine del pòble basc. Mai, fòrça scientifics, geneticians, antropològs e linguistas meton lors trabalhs en commun amb lo projècte HIPVAL (Istòria de las populacions e variacion linguistica dins los Pirenèus de l'Oèst) per donar de responsas a la question basca dempuèi lo neolitic.

La lenga basca o Euskara se distinga de las autres lengas a l'entorn. Es una lenga en aparéncia isolada e environada de lengas e pòbles indoeuropèus. Fòrça linguistas li cerquèron d'eventuals parents dins las preindoeuropèas (caucasianas, dravidianas, paleosiberianas, algonquianas eca.).

Exitís de 400 a 500 familhas lingüisticas pel mond que son de talhas fòrça inegalas. Se la familha de las lengas austronesianas compte mai de 1 200 lengas, lo basc representa d'esperel un isolat linguistic. Pasmens aquel isolat es contestat per de lingüistas coma Michel Morvan.

Pel primièr còp dempuèi de sègles, la lenga basca aumentèt son percentatge de locutors, a causa dels espandiments dels centes urbans màgers que son Pampalona, Bilbao o Baiona. L'obertura del novèl musèu de Guggenheim a Bilbao es largament vist coma un simbòl de la renaissença linguistica e culturala basca.

L'obligacion per totes d'aprene lo basc dins las escolas de la CAB dempuèi 25 ans es l'origina de la progression dels bilengas. Las escolas ensenhan en basc 16 oras per setmanas al primari e 25 oras per setmana al segondari. Mai de 82 % de las personas de mens de 20 ans son bilengas, que 20 % de bilengas passius.

En 2005, sus una populacion totala de las províncias bascas qu'atenon tres milions d'abitants, sol 20 000 son unilengas bascofòns, 802 000 son bilengas bascs/erdara (espanhòl 91,6 % / francés 8,4 %), 455 000 son bilengas passius basc/erdara (espanhòl 93 % / francé 7 %) es a dire que comprenon lo basc mas o parlan pas. 1 720 000, o la majoritat es unilenga erdara (espanhòl 91 % / francés 9 %).

Euskaltzaindia o Acadèmia reiala de la lenga basca es una institucion oficiala que vigila dempuèi 1968 a fixar oficialament los critèris per l'unificacion de la lenga basca: atal nasquèt l'euskara batua, car fòrça dialèctes bascs s'exprimisson totjorn dins la region.

Los Vascons èran pas los sols aujòls dels Bascs actuals. Las províncias bascas occidentalas èran lo territòri dels:

• Varduls ou Bardietas en província del Guipuscoa e dins l'èst de l'Alaba
• Caristas o Conisci en Biscaia e dins l'oèst de l'Alaba
• Autrigons o Allotrigs a tèrme oèst de Biscaia e d'Alaba.

Enrodats per de locutors de lengas indoeuropèas romanas, los Bascs, istoricament, parlan una lenga qu'en mai d'esser pas romana tampauc es indoeuropèa. Alara se distria dels mejancièrs, puèi coma element del reviscol de l'identitat nacionala basca, l'idèa iberiana de « limpieza de sangre » (« la propretat de la sang ») foguèt adaptada per Sabino Arana, fondator del Partit nacionalista basc. Aquel espandiguèt l'idèa que los Bascs èran un pòble diferent dels vesins. Fòrça joves Bascs son plan nacionalistas, s'identificant mai prigondament coma etnicament bascs que coma de ciutadans espanhòl o francés. Fin finala, una autra partida, pròche d'ETA e de l'esquèrra basca, es marxistas revolutionària

Lo nacionalisme pren diferentas formas, va del simple engatjament ciutadan (Batera, ikastola per unes parents), passant per l'implicacion politica (EAJ-PNV de tendéncia democrata crestiana, EA o Eusko Alkartasuna, Abertzale, Herri Batasuna, Ekaitza), per de ligams informals  cercan lo conflicte entre les partits (ETA o Euskadi ta Askatasuna, GAL o Grops antiterroristas de liberacion, Kale borroka).

Segur que, la sola question seriá de saber se lo tèrme de « grop etnic » es tròp flac, o se se deuriá pas puslèu cercar favorizar lo tèrme de « nacion ». A l'ora d'ara, que son Europèus vivon dins un sector fòrça industrializat, las diferéncias culturalas dels Bascs amb lo rèste d'Euròpa son treboladas. La vida culturala es diferentas sovent mas lo biais de viure es smilar, pasmens, l'idèa d'apartenir a un pòble o una nacion demora plan fòrta, coma l'identificacion a lor patria. Quitament d'entre los nombroses Bascs que migrèron cap a d'autras regions d'Espanha, de França, o endacòm  mai pel mond, demora sovent una fòrta apartenéncia a l'identitat basca. Pasmens, las distinccions mai grandas entre los Bascs e lors vesins traditcionals son geneticas, culturalas e lingüisticas.

Euzko Abendaren Ereserkia es l'imne nacional basc. se lo cal pas confondre amb l'Eusko Gudariak (los soldats bascs) qu'es l'imne de l'Armada basca (Eusko Gudarostea) o amb lo Gernikako Arbola (L'arbre de Guernica) imne carlista escrich per José María de Iparragirre.

La fèsta nacionala basca es pas a una data fixa que se debana mai sovent lo darrièr dimenge de març, lo jorn de Pasca. Est l'Aberri Eguna o lo Jornde la Patria basca. Foguèt creada en 1932, a l'escacença d'una granda manifestacion a Bilbao, a la seguida del refús espanhòl de restablir los fòrs.

Los fòrs, son de cartas conclusidas entre los Bascs e lo rei. Aqueles contractes determinavan amb fòrça precision totas las libertats que los Bascs podavan gausir sens que lo rei intervenga. tocavan la vida videnta de cadun, coma los mercats, las fièras, los impòsts e las obligacions militaras. Lo rei, el, al moment del coronament, jurava de respectar los diferents fòrs e deviá o tornar far en preséncia dels Bascs fasent lo torn de las valadas e vilatges. Las diferentas províncias bascas consideravan lo lors fòrs coma d'equivalents a une constitucion, coma de drechs acquerits o de reconaissanças. Aquelas leis se mantengavan per des assembladas democraticament elegidas (juntas), e èran fòrça atentius a l'onestat del vòte. Èra pas rara qu'un pescador presida de reünions ont sesián de nòbles espanhòls.

