Veire la font de Francés

Sètz pas autorizat(ada) a modificar aquesta pagina, per la rason seguenta :
Votre adresse IP fait partie d’une plage qui a été bloquée sur tous les wikis de la Fondation Wikimédia.
Le blocage a été effectué par ‪EPIC‬. Le motif invoqué est Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Début du blocage : 2 julhet de 2024 a 08.48
Expiration du blocage : 2 julhet de 2025 a 08.48
Votre adresse IP actuelle est 206.189.44.186. La plage bloquée est 206.189.32.0/20.
Incloeu els detalls de dalt en totes les consultes que feu. Si penseu que heu estat blocat per error, trobareu més informació i instruccions al reglament global No proxys oberts.
Altrament, per a discutir sobre el blocatge, publiqueu una sol·licitud de revisió a Meta-Wiki. Vous pouvez également envoyer un courriel à la file des coordinateurs VRT à stewards@wikimedia.org, en incluant tous les détails ci-dessus.
Podètz veire e copiar lo contengut d'aquesta pagina.
{{1000 fondamentals}}
{{Dialècte Provençau}}
{{Infobox Lenga
 | lenga      = Français
 | en occitan = Francés
 | país       = [[França]], [[Canadà]], [[Belgica]], [[Soïssa]] e [[Francofonia|52 autres estats]]
 | regions    = [[Euròpa Occidentala]], [[Africa]], [[Asia]], [[America]]
 | personas   = 274 milions de
 | tipologia  = {{SVO}} {{Tipologia Caen|FRN}}
{{Lenga flexionala}} - {{Lenga sillabica}}
 | familha    = 
 | status     = {{Belgica}}<br>{{Benin}}<br>{{Burkina Faso}}<br>{{Burundi}}<br>{{Cameron}}<br>{{Canadà}}<br>{{Centrafrica}}<br>{{Chad}}<br>{{Comòras}}<br>{{Còsta d'Evòri}}<br>{{Republica Democratica de Còngo}}<br>{{Jiboti}}<br>{{Guinèa Eqüatoriala}}<br>{{França}}<br>{{Gabon}}<br>{{Guinèa}}<br>{{Haití}}<br>{{Luxemborg}}<br>{{Madagascar}}<br>{{Mali}}<br>{{Mónegue}}<br>{{Nigèr}}<br>{{Republica de Còngo}}<br>{{Rwanda}}<br>{{Senegal}}<br>{{Seichèlas}}<br>{{Soïssa}}<br>{{Tògo}}<br>{{Vanuatu}}<br>[[Organizacion de las Nacions Unidas|Nacions Unidas]]<br>[[Union Europèa]] 
 | academia   = [[Acadèmia francesa]]<br />[[DGLF|Délégation générale à la langue française et aux langues de France]]<br />[[Service de la langue française]] ([[Belgica]])<br />Office québécois de la langue française ([[Quebèc]])
 | iso-1       = fr
 | iso-2       = fra, fre
 | iso-3       = fra
 | iso-6       = fra
 | iso-6P     = grnn
 | glottolog  = stan1290
 | grop       = [[lengas indoeuropèas|indoeuropèu]]
 | mòstra     =
'''<center>Article primier de<br />la Declaracion dei Drechs Umans.</center>'''
<br />
'''<center>Article premier</center>'''

Tous les êtres humains naissent libres et égaux en dignité et en droits. Ils sont doués de raison et de conscience et doivent agir les uns envers les autres dans un esprit de fraternité.
 | espandida  = I (lenga individuala)
 | tipe       = L (lenga viva)
 |legenda=
{{Legenda|#0049a2|Lenga mairala|bordadura=cap}}
{{Legenda|#006aFF|Lenga oficiala|bordadura=cap}}
{{Legenda|#8ec3ff|Lenga seconda|bordadura=cap}}
|imatge=Map-Francophone World.svg
|fam1=[[Lengas indoeuropèas]]
|fam2=[[Lengas italicas]]
|fam3=[[Lengas romanicas]]
|fam4=[[Galloromanic|Lengas galloromanicas]]
|fam5=[[Lenga d'oïl - lengas d'oïl|Lengas d{{'}}oïl]]
|avís=AFI
}}
Lo '''francés''' (autonim: ''français'', {{API|[fʁɑ̃sɛ]|lenga=fr}}<ref>{{Ref-web|títol=Français|url=https://www.cnrtl.fr/definition/Fran%C3%A7ais|òbra=Lexicographie. Centre National de Ressources Textuelles et Lexicales|lenga=fr|data=4 de junh de 2024}}</ref> o ''langue française,'' {{AFI|[lɑ̃ɡ fʁɑ̃sɛːz]|lenga=fr}}) es una [[lenga romanica]]. Es la [[lenga]] oficiala de [[França]] e es una dei lengas oficialas de [[Belgica]] ([[Valonia]], [[Region de Brussèlas Capitala]]), de [[Canadà]], de [[Soïssa]]. Tanben es lenga oficiala dins certaneis estats non europèus que foguèron a passat temps de [[colonialisme|colonias]] francesas ò belgas, especialament en [[Africa]].

Eissit dau [[latin]] popular parlat a la fin de l'[[Empèri Roman d'Occident]] en [[Gàllia]], es probablament aparegut entre lei [[sègle VIII|sègles VIII]] e [[sègle IX|IX]] dins l'espaci d'oïl. Durant la segonda mitat de l'[[Edat Mejana]], perdiguèt lei trachs caracteristicas dau latin, coma lei declinasons, per adoptar son aspècte actuau vèrs lo sègle XIV. Lenga dau poder reiau, foguèt adoptat coma lenga de l'[[administracion]] e de la [[justícia]] dau [[Reiaume de França]] en [[1539]]. En parallèl, foguèt l'objècte d'un important procès de codificacion e de creacion de vocabulari. Aquò permetèt de l'estructurar e de li donar un prestigi important, renfòrçat per la poissança dei rèis de [[França]]. Ansin, a partir dau sègle XVII, venguèt la [[lenga veïculara]] de l'elèit europèu.

La [[Revolucion Francesa]] marquèt una etapa importanta dins l'[[istòria]] de la lenga. D'efiech, desenant considerat coma la lenga deis idèas revolucionàrias e de la [[filosofia]] dei [[Sègle dei Lutz|Lutz]], foguèt pauc a pauc impausat coma la lenga de la Republica. Aqueu procès durèt fins a l'entre doas guèrras e entraïnèt lo declin deis autrei lengas parladas sus lo territòri francés (coma l'[[occitan]]). Durant aqueu periòde, l'expansion [[colonialisme|coloniala]] francesa implantèt la lenga dins plusors regions dau mond en [[America]], en [[Africa]] e, dins una mendra mesura, en [[Asia]] e [[Oceania]]. Pasmens, amb lo declin de [[França]], lo francés perdiguèt una partida de son prestigi au profiech de l'[[anglés]].

Pasmens, au començament dau sègle XXI, aqueu declin demòra relatiu en causa de l'influéncia culturala francesa dins lo mond. Dins leis ans 2010, lo francés èra ansin parlat per 321 milions de personas. Aquela chifra èra en aumentacion rapida gràcias a la creissença demografica dau [[continent]] [[africa]]n. Segon plusors estimacions, aqueu nombre deuriá se situar entre 368 milions e 1,2 miliard en [[2060]]. De mai, es [[lenga oficiala]] de la màger part deis institucions internacionalas. Enfin, es totjorn classat dins lei lengas de cultura gràcias au prestigi de la [[literatura francesa]].