La democracia basca o democracia dirècta de basa familhala foguèt aplicada de facto longtemps abans los vesins. Las tèrras apartenavan a la collectivitat e èran geridas pels aujòls e non pas jos tutèla d'un sobeiran. Un sindic s'ocupava de gerir las tèrras incultivablas donant lo drech a la parròquias de las utilizar seguent un biais de gestion just e equitable per totes. Per las tèrras cultivablas, lor usatge èra privat (amb un drech de proprietat) mas èran geridas per tota la familha, simbolizada per l'ostal, e pas sonque pel mèstre d'ostal. Cada dimenge, après la messa, las assemblada parroquialas amassavan totes los mèstres d'ostal, destriavan entre eles los drechs d'usatge sus las tèrras comunas e decidavan collectivament dels diferents drechs apartenent a la comunautat, de las depensas de las comunas de la parròquia, dels emprunts, de las taxas de pagar. Aquela democracia dirècta mostrèt son eficacitat pendent de sègles. Mas es al quita sen de l'unitat familhala qu'aquela dinamica democratica se realizava. L'etxeko-jaun o mèstre de l'ostal aviá lo privilègi de participar a l'administratcon de tota la comunautat parrroquiala dins un sistèma de democracia dirècta. Cada parròquia delegava de representants a l'assemblada generala (juntas) de la valada o de la província qu'aviá una competéncia politica, legislativa, administrativa e financièra. Jos la presidéncia d'un baile, los rapòrts del país amb la reialtat, les dolenças de presentar al rei n'èran distutidas.

Los fòrs en Hegoalde foguèron supprimits per Madrid a la fin de la tresena guèrra carlista en 1876 e en Iparralde per la realtats revolucinàrias en 1789.

• Familhala

Pamens, quitament abans que los fòrs foguèron signats, los Bascs gerissián lors afars intèrnes segon de còdis plan precises: - Lo drech d'ainat, que foguèt practicat fins a l'edat industriala, obligava los paures païsans a migrar cap a Espanha, França o las Americas. Coma l'ainat eritavan de tot, los mai joves devián pas que causir s'exiliar per subreviure a lors besonhs (coma Sant Francés Xavier e de conquistadores coma Lope de Aguirre). Aquelas règlas de succession plaçavan a egalitat los òmes e las femnas e se l'ainat èra una femna, eritava de tot. - Lo drech familhal èra indivisible que lo parelh eritièr deviá viure a egalitat amb lo parelh dels parents, e cada enfant podava demorar sus la bòria a condidion d'i trabalhar.

• Sistèma politic

Los Bascs vivion jos quatre sistèmas institucionals, aqueles de CAB, la Navarra, Espanha e França. Los partits politics son nombroses e diferents segon se siam es Iparralde (Abertzaleen Batasuna, EAJ-PNB, PS, UDF, UMP), en Navarra (Aralar, Batzarre (Zutik), Nafarroa Bai, Convergéncia de Democratas Navarrencs, Accion Nacionalista Basca, EA, Esquèrra Unida de Navarra, partit carlista o EKA, PNB, PSOE et l'Union del Pòble Navarrencs) o en CAB (Aralar, Eusko Abertzale Ekintza, EA, IU-EB-Berdeak, EKA, EAJ-PNB, PSOE, Partit Popular.

• Sistèma cultural

Cinc universitats que doas en Navarra e tres dins la CAB (Universitat publica de Navarra, de Navarra, del Bascoat, Deusto e de Mondragón) son màger al subjècte la difusion del saber basc. L'euskerisation de l'Universitat de Bascoat pausa de problèmas que los estudiants devon conéisser lo basc. La lenga e la cultura basca son tanben ensenhadas al Center for Basque Studies qu'es una universitat situada a Reno.

160 Euskal Etxeak difusan la cultura basca pel mond. Lo NABO o North American Basque Organizations reünís trente associacions als Estats Units d'America dempuèi 1973. Cada an, los Bascamericans se reunisson dins una vila la diaspora es situada.

Se destria cinc territòris ont l'estatut lingüistic sus una reconeissença de la lenga basca diferís:

1. Comunautat Forala de Navarra: en vertut de l'estat d'autonomia de 1982 de Navarra, (Article 9) lo castelhan foguèt decretat la lenga oficiala de Navarra e lo basc aguèt tanben lo caractèr de lenga oficiala dins les zonas bascofònas de Navarra. Mas dempuèi una nòva lei, Ley foral 18/86, del 15 de decembre de 1986, decidís que Navarra es lingüisticament divisada en 3 zonas (272 comunas).
   - Al nòrd, 64 comunas dins la zona dicha Bascofòna, que representan 11 % de la populacion totala de Navarra, ont lo castelhan e lo basc an un estatut de cooficialitat.
   - Al centre-nòrd, 98 comunas dins la zona dicha Mixta (basco-navarrenca) que representan 54 % de la populacion totala de Navarra (amb la vila de Pampalona), ont de servicis bilengas son previst pels bascofòns. La lenga basca i progressa dempuèi son introduccion dins lo sistèma escolar.
   - Al sud, dins la zona ispanofòna que representa 35 % de la populacion totala de la Navarra ont sol lo castelhan es lenga oficiala.
2. Union europèa: per l'Union europèa, la lenga basca es sonque reconeguda « lenga d'usatge » dins las institucions europèas del moment que, a l'escasença de son adesion a l'Union, l'Espanha, oficializèt pas las lengas regionals. Aquelas lengas son pas de lengas oficialas de trabalh e lo basc a pas qu'un estatut de lenga regionala e minoritària.
3. Comunautat autonòma basca: A partir de 1978, la Constitucion espanhòla autoriza las regions istoricas d'Espanha a se dotar d'assembladas amb de competéncias largas. Los Bascs van se dotar en 1979 d'un estatut lingüistic amb la formacion de la Comunautat autonòma basca compausada sonque de 3 províncias (Guipuscoa, Biscaia e Alaba). La província de Navarra, territòri mens « basquizat », decidiguèt de s'i jónher e de prene una autra dralha. Lo basc a un estatut de lenga cooficiala amb l'espanhòl.
4. França: L'article 2 de la Constitucion precisa que « La lenga de la Republica es lo francés », pas cap d'estatut especific de las lengas regionalas o minoritàrias. Çò qu'empacha pas lo quite Estat, per exemple amb Delegacion generala a la lenga francesa e a las laengas de França e l'ensenhament public e las collectivitats localas de prene d'accions culturalas o educativas al benefici de la lenga basca mas sonque amb d'amenatjaments simbolics o pauc importants, e de toleréncias o derogacions envisatjablas. Sol lo francés a juridicament accès a l'usatge public. França es un dels païses de l'UE a aver signat la Carta europèa de las lengas regionalas o minoritàrias mas ratifiquèt pas la Carta III qu'a una lista d'obligacions e de clausulas contrària a la Constitucion fransesa. Per acceptar qu'una autra lenga coma lo basc siá erigit en principi republican, vòl dire li donar obligatoriament d'usatges formals e juridics dins un encastre democratic^[14]. Es reaccion e mejans la formacion Batera, que regropa 52 % dels 159 consòls màger del Basoat francés, que foguèt demandat entre autre la cooficializacion del basc amb lo francés.
5. Espanha: L'article 3 de la Constitucion definís lo castelhan coma la lenga espanhòla officiala de l'Estat. Totes los Espanhòls an lo drech de lo conéisser e lo drech de l'utilizar. Las autras lengas espanhòlas son tanben oficialas dins las diferentas Comunautats autonòmas en accòrdi amb lors Estatuts.

Un dels instruments de basa per estudiar la composicion demografica es la piramida de las edats; segur en l'abséncia de cens etnics en França e en Espanha es la piramida de las edats de la populacion del Bascoat e non pas de sa composanta etnica basca. Aquel grafic sembla pas a una piramida, mas un losange alarguit. Los mai de 65 ans passan de luènh los mens de 15 ans. Los Bascs son en mai del pòble mai vièlh d'Euròpa, mas après Itàlia, de populacion mai vielha de tota l'Euròpa. Pendent lo 30 darrièrs ans, la piramida de las edats coneguèt un grand cambiament. Se en 1975 los mens de 19 ans representavan 35,4 % de la populacion, en 1999 aquel chifre mermèt de metat a 18,9 %. Per província, lo Labord es mai jove e Sola mai vièlh. (37 % dels Labordans nasquèro fòra de Bascoat). Dins los ans 1990, se constatèt per las 7 províncias, un sòlde negatiu de 13 695 personas entre los decès e las naissenças amb un taus de naissanças d'8,1 per 1 000 abitants. Aguèt una leugièra pojada aqueles ans darrièrs mas pas pro per assegurar lo renovelament demografic, cada femna devent aver 2,1 enfants. Es una migracion flaca recenta (dempuèi 1998) qu'empacha la populacion totala de bassar.

L'evolucion de la populacion cambièt fòrça la cara etnica de Bascoat. Los obradors navals e las industrias metalurgicas necessita fòrça man d'òbra al sègle XIX alara per colomar, se faguèt apèl als trabalhadors espanhòls. Bascoat de totjorn dins son istòria vegèt los pòbles sus son territòri, e los sieus partir cap al mond nòu, vegèt pel primièr còp una èrsa migratòria granda sus son territòri.

En 1877, la Biscaia que comptava 190 000 abitants aumentèt de 48 % a 311 000 en mens de vint e cins ans alara que l'Alaba aumentava pas que de 3 000 personas. Aquela migracion espanhòla aviá de condicions de trabalh dificils e s'amassava dins de chabolas, quartièrs paures novelament creats. Èran discriminats e nomenat pejorativament los Maketos. Pasmens, aqueles trabalhadors migrants èran tan nombroses qu'un partiment rural nacionalista conservator basc confrontava aqueles d'una industrializacion urbana socialista espanhòla e alara cambièt la politica, demografica e lingüistica de Bascoat. Aquel vam contunhèt e una partida dels obrièrs bascs rejoinguèron lo socialisme creant un partiment novèl entre bascs. Pasmens tot aquò, los patrons de las institucions financièras e de las grandas industrias son totjorn fòrça majoritariament bascs.

De 1950 a 1975, la populacion biscaiana aquel còp doblèt passant de 570 000 a 1 140 000 abitants et au Guipuscoa de 375 000 à 675 000. De 1955 a 1965, l'arribada de migrants es egala aquela del sègle anterior e lo taus d'urbanizacion ven superior a 80 % dins los ans 1980.

La cara etnica se diversifica e l'ispanisme contunha de grandir jos Franco. En 1975, los descendents dirèctes dels Bascs abans l'industrializacion de 1880 representan mens de la mitat de la populacion totala del Bascoat.

Amb l'arribada al poder del PNV en 1978, una nòva lei pragmatica surgís amb l'article 7 de l'estatut d'autonomia que prevei: que tota persona avent establit sa residéncia administrativa dins la region gausirà de la qualitat de Basc. Aquela novèla definicion serà a l'origina de l'integracion de las populacions migrantas dins la CAB, que uèi 38 % dels filhs de migrants espanhòls se dison bascs d'en primièr contra 92 % pels descendents bascs. Per contra sonque 43 % se considèra basc en Labord e 34 % en Navarra ont respectivament se pensa d'en primièr èsser francés e navarrenc (espanhòl o basc en seguida). La migracion al Bascoat francés fuguèt negativa, fòrça bascs van viure endacòm mai coma a Bordèu o París alara que fòrça retirats franceses s'instalan dempuèi vint e cinc ans sus la còsta. La Navarra, ela, subiguèt puslèu una migracion de las regions ruraaes cap als centres urbans. L'Alaba e la Navarra ratrapèron lor retard economic dins los ans 1960 a 80.