== Definicions ==
Dins la classificacion dei lengas romanicas, lo tèrme «francés» pòt prene dos sens completament diferents:
* Siá lo '''francés''' es un sinonim de la '''[[Lenga d'oïl - lengas d'oïl|lenga d{{'}}oïl]]''' (au singular). Es la concepcion de la romanistica tradicionala. Dins aquela vision, lo francés o lenga d{{'}}oïl es una lenga romanica situada au nòrd dei domenis occitan e francoprovençau. Ansin, lo territòri d{{'}}origina de la lenga francesa compren quasi la mitat nòrd de l{{'}}estat francés (sens lei domenics lingüistics dau [[breton]], de l{{'}}[[alemand]] e dau [[neerlandés]]), la Belgica francofòna ([[Valonia]]), un tròç dau canton de [[Jura (canton)|Jura]] en Soïssa e leis [[illas Normandas]] (possession britanica). 
* Siá lo '''francés''' es una lenga originària de l{{'}}[[Illa de França]] e fa partida de la familha dei «lengas d{{'}}oïl» (au plurau). Es una concepcion que certanei lingüistas defendon dempuei leis ans 1970. Dins aquela vision, lo francés englobariá pas leis autrei «lengas d{{'}}oïl».

== Generalitats ==

=== Istòria ===

{{veire|Istòria dau francés}}

==== Leis originas dau francés ====

La formacion dau francés vièlh es un procès que sembla de durar de la [[Guèrra dei Gàllias|conquista romana]] dau nòrd de [[Gàllia]] au [[sègle X]]. Son element centrau es l'adopcion dau [[latin]] per lei populacions [[Cèltas|celticas]] d'aquel espaci entre la fin dau [[sègle I avC]] e lo [[sègle V apC]]. Aquò donèt naissença a de [[latin vulgar|latins « vulgars »]] e entraïnèt la disparicion dei lengas celticas. Pasmens, aquelei parlars venguèron un [[substrat (lingüistica)|substrat]] dau francés. Ansin, quauquei desenaus de [[mot]]s dau francés modèrne son dirèctament d'origina cèlta<ref>Per exemple, es lo cas de « bouc », « cervoise », « chemin », « chêne », « mouton » ò « ruche ».</ref>. Lei lengas celticas son tanben probablament a l'origina de l'aparicion de la [[vocala]] [y].

Pus tard, après l'afondrament de l'[[Empèri Roman d'Occident]], de [[lengas germanicas]] influencièron aqueu latin popular. Aperaquí 400 mots dau lexic actuau son d'origina germanica<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Sandrine Zufferey e Jacques Moeschler, ''Initiation à la linguistique française'', Armand Colin, 2015.</ref>. Regardan principalament de tèrmes institucionaus, militars e de la vida vidanta<ref>Per exemple, « ban », « chambellan », « étrier », « maréchal », « trève », « fauteuil », « gaufre » ò « jardin ».</ref>. En parallèl, entraïnèron l'adopcion dau son [g], probablament au [[sègle VI]]. D'un biais pus generau, lo [[francic]], la lenga dei [[Francs Salians]], auriá fòrça influenciat la prononciacion dau protofrancés. La [[lenga romanica]] utilizada dins lei [[Juraments d'Estrasborg]] es sovent considerada coma la premiera traça escricha d'aqueu protofrancés<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Bernard Cerquiglini, ''La naissance du français'', Presses universitaires de France, 1991.</ref>.

==== Lo francés vièlh ====

{{veire|Francés vièlh}}

[[Fichièr:Ludwigslied Manuscript Valenciennes p. 1+2.jpg|thumb|right|Manuscrit de la ''[[Sequéncia de Santa Eulàlia]]'' redigit au sègle XIV.]]

Lo passatge dau protofrancés au [[francés vièlh]] es pas conegut. Se debanèt probablament durant lo [[sègle IX]] ò lo [[sègle X]] dins lo quadre de la separacion creissenta entre lei [[Lenga d'oïl - lengas d'oïl|parlars d'oïl]] e lo rèsta dei [[lengas romanicas]]. La ''[[Sequéncia de Santa Eulàlia]]'', un tèxte [[religion|religiós]] de la fin dau [[sègle IX]], es un exemple d'aquela diferenciacion<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Xavier Darcos, ''Histoire de la littérature française'', Hachette, coll. « Faire le point », 1992, p. 25.</ref>. Lo francés vièlh foguèt parlat fins au [[sègle XIII]] ò [[sègle XIV|XIV]]. Conoguèt tres evolucions majoras. La premiera es una evolucion fonetica. Ansin, plusors grops de [[consonanta]]s a l'interior ò a la fin dei [[mot]]s dispareguèron ò se transformèron. Per exemple, lo t intervocalic e lo s interior davant consonanta dispareguèron<ref>Per exemple, ''vita'' venguèt ''vie'' e ''festa'' venguèt ''fete''.</ref>. Per lei [[vocala]]s, son evolucion despendeguèt de la plaça de l'[[accent tonic]] dins lo [[mot]]. Dins la màger part dei cas, aquò menèt a la disparicion dei vocalas finalas que portavan pas l'accent<ref>Per exemple, ''murus'' venguèt ''mur''.</ref>.

Aquelei transformacions fonologicas aguèron de consequéncias importantas sus la sintaxi. D'efiech, la disparicion dei vocalas e dei consonantas finalas entraïnèt la disparicion de la marca dei cas, es a dire de la basa dei declinasons. Lo nombre de cas passèt donc de sièis (en [[latin]]) a dos : un cas « subjècte » que correspondiá au nominatiu e au vocatiu dau [[latin]] e un cas « regim », eissit de l'accusatiu, que podiá s'aplicar a totei leis autrei cas<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Philippe Ménard, ''Syntaxe de l'ancien français'', Editions Bière, 1994 (1998), pp. 20-21.</ref>. Per compensar aquela alteracion de la [[gramatica]] latina, l'utilizacion d'[[article (gramatica)|articles]] e de [[preposicion (gramatica)|preposicions]] se generalizèt pauc a pauc per indicar lei foncions. Ansin, l'òrdre dei [[mot]]s dins la [[frasa]] evolucionèt lentament per privilegiar l'òrdre subjècte-vèrbe-objècte. Enfin, es durant aqueu periòde que la [[negacion]] ''ne'' comencèt d'èsser doblada per ''pas'' ò ''point''.

La tresena evolucion importanta dau periòde de desvolopament dau [[francés vièlh]] es la fragmentacion de l'espaci lingüistic dei [[Lenga d'oïl - lengas d'oïl|lengas d'oïl]]. Aquò es una consequéncia de la fragmentacion de la societat durant la premiera partida de l'èra [[feudalitat|feudala]]. Pasmens, a l'escala dei fèus pus importants, existiá de factors d'unitat coma lo poder senhorau (lo rèi dei Francs dins lo cas de [[París]] e d'[[Orleans]]), la [[Glèisa Catolica|Glèisa]] e la [[borgesiá]] naissenta. Aquò permetèt probablament l'unificacion dau parlar de [[París]] e de sa region. De mai, donèt un certan prestigi a la [[lenga]] coma o mòstra son utilizacion per [[Marco Polo]] dins la redaccion dau ''[[Lo Libre dei Meravilhas|Libre dei Meravilhas]]''<ref>D'efiech, l'escrivan [[Rustichello da Pisa]], que metèt en forma lei racòntes de [[Marco Polo]], escriviá en francés</ref>.

==== Lo francés mejan ====

[[Fichièr:Villers-Cot.jpg|thumb|right|Premiera pagina de l'[[Ordonança de Villers-Cotterêts]].]]