Un tèrç dels migrants après quinze ans de vida dins la CAB se considèra mai basc qu'espanhòl. 38 % dels migrants son ja en favor d'una quasi o complèta independéncia après cinc ans e 35 % dison aprene lo basc.

De factors pòdon explicar aquela integracion mesurada per l'Ikuspegi, Observatòri basc de migracion:

1. Una societat civila basca que s'alunha totjorn mai dels dos extrèmas que son los pro-Madrid e los pro-ETA ;
2. Un cert nacionalisme basc qu'amaga pas voler integrar lo migrants. La pròva es que los migrants pro-basc tendon a èsser mai radicals que los bascs de soca coma Juan Paredes Manot, membre d'ETA, fusilhat en 1975 e qu'èra pas en Bascoat sonque dempuèi detz ans;
3. Una bona santat economica en Hegoalde comparat al vesins es de segur un gatge de futur e de seguretat per tota la societat civila basca que vòta pel meteis partit dempuèi trenta ans e que se basquiza suau del moment prosperitat es al rendètz-vos.

Pasmens, los problèmas inerents pels migrants al Bascoat son los meteis qu'endacòm mai. Dempuèi cinc ans, de nòus migrants venguts d'America latina e d'Africa s'installan subretot en Biscaia e Guipuscoa e la crisi economica argentina menèt fòrça membres de la diaspora basca a tornar al País.

I a un grand nombre de simbòls.

• Lo Lauburu o la crotz basca que significa en basc quatre caps es un simbòl mitologic preindoeuropèu, qu'indica lo movement de las quatre sasons o un simbòl solar coma la svastika.

• La bandièra basca o Ikurriña que significa la bandièra, realizada en 1894 per Sabino Arana, es considerat coma la bandièra unica nacional de Bascoat.

• Lo Zazpiak Bat, que significa las 7 (províncias) fan un, creada en 1876, constituís las armas de Bascoat. Es format de 6 partidas representant cada província, la Navarra e la Bassa Navarra avent lo meteis blason.

• L'Arrano beltza que significa l'agla negre, es un simbòl basconavarrencs, representant la poténcia e la victòria del pòble basc. Considerat coma lo rei dels aucèls, es utilizat per fòrça nacions coma animal emblematic. Es ara utilizat pel sector pròche d'ETA.

• Lo Gernikako Arbola es l'arbre antic de garric que se ten dins la vila de Gernika devant la Casa de Juntas. S'agís de fach d'una succession de garrics, de generacions en generacions. Aquel del sègle XX, qu'aviá subreviscut als bombardaments faisistas pendent la guèrra d'Espanha morriguèt après la canicula de 2003. Son successor prenguèt donc sa plaça. Los sobeiran espanhòls juravan jos l'arbre e i confirmavan las libertats bascas. L'arbre pendent de temps foguèt considerat coma lo simbòl e l'incarnacion fisica d'aquelas libertats.

Lo simbòl mai conegut es lo berret basc. D'origina bearnesa, mencionat en 1461 dins un tèxte landés, vengut emblèma nacional jos Enric IV, d'en primièr l'utilizavan lo pastres per s'aparar del fresc e del solelh. Brocat a partir d'un fial unic de 500 m, prenguèt son appelacion basc a Biarritz al començament dels ans 1900 quand los toristas s'amusavan a lo portar.

Lo linge basc èra utilizat coma linge de vestit, draps e toalhas, o telas espesas. Mercé a la cultura del lin sus lors parcèlas de tèrra, de centenats de familhas bascas confeccionavan dempuèi l'Edat Mejana, de teissuts de 7 bendas blavas e rojas. Lo motiu raiat benlèu vendriá dels milièrs de Josieus fugissent l'Espanha e qui se refugièron al Bascoat. Dins los ans 1950, li coton anglés damatgèt l'industria soletana tota.

Lo makhila, que significa lo pal en basc (lo mot poiriá venir del latin bacillus), concebut dins de fusta de nesplièr, es a l'encòp una pal per caminar e una arma de defensa amb un pic en acièr amagat jos una manilha de metal o de cuèr trenat subremontada d'un pomèl gravat. Ara, es un objècte decoratiu de l'artesanat basc que la costuma vòl que siá present dins l'ostal basc. I a d'autres objèctes de fusta tipics coma lo kaiku, aisinat per mòlzer las fedas e los jos de buòus. Lo mobilièr basc se distinga per son estil e sos ornaments particulars, lo züzülü, arca que servís de banc, demora lo mòble mai tipic.

Lo chistera es fach de palha trenada amb de finas lamelas de castanh en hegoalde. Es concebut per resistir l'impacte de la pelòta, al contrari a aqueles en vim, fabricat endacòm mai.

Los objèctes de cuièr bascs tipics que son la chahakoa o la gorda empegada e la pelòta de cuèr, coma maroquineri e lo tanatge, constituiguèron una tradicion artesanala fòrça anciana, los elevaire de motons donan la matèria primièra.

Aqueles darrièrs ans, de joves artesans en terralha d'esmalt blanc e ocre e dins lo trabalh del metal revitalizèt lo sector subretot al Guipuscoa ont se situan los anciansobrador dels fabres.

L'ostal basc o etxea: Los Bascs an un ligam fòrça estrech amb lor ostals. La granda majoritat dels ostals de Bascoat an un nom que rebat lo luòc o la situacion familihala. Fòrça noms d'ostal bascs d'entre los mai comuns se pòdon traduire atal: « al dessús del puèg » o « pel flum », en correspondéncia amb lo luòc ont se situa l'ostal ereditari. Amb lo clima rufe dels monts, los bascs bastiguèron de grands ostals, la faciada màger al sud, sud-èst amb lo fenial e estable al debàs. Los animals caufavan lo primièr estatge ont la familha viviá.

Lo fronton es un simbòl très conegut e indissociable de Bascoat. Cada municipalitat a lo sieu dins son centre, près de l'ostal de vila (Herriko-Etxea o Udal-Etxea) o de la glèisa.

Existís un grand nombre de festenal al Bascoat, son tradicionals, religioses, folclorics, paganistas, socials, participatius e quitament esportius.