{{veire|Francés mejan}}

Lo [[francés mejan]] es la forma dau francés parlat entre lei sègles XIV e XVI. Es marcat per l'abandon totau dau sistèma de declinason, evolucion que renforcèt lo ròtle dei [[preposicion (gramatica)|preposicions]] e l'adopcion de l'òrdre subjècte-vèrbe-objècte dins la construccion de la [[frasa]]. Pasmens, lei transformacions pus importantas d'aqueu periòde regardèron lo vocabulari. D'efiech, per enrichir la [[lenga]], de letruts coma leis autors de la [[Pleïada]] imaginèron de [[mot]]s novèus en empruntant de tèrmes eissits dau [[latin]], dau [[grèc]] e dei lengas vesinas (autrei lengas d'oïl, [[occitan]]...). L'[[ortografia]] dei mots comencèt de se fixar e l'influéncia dau [[latin]] entraïnèt la restauracion de [[consonanta]]s [[etimologia|etimologicas]] abandonadas per lo [[francés vièlh]]<ref>Per exemple, ''bele'' venguèt ''belle'' (latin ''bella''), ''flama'' venguèt ''flamme'' (latin ''flamma'').</ref>. Lo h iniciau foguèt tanben apondut per destriar certanei mots començant per una u ò una v<ref>Per exemple, ''huître'' e ''vitre''.</ref>. D'efiech, aquelei letras èran encara relativament pròchas, çò qu'entraïna de riscs de confusion. Enfin, a la fin dau sègle XVI, apareguèt la [[cedilha]] e leis accents<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Auguste Bernard, « Du premier emploi dans l’imprimerie et dans la langue française, de l’apostrophe, de l’accent et de la cédille », ''Bulletin du bibliophile belge'', 1837.</ref>.

Lo periòde dau [[francés mejan]] foguèt tanben aqueu dau començament de sa difusion organizada a l'ensemble dau territòri francés per leis autoritats centralas. L'[[Ordonança de Villers-Cotterêts]], signada en [[1539]], es l'eveniment fondator d'aquela [[politica]]. Ordonèt d'utilizar lo francés dins totei lei tèxtes oficiaus e juridics. Se la feblessa dau poder reiau limitèt son aplicacion efectiva, l'ordonança marquèt lo començament dau declin de l'usatge dau [[latin]], de l'[[occitan]] e deis autrei parlars d'oïl dins leis afaires dau Reiaume. D'un biais pus marginau, la [[Reforma]] favorizèt egalament aquela evolucion car lo francés foguèt la lenga privilegiada per lei [[Protestantisme|protestants]].

==== L'estructuracion dau francés per la monarquia ====

Durant lei sègles XVII e XVIII, lo francés foguèt l'objècte d'una importanta activitat de codificacion encoratjada per la [[monarquia]]. Coma durant l'epòca dau [[francés mejan]], leis escrivans tenguèron un ròtle centrau dins aqueleis evolucions. Pasmens, lo [[Armand Jean du Plessis de Richelieu|cardinau de Richelieu]] creèt en [[1643]] una institucion [[estat]]ala, l'[[Acadèmia Francesa]], per leis enquadrar. En parallèl, de letruts, coma [[François de Malherbe]] ([[1555]]-[[1628]]) e [[Nicolas Boileau]] ([[1636]]-[[1711]]), estudièron l'estile de la [[lenga]] e prepausèron de formas per eliminar lei [[mot]]s jutjats « bas » ò « vulgars »<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Marcel Hervier, ''L'Art Poétique de Boileau, étude et analyse'', Chefs-d'œuvre de la littérature expliqués, Mellottée, 1948, pp. 213-219.</ref>. Plusors [[diccionari]]s e [[gramatica]]s foguèron tanben publicats a partir de la fin dau sègle XVII. Gràcias au prestigi e au poder dau rèi de [[Reiaume de França|França]], lo francés se difusèt aisament dins lei corts deis autreis [[Estat]]s [[Euròpa|europèus]]. Venguèt ansin la [[lenga]] deis elèits occidentaus fins au sègle XX.

==== La politica lingüistica deis autoritats republicanas ====

[[Fichièr:Petit-larousse-1905.jpg|thumb|right|[[Diccionari]] francés de [[1905]].]]

La [[Revolucion Francesa]] aguèt d'efiechs majors sus lo francés. D'efiech, après quauqueis esitacions<ref>Au començament dau periòde revolucionari, plusors tèxtes foguèron [[traduccion|traduchs]] dins plusors lengas parladas dins lo Reiaume.</ref>, lei revolucionaris decidèron d'adoptar lo francés coma la [[lenga]] de la [[republica]] segon una vision novèla de la relacion entre la [[lenga]], la [[Nacion]] e lo [[pòble]]. Ansin, se metèt pauc a pauc en plaça una [[politica]] [[centralisme|centralista]] de difusion dau francés dins l'ensemble dau territòri francés. 

Lo desvolopament de l'[[escòla]] foguèt un instrument major d'aquela [[politica]]. Privada d'usatges oficiaus dempuei de sègles, lei [[lenga regionala|lengas « regionalas »]] comencèron de declinar en despiech de son utilizacion per mai d'un movement antirevolucionari (en particular, la [[Glèisa Catolica|Glèisa]]). Pasmens, aquela evolucion foguèt lenta. Dins son discors dau 6 de junh de [[1794]], l'[[abat Grégoire]] presentèt ansin una carta lingüistica de [[França]] marcada per la diversitat dei parlars. De mai, segon son estimacion, solament tres milions de Francés parlavan corrèctament la lenga de la republica (sus una populacion totala de 25 milions)<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Michèle Perret, ''La langue de la liberté, éloge de l'abbé Grégoire, Mémoire de la société néophilologique de Helsinki (LXXVII), Du côté des langues romanes, mélanges en l'honneur de Juhani Härmä'', 2009, pp. 221-232.</ref>.

A partir de la segonda mitat dau sègle XIX, la lucha per impausar lo francés venguèt un enjòc centrau dins lo modernizacion dau [[país]] per leis elèits de la III{{a}} Republica. L'ensenhament public, laïc e obligatòri e la [[conscripcion]] foguèron dos deis elements decisius d'aqueu combat. De còps, per rompre lei resisténcias pus fòrtas, de metòdes de repression lingüistica pus actius foguèron tanben més en plaça (qualificacion de « patés », fenomèn de [[vergonha (lingüicidi)|vergonha]], diccionaris de « regionalismes » erronèus en francés... etc.<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Georges Labouysse dins ''Histoire de France: L'Imposture. Mensonges et manipulations de l'Histoire officielle'', IEO Editions, pp. 90–92.</ref>). Ansin, entre [[1880]] e [[1940]], la màger part dei Francés adoptèron lo francés coma lenga de la vida vidanta. En parallèl, la [[colonialisme|colonizacion]] difusèt lo francés au sen d'una partida deis elèits [[Africa|africans]] e [[Indochina|indochinés]].

==== Lo francés modèrne ====

Lo francés modèrne es aparegut durant lo sègle XVIII. Pasmens, dempuei aquela epòca, a conegut fòrça evolucions. Au nivèu internacionau, demorèt la lenga deis elèits fins a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. Uei, es largament remplaçat per l'[[anglés]] dins aqueu ròtle. Pasmens, en despiech dau declin continú de la poissança francesa dins lo mond, garda un estatut important sus la [[planeta]].

Au nivèu dau lexic, la difusion vèrs d'autrei regions e la concurréncia amb l'[[anglés]] favorizèt l'adopcion d'emprunts a plusors lengas. Per exemple, ''pastis'' ò ''pitchoun'' vènon de l'[[occitan]]. Dins aquò, la lenga premiera deis emprunts es l'[[anglés]] en causa dau ròtle centrau d'aquela lenga dins la [[cultura]] mondialas e lei [[sciéncia]]s modèrnas (''firewall'', ''software'', ''cool'', ''show'', ''star'', ''basket''...). Au nivèu de la [[gramatica]], la lenga contunia de se simplificar amb la disparicion dau [[l'imperfach dau subjonctiu]] dins la lenga orala e la [[Cicle de Jespersen|disparicion en cors]] de la particula negativa ''ne'' dins la lenga orala.