• La fòrça basca: Dempuèi de sègles, los vilatges s'afrontan amb diferentas competicions coma lo Soka Tira, jòc fòrça popular, o lo tir a la còrda amb d'equipas de detz personas. L' Orga joko ont una persona lèva una carreta e la far pivotar. l' Aizkolariak ont se copa de troncs al destral. Lo Lastoabotatze ont se lança una bòta de palha mai nautaut possible. lo Harri Altxatzea ont se lèva de peiras de 300 kg. L' Esneketariakont se cor mai de temps longtemps possible amb dins cada man un bidon de lach de 40 kg. Lo Zakulariak ont una desena de troncs devon èsser ressats mai rapidament possible per dos fustièrs, lo portaire de sac ont se pòrta en corrent un sac de 80 kg suls espatlas, lo levaire de pèiras o Harri jasotzailea e lo Lasto Altxari ont s'auça mai naut possible una bòta de palha en 2 minutas.

• De Nadal a Pascas, es lo temps dels carnavals rurals o Ihauteri ont l'Ors es lo rei. Es l'aujòl dels òmes e lo personatge central que cal desrevelhar a cop de pals e de campanas a la fin de l'ivèrn. Aquelas fèstas son un motor de la cultura populara basca ont cada vilatge possedís son estrategia per caçar los esperits marrits. En Sola, los joves organizan de mascaradas e d'espectacles de carrièra amb des campanas dins l'esquina (yoaldunak) segon de rites venent de paganisme. Los ziripots, òmes en sac, son los portaires d'almas. Imitan l'ors que peta, son ventre avent coflat de las almas de las personas mòrtas pendent l'ibernacion. Existís mai una desena d'autres personatges. Los Ihauteriak son fòrça diferents de carnavals modèrnes, que se fan unes jorns, amb de secrets e quitament a vegada son interdits als estrangièrs del vilatge. Mai, d'antropològs s' interesson coma essent fenomèn social europèu unic. Los carnavals coma aquel de Lantz, Alsasua o Zalduondo son mar reputats.

• Herri Urrats, significa lo pas del pòble en basc, es una manifestacion festiva anala amassant mai de 70 000 personas que se debana lo segon dimenge del mes de mai dempuèi 1984. Es une fèsta en favor de l'euskara e de las ikastolak, ont las gents ordinàrias, o presentant una entrepresa, fan lo torn del lac de Sent Pèr de Nivela e donan la soma d'argent que desiran cada quilomètre per Seaska. Seaska, federacion de las escolas en lenga basca en Iparralde, es compausada de 18 escolas primàrias, de 3 collègis e d'un licèu. Des gents venon de pertot al Bascoat e quitament d'Euròpa.

• Al solstici d'ivèrn, es l'Egun berriak o lo Nadal basc. Olentzero, lo carbonièr, davala del mont per ofrir de presents als enfants, ls vilageses l'acompanhan amb de camps per las carrièras que se'n torna. Es una fèsta que torna al vam.

• Totes los vilatges en Bascoat, organizan al mens una Fèsta vòta anala en l'onor de son sant, regropant d'activitats que rebaton lo vilatge coma la fèsta de ton a Sent Joan de Lus. D'autras fèstas, mai conegudad, amassan de milions de gents coma las fèstas de Baiona en l'onor del sant Leon o de Sant Fermin a Pampalona. Totas aquelas fèstas son los movements migratòris mai grands que permeton als bascs de s'encontrar e de festejar ensems amb las meteissas cançons.
• A la Santa Agata se va cantar d'ostal en ostal, un cantaire improvisa los coblets en basc mas lo repic se canta en cor pels abitants.

• Las corridas son subretot popularas en Navarra, o dins lo sud de la Sèrra Gorbeia e dins los grands centres urbans. En Navarra cada vilatge a sa plaza de toros e foguèt dins aquela província que la corrida foguèt formalizada al sègle XVI, se practicava a caval mas los païsans navarrencs èran tròp paures per ne possedar. En Iparralde, la primièra corrida se debanèt en 1852.
• Las corses de buòus o encierros existisson dempuèi fòrça temps en Basoat. Baiona fuguèt una de las primièras vilas a largar los taurs per las carrièras a partir de 1289. La tradicion volgava que los joves desfian los taus quand los elevaire los menavan a la plaça. Los encierros de San Fermin son conegut mondialament. Unes se practican de nuèch coma a Mendigorria. Las nafras son fòrça frequentas, fins a èsser mortalas.
• La fèsta dels reis magues del 6 de genièr qu'es lo jorn ont los enfants recebon de presents en Hegoalde. Las fèstas de la verge Maria del Mont Carmel es una procession dels marins mièg agost ont de gents costumats passsan pels pòrts.

Los espòrts bascs: fòrça jòcs son originaris e vivon pas qu'al Bascoat.

L'origina de la pelòta basca es lo jòc de palma. Se pòt classificar los jòcs segon lo terren. Lo trinquet es un fronton cobèrt utilisant 4 parets. S'i jòga de man nuda, a la paleta cuèr, lo xare e la pasaka. Lo jaï-alaï es un fronton cobèrt amb una paret a esquèrra e arrièr. S'i jòga la cesta punta. Fòrça jogaires professionals bascs et cubans s'expatrian en Florida ont las escomesas suls jogaire es fòrça populars tot coma al Bascoat. La plaça liura es lo fronton municipal situat en exterior ont se jòga la pala, la paleta cuèr, lo joko garbi, la man nuda e la chistera. Sul fronton amb paret a esquèrra, cobèrt o descobèrt, s'i jòga la man nuda, la pala corta, la paleta cuèr, lo joko garbi e lo frontenis.

Las estropadak, corsas de trainuras o aviron de mar, son una longa tradicion basca de 130 ans venent de las barcas qu'èran utilizadas per la caça de las balenas dins lo golf de Biscaia dempuèi de sègles. La coustuma volgava que lo primièr qu'arribava al pòrt, podava vendre mai car sa pèsca. La primièra corsa oficiala se debanèt a Donostia en 1878. A l'ora d'ara, las regatas se fan amb de trainuras pesant 200 kg e facha de fibras de carbòni. Es un espòrt de competicion de naut nivèl. I a 8 a 10 equipatges, un sol d'Iparralde, formats de 14 personas amb 13 remaires e lo patron (timonièr) sus la popa, que fa la corsa de biais intens pendant 20 a 25 minutas sus una distança de 3 milas marinas. La corsa dans la baia de de San Sebastian ramassa cada an mai de 100 000 espectators. Las escomesas d'argent son popularas pendent tot lo campionat dels mes de julhet e agost e los play-offs, en setembre.

I a dos espòrts fòrça populars.

Lo rugbi de XV es practicat en Iparralde amb per exemple los clubs del Biàrritz olimpic o aquel de l'Aviron baionés, e Sent Jeon de Lus olimpic rugbi.

Lo fotbòl se practica en Hegoalde amb per exemple lo club de l'Athletic Bilbao. La particularitat d'aquel darrièr, coma del club de la Real Sociedad, es que totes los jogaires, quina que siá lors originas, se fan impausar una de las doas condicions seguentas: - o èsser nascur en Bascoat o en Navarra o aver èsser format dins un club basc.

Los lésers son nombroses e fòrça populars mercé a la varietat dels païsatges.

En montanha, los Bascs, e tanben lo toristas, practican l'escorreguda a pè dins la resèrva ecologica d'Urdaibai o pels camins de Sant Jaume, las caminada en bicicleta de montanha a Lekunberri, las caminadas a caval sus de pottoks o de parapent a l'entorn de Mendiondo, d'esqui de fons dins la val d'Iraty, del rafting a Bidarrai, d'escalada sul pic d'Aralar en Navarra, d'espeleologia dins lo bòsc de las Arbailas, de pèsca de rius a Montòri.

Autre espòrt popular es lo ciclisme. Cada an, lo Torn de Franaç mòstra e de milions de telespectators, la fervor dels Bascs qu'arboran de centenats d'Ikurriña lo long de cada estapa. Compausada tanben pas que de ciclistas bascs, l'equipa ciclista Euskaltel-Euskadi es constituida de ciclistas professionals considerats coma essent representatius de l'equiapa nacionala de Bascoat.

Los lésers en mar coma los espòrts nautics a Zarautz, lo canoè a Ibarranguelua, la pèsca a Guetaria, la pèsca a la pibala de nuèch, la sotada al pè de Jaizkibel a Hont arràbia son possibles, sens obliar los banhs la plaja.

Un espòrt que foguèt conéisser lo Bascoat pel mond es lo surf. La conjonccion d'una fòrta èrsa venguda del larg e d'un fons escalabrós,, fa gisclar d'èrsas grandas quand lama tusta lo fons. Biàrritz e Mundaka son doas vilas conegudas mondialament dins lo circuit del campionat de surf professional. Ara, lo surf atira tan los joves coma lo rugbi en Iparralde.

Mai del rugbi, autre eritatge de la dominacion anglesa pendent tres sègles en Aquitàniae, lo gòlf èra un espòrt fòrça devolopat per l'aristocracia europèa. Lo gòlf del Far, inaugurat en 1888, amb lo detz autres terrens de gòlf lo long còsta basca son de pròvas del vam per aquel espòrt.

La musica modèrna es tan variada coma endacòm pasmens d'instruments tradicionals li donan un son particular coma las flaütas Txistu e Txilibito, l'accordeon diatonic (trikitixa), la tamborina (pandero), l'autbòi (dultzaina), de percussions (txalaparta Txalaparta), de tamborins (tamboril o ttun-ttun), l'supriñu, lo musukitara e la clarineta (alboka).

Los Euskal dantzak existisson jos 200 formas diferentas. Mai celèbre es lo fandango max cada provícia a sas danças. La Biscaia a lo Kaxarranka, Dantzari Dantza, Xemeingo Dantza (danza de Jeméin) e l’ezpata dantza o dança de l'espasa. Lo Guipuscoa a l’Arku Dantza (dels arcs), Zinta Dantza (del riban), Kontrapas e la Sorgin Dantza (de mascas). La Navarreaa l’Otsagiko Dantzak (d'Ochogavía), Axuri Beltza, Luzaideko Ihauteria (carnaval de Lazaide), Sagar Dantza (de la poma), Iribasko Ingurutxoa e Larrain Dantza. E en Iparralde, i a lo Lapurdiko Ihauteria (carnaval del Labort), Zuberoako Maskarada (mascarada soletina), las kaskarotak que son costumats amb de cascavèls, banderriak o los portaires d'Ikurriña, aurresku, ariñ-ariñ, joaldunak cobèrts d'una pèl de moton, brokel dantza, ziganteak o los gigants e plan d'autres.

La literatura orala basca amb sos contes tradicionals, son teatre popular, sas baladas e poesias liricas coma lo Bertsolari, fenomèn d'improvisacion de cants poetics sus la plaça publica sont las premicis d'aquel art que Mattin Treku e Xalbador (Aire) fuguèt un dels illustres improvisators. Lo primièr libre basc foguèt escrich per un curat, lo paire Dechepare qu'escriguèt un recuèlh de poesias en 1545. En 1571, J. Leizarraga traduguèt lo Nòu Testament en basc. La literatura basca èra fondamentalament religiosa fins a la mitat de sègle XX. Ara 1 500 libres son produch cada an, del conte per enfants fins a l'ensag politic. Los grands escrivans son entre autres Miguel de Unamuno, Pío Baroja, Iribarren Rodríguez e Arturo Campión, Txillardegi, Jon Mirande, Bernardo Atxaga, Joseba Sarrionandia, Joxe Azurmendi, Itxarro Borda, Aurelia Arkotxa, Lurdes Oinederra...

Los Basques son totjorn ufans dels produchs que produson e de lors plats. En mai dels mercats, las fièras de formatges de Roncal a Burgi o de cambajon a Baiona son plan anmats. L'Art de la taula es present amb lo linge basc. Existís ara pauc que de teisseires en Bascoat: los Lartigue ne son un dels darrièrs.

La reputacion de la cosina basca en Espanha demora la referéncia, pels chefs espanhòls. Çò que fa sa riquesa, es qu'i a doas cosinas bascas, una costièra a basa de produchs marins, una dels monts a basa de pòrc, d'anhèl e d'especialitat del país.