=== Estatut e preséncia dins lo mond ===

==== Dialèctes e nombre de locutors ====

Dins leis [[ans 2010]], lo francés èra parlat per 321 milions de personas dins lo mond<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Organisation internationale de la francophonie, La langue française dans le monde 2015-2018, Gallimard, 2019, p. 38.</ref>. Cinquena [[lenga]] pus parlada après l'[[anglés]], lo [[mandarin]], l'[[indi (lenga)|indi]] e lo [[espanhòu|castelhan]], èra una lenga en creissenta fòrta gràcias au dinamisme [[demografia|demografic]] dei populacions francofònas d'[[Africa]]. Segon d'estimacions, lo nombre de locutors deuriá se situar entre 368 milions e 1,2 miliards en [[2060]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' « Un milliard de francophones en 2060 », ''Le Figaro'', 20 de març de 2013.</ref>. De mai, consequéncia de l'[[Empèri Coloniau Francés|expansion coloniala francés]], lo francés es l'unica lenga actuala – amb l'[[anglés]] – qu'es parlada sus totei lei [[continent]]s.

Per aquela rason, lo francés comprèn plusors ensembles [[dialècte|dialectaus]]. En [[Euròpa]], se tròban lo [[francés septentrionau]] que s'estend sus la màger part de l'[[Lenga d'oïl - lengas d'oïl|espaci d'oïl]], lo [[francés meridionau]] qu'es parlat dins l'espaci [[occitan]] e lei formas dau francés parladas en [[Belgica]] e en [[Soïssa]]. En [[America]], cada zòna de colonizacion desvolopèt lo sieu dialècte. Lei pus importantas dins lo mond actuau son [[Quebèc]], leis [[Antilhas]] e [[Guaiana]]. Pasmens, existís de dialèctes parlats per de comunautats pus reduchas en [[Acàdia]], en [[Nòva Anglatèrra]] e en [[Loïsiana]]. En [[Asia]] e en [[Oceania]], la formacion de dialèctes foguèt favorizada per l'alunchament dei possessions francesas ([[Liban]], [[Pondicherry]], [[Indochina Francesa]], [[Nòva Caledònia]] e lei diferentei regions de la [[Polinesia Francesa]]). Enfin, la division dialectala en [[Africa]] es fòrça complèxa. Dins la màger part dei classificacions, es simplificada en considerant tres ensembles majors centrats sus [[Magrèb]], sus l'[[Africa Negra]] e sus lei territòris francofòns de l'[[Ocean Indian]].

[[Fichièr:Francés - Dialèctes principaus dau francés.png|thumb|center|800px|<center>Dialèctes principaus dau francés.</center>]]

En [[Occitània]], lo francés parlat coneis de varietats diferentas<ref>[[Robèrt Lafont]], ''Pour retrousser la diglossie'', ''Lengas'', 1984, 15 [reeditat dins: LAFONT Robert (1997) ''Quarante ans de sociolinguistique à la périphérie'', coll. Sociolinguistique, L’Harmattan, pp. 189-223]</ref>:
* Lo [[francitan]] es una varietat de francés popular que conten fòrça elements d{{'}}origina occitana dins la fonetica (« accent » occitan), lo lexic e la sintaxi.
* Lo [[francés meridionau]] es una varietat de francés estandard que se distinguís solament per una fonetica d{{'}}origina occitana (« accent » occitan) e per una lectura occitanizada e artificiala de l{{'}}ortografia francesa. En particular, consistís a prononciar {{IPA|[ə]}} la letra finala ''-e'', qu{{'}}es normalament muda dins la fonetica francesa d{{'}}origina.
* Lo [[francés colloquiau importat]] es lo francés popular importat de la zona d{{'}}origina dau francés : a ges de traças d{{'}}occitan.
* Lo [[francés oficiau]] es la varietat pus estandard, pus formala e pus academica dau francés, amb una fonetica francesa normala, sens « accent » occitan.
Dempuei lo sègle XX, lo francitan e lo francés meridionau recuelan progressivament e laissan de mai en mai de plaça au francés colloquiau importat e au francés oficiau. Aquò mena lei practicas lingüisticas en Occitània vèrs una uniformizacion creissenta au profiech dau francés estandard e vèrs una pèrda dei traças de l{{'}}occitan.

==== Estatut dins lo mond ====

Lo francés es una lenga majora dau mond modèrne amb un estatut d'oficialitat ò de cooficialitat dins 29 [[país]] (en [[2022]]). De mai, es considerat coma una lenga de cultura, d'educacion ò d'afaires dins plusors país que li reconeisson ges d'estatut particular ([[Argeria]], [[Tunisia]], [[Romania]]...). Es tanben [[lenga oficiala]] de plusors organizacions internacionalas importantas coma lei [[ONU|Nacions Unidas]], l'[[Organizacion dau Tractat de l'Atlantic Nòrd]], l'[[Organizacion Mondiala dau Comèrci]], l'[[Union Africana]] ò lo [[Crotz Roja|Movement Internacionau de la Crotz Roja]].

[[image:Map-Francophone World.svg|thumb|center|800px|'''La lenga francesa dins lo mond'''
<br />Blau encre: lenga de la majoritat de la populacion;<br /> Blau: lenga administrativa ;<br /> Blau clar: lenga de cultura ;<br /> Verd: minoritats francofònas.]]

=== Organismes de regulacion ===

[[Fichièr:French Institute, Paris 2014 002.jpg|thumb|right|Creada en [[1634]] per [[Armand Jean du Plessis de Richelieu|Richelieu]], l'[[Acadèmia Francesa]] es lo pus famós organisme de regulacion dau francés.]]

Lo francés a fòrça organismes de regulacion que s'organizan entre elei per codificar la [[lenga]]. La pus coneguda es l'[[Acadèmia Francesa]] qu'es egalament la pus vièlha. Fondada per lo [[Armand Jean du Plessis de Richelieu|cardinau de Richelieu]], èra encargada de gerir lo francés dins lo quadre fixat per la monarquia. Dissòuta per la [[Revolucion Francesa]], foguèt restaurada per [[Napoleon Bonaparte]] mai tornèt trobar pas son poder de decision lingüistic. Pasmens, en causa de son prestigi, demorèt una institucion influenta e una partida de sei sòcis participan ais institucions actualas d'estandardizacion dau francés.

Uei, l'organisme decisionau pus important es la [[Delegacion Generala a la Lenga Francesa e ai Lengas de França]] qu'es sota l'autoritat dau [[govèrn]] de [[França]]. En particular, es l'autoritat de referéncia que pòu crear de mots novèus « oficiaus ». Trabalha generalament en cooperacion amb leis organismes similars creats per d'autreis [[Estat]]s francofòns coma la [[Direccion de la Lenga Francesa]] ([[Belgica]]), l'[[Ofici Quebequés de la Lenga Francesa]] ([[Quebèc]]) ò la [[Delegacion a la Lenga Francesa]] ([[Soïssa]]). Au nivèu internacionau, existís una organizacion, l'[[Organizacion Internacionala de la Francofonia]] (OIF), que son ròtle es de promòure l'usatge dau francés dins lo mond.