Los Pintxos, son de pichonas porcions presas a l'aperitiu. Del cambajon de Baiona o de la salada de trufas sus une fina lesca de pan fresc, de croquetas de formatge, amb o sens cambajon, de piments roges farcit, des dats de moletas de trufas.

Especialitats maritimas

Lo Ttoro es una sopa a basa de baudròia e de merluç, lo Marmitako qu'es un fricòt de ton, lo Txanguro qu'es un cranc farcit, l'Ajoarriero qu'es una merluça a la biscaiana salada cuècha dins l'òli d'oliva amb d'alh e de piments, lo koskotxak de merluç cuèch amb de legums e paln d'autres plats fach de sardas, de calamars coma lo begi haundi e lo chipirons, dauradas, pibalas, muscles, ligomaus, langoustinas ...e tot çò que la mar dona.

Especialitats de l'interior

L'utilizacion del pòrc basc es abondanta. Dona lo chichon (graissons), la xingar (ventresca), lo chorizo de pampalona, lo cambajon de Baiona, la botifarra de Biriatu e d'autra porcalha. I a tanben de plats bascs coma la piperada, l'axoa, lo polet basquesa que se preparan totes amb de piments d'Espelet. Importat dels marins bascs, lo Zikiro es una forma de motonada o quart d'anhèl se cuèch a l'indiana. Tanben se manja la palomba dels filats d'etxalar o lo conilh al cidre.

Los formatges

Fachs de lach crus de feda, se prenon frescs o secats. I tres apellacions comalo roncal, l'aussau-irati e l'urbasa amb l'apellacion Idiazabal. Los pastres dison que la varietat de l'èrba dels camps en montanha dona un gost particular a cadun dels formatges. L’"ardi gasna" (formatge de feda, coma l'aussau-irati) se manja amb de confitura de cerièra negra d'Itxassu e de pan blanc fresc.

Una tòca de sucrat

Introduch pels josieus en 1761, lo chocolat es de qualitat e realizatt de biais artesanal subretot en Iparralde. Lo torron el es d'origina biscaiana. Los Kanougas™ son de caramels tendres e fondants en chocolat creats en 1904 pel fondator de l'Ostal Pariès, Jacques Damestoy. Los Mouchou™, Muxu™, Musu™, francisacion del mot basc "Musu" que significa un poton, son de doçors moflas a basa d'ametlas, pegadas doas a doas, sonque venduts per l'ostal Pariès. De churros e la mamia se fa a  basa de lach de cabra. La Navarra a còcas coma las galetas al chanchigorri, las garrapiñadas e sos delicis (fruch enrodats de chocolat). La còca basca o biskotx es lo dessèrt mai conegut, 2 cercles de pasta esmiutada segaladas, garnit de confitura de cerièra negra. Lo garnit de crème pastissièra es mai recent, vengut lo mai prepausat benlèu a causa del còst de la confitura de cerièra negra.

La bevenda artesanale es un bon complement dins los regropaments socials e una autra occasion pels Bascs de festejar.

• Los vins bascs o arnoa foguèron introduchs pel Romans e se divison en 4 apellacions contrarotladas. L'Iroulegui es un vin de cinc vitatges suls bòrds de la Niva, près d'Izpura introduch pels monges al sègle XI. Lo Txakoli es un vin blanc o hondarrabi zuri e un vin roge o hondarrabi beltza leugièr fruchat produchs sus de terrens de calcaris près de Bakio e Sant Sebastian. Lo Navarra es un vin rosat fruchat e a vegada plan corsat, un vin blanc o vin roge produch al sud de Navarra. La Rioja, vin fruchat produch dins lo sud de l'Alaba e tanben Navarra, es mai conegut e mai reputat per sa qualitat, en roge, blanc e rosat. Lo vitatge tempranillo ofrís una sabor fruchada particulara.
• Fòrça son los espirituoses bascs produchs en Bascoat. L'izarra es una licor facha a base de menta o d'amètlas, la patxaka una licor anisada de poma, lo patxaran dels Navarrencs es a d'agrena e d'alcoòl anisat.
• La bevenda bolida de poma o sagardoa fabricada a partir l'Antiquitat en Biscaia es ara producha subretot al Guipuscoa amb des pomas acidas a 50 %, amaras a 30 % e doças. Vèrs la mitat de genièr, los Bascs se liuran al ritual del Txotx ont un pichon e long giscle de cidre (sagarno) sortís de las imensas botas. Longtemps, lo sagardoa èra una bevenda artesanala populara avant d'èsser abandonada, mas un reviscol e un vertadièr vam popular.

• Lo Mus es un jòc de carta popular pareissent al Poker, i a de campionats oficials e locals, o se practican entre amics.

Se foguèt un dels darrièr pòble europèu derniers a se convertir al cristianisme, es encara un d'aqueles que mòstra una fòrta practica catolica a las datas del calendrier chrétien. La religion fa partit entièra del calendièr dels festenals. Per Setmana santa (Aste Nagusia en basc) se fa en processions e los catolics van a la messa en Hegoalde e la Fèsta Dieu se festeja plan en Iparralde.

Dempuèi lo periòde revolucionaris quand fòrça d'autonomia èra levada als Bascs dins los ans 1793-1794, de prèire bascs se son implicats dins de debats politizats e unes foguèron suspenduts pel govèrn, essent refractaris a la politica de secularizacion e a l'idèa republicana. Lo clergt basc, a causa de sa situacion geopolitica, totjorn aguèt fòrça prèires actius e activistas que s'implicavan politicament, mas un pauc mens ara, per defendre e representar lors paroquians. En Hegoalde, son fòrça nacionalistas. Lo monastèri d'Arantzazu es a l'origina del combat lingüistic.

Lo clergat basc donèt de personatges celèbres coma Ignaci de Loiola, fondators dels Jesuistas, Francés Xavier, lo cardenal Etchegaray o Xabier Arzalluz, ancian Jesuista e ancian president de l'EAJ-PNV.