Aqueu ròtle deis institucions estatalas es liat a l'aspècte « sabent » dau francés. D'efiech, dempuei leis esfòrç de codificacion iniciats per la [[monarquia]], la [[tradicion]] es de crear lei mots de la lenga a partir de tèrmes [[latin]]s ò [[grèc]]s. Aquò necessita donc sovent de realizar de recèrcas. La creacion oficiala de mots es donc reservada a un elèit reduch. Pasmens, dins lei fachs, fòrça mots son dirèctament creats ò empruntats a d'autrei parlars per lei locutors. Lei tèrmes prepausats per leis institucions oficialas son alora rarament utilizats.

== La fonetica e l'escritura ==

=== La fonetica e la fonologia ===

Segon lo biais de comptar, lo francés a entre 20 e 22 [[consonanta]]s e entre 13 e 17 [[vocala]]s. Entre sei caracteristicas fonologicas pus caracteristicas, figuran lo [[son]] r uvular, la preséncia de [[vocala nasala|vocalas nasalas]] e l'existéncia de tres procès capables d'afectar la fin dei mots. Lo premier es la [[liason (gramatica)|liason]] que regarda la prononciacion de la consonanta finala d'un mot seguit per un mot començant per una [[vocala]]. Lo segond es l'[[elision]] que demanda de pas prononciar la fin de certanei mots. Enfin, existís de mecanismes d'encaminament que permèton de desplaçar la consonanta finala d'un mot e l'iniciala d'un mot a travèrs la frontiera sillabica.

Lei consonantas dau francés son presentadas dins la taula aicí dessota :

{| class="wikitable" style="margin: 1em auto 1em auto;"
!&nbsp;
![[Consonanta bilabiala|Bilabiala]]
![[Consonanta labiodentala|Labiodentala]]
![[Consonanta labiopalatala|Labiopalatala]]
![[Consonanta labiovelara|Labiovelara]]
![[Consonanta dentala|Dentala]]
![[Consonanta alveolara|Alveolara]]
![[Consonanta postalveolara|Postalveolara]]
![[Consonanta palatala|Palatala]]
![[Consonanta velara|Velara]]
![[Consonanta uvulara|Uvulara]]
|-
|'''[[Consonanta occlusiva|Occlusiva]]'''
| <center>[[Consonanta occlusiva bilabiala sorda|p]]&nbsp;&nbsp;[[Consonanta occlusiva bilabiala sonòra|b]]</center>
| &nbsp;
| &nbsp;
| &nbsp;
| <center>[[Consonanta occlusiva dentale sorda|t]]&nbsp;&nbsp;[[Consonanta occlusiva dentala sonòra|d]]</center>
| &nbsp;
| &nbsp;
| &nbsp;
| <center>[[Consonanta occlusiva velara sorda|k]]&nbsp; [[Consonanta occlusiva velara sonòra|ɡ]]</center>
| &nbsp;
|-
|'''[[Consonanta nasala|Nasala]]'''
| <center>[[Consonanta occlusiva nasala bilabiala sonòra|m]]</center>
| &nbsp;
| &nbsp;
| &nbsp;
| <center>[[Consonanta occlusiva nasala dentala sonòraa|n]]</center>
| &nbsp;
| &nbsp;
| <center>[[Consonanta occlusiva nasala palatala sonòra|{{IPA|ɲ}}]]</center>
| <center>[[Consonanta occlusiva nasala velara sonòra|ŋ]]</center>
| <center>&nbsp;([[API ʀ|ʀ]])</center>
|-
|'''[[Consonanta fricativa|Fricativa]]'''
| &nbsp;
| <center>[[Consonanta fricativa labiodentala sorda|f]]&nbsp;&nbsp;[[Consonanta fricativa labiodentala sonòra|v]]</center>
| &nbsp;
| &nbsp;
| &nbsp;
| <center>[[Consonanta fricativa alveolara sorda|s]]&nbsp;&nbsp;[[Consonanta fricativa alveolara sonòra|z]]</center>
| <center>[[Consonanta fricativa postalveolara sorda|{{IPA|ʃ}}]]&nbsp;&nbsp;[[Consonanta fricativa postalveolara sonòra|{{IPA|ʒ}}]]</center>
| &nbsp;
| &nbsp;
| <center>([[API χ|χ]])  [[Consonanta fricativa uvulare sonòra|{{IPA|ʁ}}]]<ref>Segon lo locutor, aqueu [[son]] pòu èsser remplaçat per la [[consonanta fricativa uvulara sonòra]] [ʁ], la [[consonanta fricativa uvulara sorda]] [χ], la [[consonanta rotlada uvulara sonòra]] [ʀ], la [[consonanta fricativa velara sorda]] [x], la [[consonanta fricativa velara sonòra]] [ɣ], la [[consonanta rotlada alveolara sonòra]] [r] ò la [[consonanta batuda alveolara sonòra]] [ɾ].</ref></center>
|-
|'''[[Consonanta espiranta|Espiranta]]'''
| &nbsp;
| &nbsp;
| <center>[[Consonanta espiranta labiopalatala sonòra|{{IPA|ɥ}}]]</center>
| <center>[[Consonanta espiranta labiovelara sonòra|w]]</center>
| &nbsp;
| &nbsp;
| &nbsp;
| <center>[[Consonanta espiranta palatala sonòra|j]]</center>
| &nbsp;
| &nbsp;
|-
|'''[[Consonanta laterala|Laterala]]'''
| &nbsp;
| &nbsp;
| &nbsp;
| &nbsp;
| &nbsp;
| <center>[[Consonanta espiranta laterala alveolara sonòra|l]]</center>
| &nbsp;
| &nbsp;
| &nbsp;
| &nbsp;
|}

Lei [[vocala]]s son presentadas dins la taula aicí dessota :


{| border="2" cellpadding="5" style="margin: 1em auto 1em auto; border-collapse: collapse; text-align: center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid;"
| 
![[Vocala anteriora|Anteriora]]
![[Vocala centrala|Centrala]]
![[Vocala posteriora|Posteriora]]
|-
|'''[[Vocala sarrada|Sarrada]]'''
| <center>{{API|i}}&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;{{API|y}}</center>
| 
| <center>{{API|u}}</center>
|-
|'''[[Vocala mieja sarrada|Mieja sarrada]]'''
| <center>{{API|e}}&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;{{API|ø}}</center>
| 
| <center>{{API|o}} [[Vocala mejana superiora posteriora arredonida|õ]]
|-
|'''[[Vocalam mejana|Mejana]]'''
| 
| <center>{{API|ə}}</center>
| 
|-
|'''[[Vocala mieja dubèrta|Mieja dubèrta]]'''
| <center>{{API|ɛ}}&nbsp;({{API|ɛː}})&nbsp;[[Vocala bassa posteriora non arredonida|ɑ̃]]&nbsp;[[Vocala mejana inferiora anteriora arredonida|œ]]&nbsp;{{API|œ̃}}</center>
| 
| <center>{{API|ɔ}}</center>
|-
|'''[[Vocala dubèrta|Dubèrta]]'''
| <center>{{API|a}}</center>
| 
| <center>{{API|ɑ}}</center>
|}

=== L'ortografia ===

==== L'alfabet ====

{{veire|Alfabet francés}}

Lo francés s'escriu amb l'[[alfabet latin]] modèrne. Utiliza 26 [[Letra (alfabet)|letra]]s fondamentalas e 16 letras [[Diacritic|diacritadas]] ò ligaturadas. Lei diagramas (ch, ph, ss, gu, ge, ou, ai, eu...) e lei trigramas (oin, eau, ein, ain) son tanben nombrós.

{| class="wikitable centre"
|+ L’alfabet fondamentau — 26 letras
|-
| <center>A a</center> || <center>B b</center> || <center>C c</center> || <center>D d</center> || <center>E e</center> || <center>F f</center>
| <center>G g</center> || <center>H h</center> || <center>I i</center> || <center>J j</center> || <center>K k</center> || <center>L l</center> || <center>M m</center>
|-
| <center>N n</center> || <center>O o</center> || <center>P p</center> || <center>Q q</center> || <center>R r</center> || <center>S s</center>
| <center>T t</center> || <center>U u</center> || <center>V v</center> || <center>W w</center> || <center>X x</center> || <center>Y y</center> || <center>Z z</center>
|}

{| class="wikitable centre"
|+ L’alfabet pròpri — 16 letras
|-
| <center>À à</center> || <center>Â â</center> || <center>Æ æ</center> || <center>Ç ç</center> || <center>É é</center> || <center>È è</center>
| <center>Ê ê</center> || <center>Ë ë</center>
|-
| <center>Î î</center> || <center>Ï ï</center> || <center>Ô ô</center> || <center>Œ œ</center> || <center>Ù ù</center> || <center>Û û</center>
| <center>Ü ü</center> || <center>Ÿ ÿ</center>
|}

La prononciacion dei grafèmas es resumida dins lei doas taulas aiçí dessota :

<center>
{| class="wikitable" style="margin: 1em auto 1em auto;"
! b !! c !! ç !! ch !! d !! f !! g !! gn !! gu !! h !! j !! k !! l !! m
|-
|<center>{{API|b}}</center>
|<center>{{API|k}}, {{API|s}}, {{API|ɡ}} </center>
|<center>{{API|s}}</center>
|<center>{{API|ʃ}}, {{API|k}}</center>
|<center>{{API|d}}</center>
|<center>{{API|f}}</center>
|<center>{{API|ɡ}}, {{API|ʒ}}</center>
|<center>{{API|ɲ}}, {{API|ɡn}}</center>
|<center>{{API|ɡ}}, {{API|ɡw}}, {{API|gɥ}}</center>

|
|<center>{{API|ʒ}}</center>
|<center>{{API|k}}</center>
|<center>{{API|l}}</center>
|<center>{{API|m}}</center>
|-
! n !! ng !! p !! ph !! q !! qu !! r, rh !! s !! ss !! t, th !! v !! w !! x !! z
|-
|<center>{{API|n}}</center>
|<center>{{API|ŋ}}</center>
|<center>{{API|p}}</center>
|<center>{{API|f}}</center>
|<center>{{API|k}}</center>
|<center>{{API|k}}, {{API|kw}}</center>
|<center>{{API|ʁ}}, {{API|χ}}</center>
|<center>{{API|s}}, {{API|z}}</center>
|<center>{{API|s}}</center>
|<center>{{API|t̪}}</center>
|<center>{{API|v}}</center>
|<center>{{API|w}}, {{API|v}}</center>
|<center>{{API|ɡz}}, {{API|ks}}, {{API|s}}, {{API|z}}</center>
|<center>{{API|z}}</center>
|}
</center>

{| class="wikitable" style="font-family:Lucida Sans Unicode, Segoe UI, Arial Unicode MS, Verdana; margin: 1em auto 1em auto;"
!a
!â
!æ
!
!ai
!ain, aim
!an, am
!au
!ay
|-
|/a/, /ɑ/
|/ɑ/
|/e/
|
|/e/, /ɛ/
|/ɛ̃/
|/ɑ̃/
|/o/, /ɔ/
|/ɛj/, /aj/, /ɛ/
|-
! e !! ê, è !! é !! eau !! ei !! ein, eim!! en, em!! eu!!
|-
|/e/, /ə/, /ɛ/, /ø/
|/ɛ/
|/e/
|/o/
|/e/, /ɛ/
|/ɛ̃/
|/ɑ̃/
|/ø/, /œ/
|
|-
! i !! !! !! !! !! ien, iem !! in, im !! !!
|-
|/i/, /j/
|
|
|
|
|/jɛ̃/
|/ɛ̃/
|
|
|-
! o !! ô !! œ !! œu !! oi !! oin !! on, om !! ou !! oy
|-
|/ɔ/, /o/
|/o/
|/œ/, /e/
|/œ/, /ø/
|/wa/
|/wɛ̃/
|/ɔ̃/
|/u/, /w/
|/waj/
|-
! u !! !! !! !! !! !! un, um, aun !! !!
|-
|/y/, /ɥ/
|
|
|
|
|
|/œ̃/
|
|
|-
! y !! !! !! !! !! yen !! yn, ym !! !!
|-
|/i/, /j/
|
|
|
|
|/jɛ̃/
|/ɛ̃/
|
|
|}
</center>

==== La pontuacion e la tipografia ====

Lo francés utiliza la [[pontuacion]] en vigor dins lei parlars qu'utilizan l'[[alfabet latin]]. Es a dire que lo [[ponch (pontuacion)|ponch]] (.) e la [[virgula]] (,) i tènon un ròtle centrau. La particularitat principala de la pontuacion francesa es l'usatge dei [[vergueta|verguetas francesas]] (« »). Lei règlas de [[tipografia]] dau francés presentan de diferéncias amb lei règlas en vigor dins lei país anglosaxons e dins d'autrei país latins. En particular, d'espacis son inserits avans lei simbòls de pontuacion compausats de dos elements (per exemple, avans un [[ponch-virgula]]).

== La frasa simpla ==

Lo francés es una [[lenga SVO|lenga subjècte-vèrbe-objècte (SVO)]]. La frasa simpla i es normalament compausada de tres elements de basa que son lo grop nominau, lo grop verbau e lo complement. L'òrdre SVO es relativament estricte en francés mai de variantas son possiblas. Per exemple, l'òrdre VSO es possible, generalament per produrre un efiech d'estile. La frasa simpla pòu tanben aver d'elements coma un grop adjectivau.

=== Lo nom e lo grop nominau ===

==== Lo grop nominau ====

Lo grop nominau es un grop de [[mot]]s constituits d'un nom e, sovent, d'un determinant. Pòu tanben contenir divèrseis expansions coma un [[epitèt]] ò un [[complement de nom]]. En francés, dins la frasa simpla estandard, forma generalament la premiera partida de la [[frasa]] coma subjècte de l'accion. Pasmens, pòu aver d'autrei foncions coma aquelei de [[complement d'objècte]], d'[[atribut du subjècte]], d'[[atribut dau complement d'objècte]], de [[complement circonstanciau]] ò d'[[aposicion]].

==== Lei determinants ====

En l'abséncia de sistèma de declinasons, lei determinants an un ròtle important dins la frasa en francés. Son plaçats avans un nom e participan a l'identificacion de son genre e de son nombre. N'existís plusors categorias.