Las glèisas

Las glèisas bascas se destrian per una disposicion particulara e unica, lo cor e l'altar son fòrça auçats dins la nau e de galeriás lo rodejan. La particularitat màger es que los òmes, que se plaçan dins las galeriás al naut, son separats de las femnas que se plaçan dins la nau. Se una partida de la messa es en erdara, la granda majoritat dels cants liturgics son sempre en basc, e tota la fervor de la fe basca s'exprimís quand, a la voces de las femnas amassadas dins la nau, se mesclan a las voces poderosas del òmes gropats dins las galeriás. Dins de glèisas sens galeriá, los òmes van a drecha e las femnas a esquèrra per far fàcia a l'altar.

Los cimentèris

Las tombas bascas: Quitament se los bascs sont catolics, fòrça son aqueles qu'an sus lors tombas, la crotz basca o Lauburu.

I a diferents tipes de pèiras tombalas: La crotz o estèla discoïdala demora popular dins los mitan rurals, discoïdalas amb de simbòls solars, IHS ea Maria, lo lauburu e de virgulas, de placas estèlas e de simbòls vegetals.

La religion que los Bascs practivan avant lo cristianisme es pauc coneguda, demoran de legendas e de tradicions encara presentas^[15]. Es possible que la religion èra estat centrada sus un gèni femenin superior nomenat Mari, accompanhada fòrça divinitats de forma animala. De mites solars e lunars e tanben la relacion al cèl èran presents. Per introduire lo cristianisme, calguèt conciliar fòrça legendas amb l'anóncia de la naissença de Kismi (lo Crist) e lo suicidi collectiu dels Jentils (jentilak) que possedavan de grandas capacitats fisicas e intellectualas. Ara la verge Maria totjorn se canta a la fin de cada messa e demora onorada mai qu'endacòm mai, de segur en referéncia a Mari.

Coma pels pòbles oralians, l'ors es un personatge mitologic nomenat « senhorr del bòsc » (Basajaun).

Lo dragon Erenkyl de la mitologia yakoute correspond a aqueles de las Bascas nomenada Erensuge.

• Michel Duvert, Des origines du Peuple Basque, Donostia, Elkarlanean, coll. « Fokus saila, 1. », 2005, 89 p. (ISBN 291315669X et 9782913156692, OCLC 60740400)
• Philippe Veyrin, Les Basques de Labourd, de Soule et de Basse Navarre : leur histoire et leurs traditions (monographie), Pau, Cairn [publié avec le concours du conseil régional et la direction régionale des Affaires culturelles de la région Aquitaine], novembre 2012 [rééd.] (1^re éd. Bayonne, Musée basque et de l'histoire de Bayonne, 1943), 347 p. (ISBN 9782350682617, OCLC 826784280, notice BnF n^o FRBNF42791812, présentation en ligne)
• Jacques Allières, Les Basques, Paris, Presses universitaires de France, coll. « Que sais-je ? », mars 2003 (1^re éd. 1997), 127 p. (ISBN 213053144X et 9782130531449, OCLC 77097933)
• (en) Julio Caro Baroja (trad. Kristin Addis, préf. William A. Douglass), The Basques [« Los vascos »], University of Nevada, Reno, Center for Basque Studies, coll. « Basque classics series, no. 5. », 2009, 483 p. (ISBN 9781877802928 et 1877802921, OCLC 463675519)
• Joseph Augustin Chaho, Histoire primitive des Euskariens-Basques : langue, poésie, mœurs et caractère de ce peuple; introduction à son histoire ancienne et moderne, Nabu Press, 22 février 2010 (1^re éd. 1847) (ISBN 1144938597 et 9781144938596)
• Peio Etcheverry-Ainchart et Alexandre Hurel (préf. Erramun Bachoc, rédigé par Mikel Dalbret), Dictionnaire thématique de culture et civilisation basques, Urrugne, Pimientos, 2001, 178 p. (ISBN 2912789109 et 9782912789105, OCLC 47741420)
• (es) Luis Núñez Astrain, El euskera arcaico : extensión y parentescos, Tafalla, Txalaparta, novembre 2003, 390 p. (ISBN 8481363006 et 9788481363005, OCLC 54773940, lire en ligne)
• Pierre Bidart, La singularité basque : généalogie et usages, Paris, Presses universitaires de France, coll. « Ethnologies », 2001, 367 p. (ISBN 213051538X et 9782130515388, OCLC 421684967)
• Barbara Loyer : Géopolitique du Pays basque, © L'Harmattan 2006
• Jean-Daniel Chaussier, Quel territoire pour le Pays Basque ? : Les cartes de l'identité, Paris, L'Harmattan, coll. « Logiques politiques », 1996, 295 p. (ISBN 2738441173 et 9782738441171, OCLC 466770823, lire en ligne)
• Michel Morvan: Les origines linguistiques du basque, Presses Universitaires de Bordeaux, 1996, (ISBN 2-86781-182-1)
• Jean-Baptiste Orpustan: La langue basque au Moyen Âge, Baigorri, 1999.
• Eugène Goyheneche : "Le Pays Basque" et "Notre Terre Basque".
• Wentworth Webster (trad. Nicolas Burguete, postface Un essai sur la langue basque par Julien Vinson.), Légendes basques : recueillies principalement dans la province du Labourd [« Basque legends »], Anglet, Aubéron, 1^er octobre 2005 (1^re éd. 1879), 328 p. [détail de l’édition] (ISBN 2844980805 et 9782844980809, OCLC 469481008)
• Juan Carlos Etxegoien "Xamar" (trad. Fermin Arkotxa Mortalena), Orhipean. Le Pays de la langue Basque [« Orhipean: Gure herria ezagutzen »], Pampelune, Pamiela, 2006, 128 p. (ISBN 8476814763 et 9788476814765, OCLC 470682898)

• Los Gascons
• Toponimia basca

• Institut cultural basc
• Question nacionala e movements socials en Païs basc sud, tèsi de F. Jauréguberry
• Manifestacions culturalas e especificitats bascas
• (eu)(es) Un agach global sus la realitat d'Euskal Herria [PDF]
• Diaspora basca Bascs, bearneses e pirenencs pel mont