{{veire|Articles en francés}}

La premiera es aquela deis articles qu'es devesida en dos grops. Lo premier es aqueu deis articles definits que son associats amb un nom ben identificat per lei participants a una comunicacion. Son presentats dins la taula aiçí dessota :
<center>
{| border="1" class="wikitable" style="text-align:center" cellspacing="0" cellpadding="3"
! rowspan="2" | &nbsp; 
! colspan="2" align="center" | Singular 
! rowspan="2" valign="center" | Plurau
|-
! avans una consonanta || avans una vocala
|-
! Masculin
| ''le''
| rowspan="2" valign="center" | ''l'''
| rowspan="2" valign="center" | ''les''
|-
! Femenin
| ''la''
|}
</center>

Lo segond grop es aquela deis [[article indefinit|articles indefinits]]. Egalament plaçats avans lo nom, an lo meteis ròtle que leis articles definits. S'emplègan quand lo nom es pas ben conegut per lei participants a una comuniacion. Per exemple, per parlar d'un objècte en generau. Aqueleis articles son presentats dins la taula aiçí dessota :
<center>
{| border="1" class="wikitable" style="text-align:center" cellspacing="0" cellpadding="3"
! &nbsp; !! Singular !! Plurau
|-
! Masculin
| ''un''
| rowspan="2" valign="center" | ''des''
|-
! Femenin
| ''une''
|}
</center>

{{veire|Determinants possessius en francés}}

Lei [[determinant (gramatica)|determinants possessius]] son utilizats per marcar la proprietat ò l'apartenéncia a un grop. Coma leis articles, son plaçats avans lo nom e sa forma varia segon lo genre e lo nombre dau nom qu'es determinat. Son presentats dins la taula aicí dessota :

<center>
{| border="1" class="wikitable" style="text-align:center" cellpadding="5" cellspacing="0"
! rowspan="2" colspan="3" | &nbsp; !! colspan="2" | Determinant
|-
! Singular !! Plurau
|-
! rowspan="6" | Possessor !! rowspan="2" | Premiera persona !! Singular
| ''mon'', ''ma''<ref>''Mon'' es lo determinant masculin e neutre, ''ma'' es lo determinant femenin.</ref>|| ''mes''
|-
! Plurau
| ''notre'' || ''nos''
|-
! rowspan="2" | Segonda persona !! Singular
| ''ton'', ''ta''<ref>''Ton'' es lo determinant masculin e neutre, ''Ta'' es lo determinant femenin.</ref> || ''tes''
|-
! Plurau
| ''votre'' || ''vos''
|-
! rowspan="2" | Tresena persona !! Singular
| ''son'', ''sa''<ref>''Son'' es lo determinant masculin e neutre, ''Sa'' es lo determinant femenin.</ref> || ''ses''
|-
! Plurau
| ''leur'' || ''leurs''
|}
</center>

{{veire|Demonstratius interrogatius en francés}}

Lei determinants interrogatius s'utilizan au començament d'una frasa interrogativa. Varian tanben en genre e en nombre :

<center>
{| border="1" class="wikitable" style="text-align:center" cellpadding="5" cellspacing="0"
! &nbsp; !! Singular !! Plurau
|-
! Masculin
| ''quel'' || ''quels''
|-
! Femenin
| ''quelle'' || ''quelles''
|}
</center>

==== Lo nom ====

En francés, existís dos tipes de noms. Lei pus nombrós son lei noms comuns que designa d'objèctes dotats d'una definicion generala coma un [[aubre]] (''un arbre'') ò un [[ostau]] (''une maison''). Començan per una minuscula quand son dins la frasa e per una capitau quand son plaçats au començament. Lei noms pròpris designan un objècte ben definit coma [[Occitània]] (''Occitanie'') ò [[Frederic Mistral]] (''Frédéric Mistral''). Començan totjorn per una capitau. Enfin, existís de noms collectius que son de tèrmes singulars que designan un plurau coma ''la troupe'' (« l'ardada » en [[occitan]]). Seguisson lei règlas dei noms comuns.

==== Lei pronoms ====

{{veire|Pronoms en francés}}

Lei [[pronom]]s en francés varian en [[genre (gramatica)|genre]] (masculin ò femenin), en [[nombre (gramatica)|nombre]]) e, sovent, en [[persona (gramatica)|persona]]. Coma en [[occitan]], remplaça totjorn un [[mot]] ò un grop de [[mot]]s dins la [[frasa]]. N'existís plusors categorias diferentas que son adaptadas a de tenir de ròtles distints. Per exemple, lei [[pronom personau|pronoms personaus]] permèton d'exprimir lei personas gramaticalas, lei [[pronom interrogatiu|pronoms interrogatius]] permèton de demandar l'identitat dau demandaire ò lei [[pronom possessiu|pronoms possessius]] permèton de remplaçar un [[grop nominau]] per un determinant possessiu. Es tanben possible de combinar dos pronoms eissits de categorias diferentas. Lei pronoms principaus son presentats dins la taula aicí dessota :

<center>
{| class="wikitable"
!
!Pronoms subjècte
!Pronoms COD
!Pronoms COI
!Pronoms disjonchs
!Pronoms reflexius 
|-
|'''1{{a}} dau singular'''
|je
|me
|me
|moi
|me / moi-même
|-
|'''2{{a}} dau singular'''
|tu
|te
|te
|toi
|te / toi-même
|-
|'''3{{a}} dau singular'''
|il / elle
|le / la
|lui
|lui / elle
|se / lui-même / elle-même / soi
|-
|'''1{{a}} persona dau plurau'''
|nous
|nous
|nous
|nous
|nous / nous-mêmes
|-
|'''2{{a}} persona dau plurau'''
|vous
|vous
|vous
|vous
|vous / vous-mêmes
|-
|'''3{{a}} persona dau plurau'''
|ils / elles
|les
|leur
|eux/elles
|se / eux-mêmes / elles-mêmes
|}
</center>

=== Lo vèrbe e lo grop verbau ===

{{veire|Conjugason en francés}}

==== Lei vèrbes ====

En francés, lo vèrbe es generalament l'element centrau dau [[grop verbau]] e de la frasa. Varia en foncion de la [[persona (gramatica)|persona gramaticala]], dau [[nombre (gramatica)|nombre]], dau [[mòde (gramatica)|mòde]], dau [[temps (gramatica)|temps]] ò de l'[[aspècte (gramatica)|aspècte]]. La persona despend dau subjècte. La premiera persona representa lo locutor e la segonda l'interlocutor. La tresena persona representa una persona que participa pas a la comunicacion ò un objècte inanimat. Lo nombre es marcat per la desinéncia dau vèrbe e, sovent, per l'usatge dau [[pronom]] adaptat. Lo [[mòde (gramatica)|mòde]] accèpta dos cas diferents que son lo mòde personau e lo mòde impersonau.

Lo [[temps (gramatica)|temps]] dau vèrbe es un element important de la conjugason francesa. Premier, permet de plaçar un eveniment d'un ponch de vista [[cronologia|cronologic]] (passat, present, futur). En parallèl, permet tanben de precisar de paradigmas verbaus coma l'[[imperfach]] ò lo [[preterit]]. Ansin, en francés, existís dos tipes de temps verbau. Lo premier recampa lei temps absoluts que situan l'accion d'un biais precís dins l'enonciacion de la frasa ([[preterit]], [[futur simple]]...). La segonda gropa lei temps relatius que situan un procès a respècte d'un autre procès. Per exemple, es lo cas dau [[plus que perfach]].

Enfin, existís plusors aspèctes dins la [[conjugason en francés|conjugason francesa]]. Son classats dins dos ensembles principaus. Lo premier considèra un procès dins sa globalitat mentre que lo segond s'interèssa puslèu a diferents moments de la realizacion dau procès. Per exemple, L'aspècte perfectiu considèra l'acabament d'un procès e es sovent opausat a l'aspècte imperfectiu que considèra pas l'acabament dau procès. Se pòu tanben considerar l'oposicion entre l'aspècte incoactiu, que pren un procès a son començament, e l'aspècte terminatiu que considèra un procès au moment de son acabament. Un cas particular pertòca l'aspècte progressiu qu'a pas d'aspèctes dirèctament opausat. Permet de considerar una accion durant son desvolopament.

==== Lo classement dei vèrbes ====

Lei vèrbes son classats dins tres grops. Lo premier grop contèn lei vèrbes que s'acaban per -er a l'[[infinitiu]] e qu'an una conjugason regulara. Lo segond es compausat dei vèrbes en -ir qu'an una conjugason regulara. Enfin, lo tresen grop es constituït per lo rèsta dei vèrbes. Un certan nombre an de conjugasons mai ò mens regularas e lo rèsta es irregular.

==== La conjugason ====

La conjugason francesa es basada sus l'apondon d'una desinéncia a un radicau verbau. Lo radicau es generalament estable mai, coma en [[occitan]], pòu leugierament variar per facilitar la [[prononciacion]]. La desinéncia permet d'exprimir lo mòde e lo temps per totei lei vèrbes. Per lei vèrbes conjugats, permet tanben de nòtar la persona e lo nombre e, per lei vèrbes au participi passat, permet de nòtar lo genre e lo nombre.

Lei formas conjugadas son devesidas entre formas simplas e formas compausadas. Lei formas simplas son aquelei construchas a partir dau modèl radicau + desinéncia. Lei formas compausadas son constituïdas d'un [[auxiliar]] conjugat e d'un [[participi passat]]. Leis auxiliars utilizats son ''avoir'' (« aver ») e ''être'' (« èsser »). Lei formas subrecompausadas existisson mai son raras. Lei temps e lei mòdes qu'existisson son resumits dins la taula aicí dessota :

<center>
{| class="wikitable"
!Formas
!Mòdes
!Temps
|-
|rowspan="5" |Formas simplas
|Indicatiu
|Present, imperfach, preterit, futur
|-
|Subjonctiu
|Present, imperfach
|-
|Condicionau
|Present
|-
|Imperatiu
|Present
|-
|Participi
|Present, passat
|-
|rowspan="3" |Formas simplas
|Indicatiu
|Passat compausat, plus de perfach, preterit compausat (ò passat anterior), futur anterior
|-
|Subjonctiu
|Passat, plus que perfach
|-
|Condicionau
|Passat
|}
</center>

L'emplec dei temps es similar a l'[[occitan]]. Pasmens, en causa de la simplificacion en cors dau francés, lei temps frequentament utilizats son lo present, l'imperfach, lo passat compausat e lo futur de l'indicatiu, lo present dau subjonctiu, lo present dau condicionau e lo present de l'imperatiu. Lo [[preterit]] es d'usatge comun a l'escrich. Leis autrei temps son pas ò pauc utilizats.

=== Lei complements ===

Lei [[complement (gramatica)|complements]] se situan generalament a la fin de la [[frasa]] simpla en francés. Pasmens, aquò es susceptible de variar segon lei construccions chausidas per lo locutor. Existís plusors tipes de [[complement (gramatica)|complements]] diferents que son eissits dei declinasons dau [[latin]]. Pòdon èsser compausats de mots de tipes divèrs coma de noms, de vèrbes a l'infinitiu, de pronoms ò de [[proposicion (gramatica)|proposicions]]. Son dichs « essenciaus » se sa disparicion entraïna un cambiament dau sens de la frasa. D'un biais generau, aquelei complements foncionan d'un biais similar a l'[[occitan]].

Lo complement pus frequent es lo [[complement d'objècte dirècte]] qu'es un element essenciau que vèn precisar l'objècte que reçaup l'accion dau [[vèrbe]]. Correspònd a l'[[accusatiu]] dau [[latin]]. Per exemple, dins la frasa ''le chat attrape la souris'' (« lo gat caça la rata »), ''la souris'' es un [[complement d'objècte dirècte]]. Lo [[complement d'objècte indirècte]] correspònd au [[datiu]] latin mai sa definicion es pauc precisa en causa de son caractèr eterogèn. Element de còps essenciau, es generalament liat a un nom per una preposicion. Lei [[complement circonstancia|complements circonstanciaus]] correspòndon a l'[[ablatiu]] [[latin]]. Son d'elements, rarament essenciaus, que permèton de precisar l'accion. Per exemple, dins la frasa ''Le chat attrape la souris dans le jardin'' (« lo gat caça la rata dins lo jardin »), ''dins lo jardin'' es un complement circonstanciau (de luòc). Enfin, lo darrier complement frequent en francés es lo [[complement de nom]] que correspònd au [[genitiu]] latin. Es una extension dau nom que permet de precisar una causa. Per exemple, dins ''La voiture de Jean'' (« La veitura de Joan »), ''de Jean'' permet de precisar lo nom dau proprietari de la [[automobila|veitura]].

Dins lei frasas passivas, s'utiliza fòrça lo [[complement d'agent]] que permet de precisar l'autor de l'accion. Es pas un element essenciau de la frasa.

=== L'adjectiu ===

L'[[adjectiu]] es un [[mot]] apondut a un nom per generalament exprimir una qualitat ([[adjectiu qualificatiu]]) ò una relacion ([[adjectiu relacionau]]). Adopta lo [[genre (gramatica)|genre]] e lo [[nombre (gramatica)|nombre]] d'aqueu nom. Sa plaça dins la frasa es relativament liura que pòu èsser posicionat dins lo [[grop nominau]] avans ò après lo nom ([[epitèt]]) ò dins lo grop verbau ([[atribut dau subjècte]]). L'adjectiu intra tanben dins la construccion dei comparasons coma lo [[superlatiu]] ò lo [[comparatiu]]. L'utilizacion d'un [[advèrbi]] permet tanben de modificar la valor d'un adjectiu. Per exemple, l'advèrbi ''très'' (« fòrça ») permet d'aumentar la valor d'un adjectiu.

=== Leis elements invariables ===

En francés, leis [[advèrbi]]s, lei [[preposicion (gramatica)|preposicions]] e lei [[conjoncion]]s son lei tres grops principaus d'elements invariables. Leis [[advèrbi]]s permèton de precisar la maniera, lo luòc, lo [[temps]] ò l'aspècte, de modificar lo sens d'una expression (accentuacion, demenicion...) e d'expausar una relacion [[logica]]. Lei [[vèrbe]]s e leis [[adjectiu]]s son leis elements de la frasa pus sovent associats a un advèrbi. Pasmens, d'advèrbis pòdon tanben foncionar coma complement foncionau.

Lei preposicions son invariablas. An un ròtle fòrça important dins la construccion de la frasa car an remplaçat lei declinasons dau [[latin]] e dau [[francés vièlh]]. De mai, permèton de liar d'elements de la frasa entre elei. En consequéncia, lei preposicions francesas pòdon aver de ròtles variables coma portar una indicacion sus una maniera, un luòc ò lo temps, tradurre la possession, introdurre certaneis elements gramaticaus... etc.

Lei conjoncions son d'elements que permèton de liar entre elei de partidas diferentas de la frasa. An egalament un ròtle important en francés. N'existís dos tipes diferents. Lei [[conjoncion de coordenacion|conjoncions de coordenacion]] permèton de liar dos elements independents. Son fòrça frequentas dins la frasa coma o mòstra l'exemple de la conjoncion ''et'' (« e »). Lei [[conjoncion de subordinacion|conjoncions de subordinacion]] permèton d'introdurre de proposicions subordonadas e de complexificar la frasa. La pus frequenta es ''que'' (« que ») que s'obsèrva tanben frequentament en francés.

== La frasa complèxa ==

En francés, la frasa complèxa es constituïda, coma en [[occitan]], de plusors [[proposicion (gramatica)|proposicions]] que se tròban dins una relacion d'associacion ò dins una relacion de subordinacion. Aquelei frasas son fòrça utilizadas a l'[[escritura|escrich]] e son pas raras a l'orau. La relacion d'associacion permet de liar doas proposicions independentas per juxtaposicion, es a dire amb una separacion materializada per una virgula, ò per coordinacion, es a dire amb una separacion marcada per una [[conjoncion de coordenacion]].

Pasmens, lo cas pus frequent de frasa complèxa es aqueu construch a l'entorn d'una relacion de dependéncia-subordinacion. Dins aqueu cas, s'utiliza un mot subordinant que permet d'introdurre la proposicion subordinadas. Lo pus frequent es ''que'' qu'es, dins aquela situacion, relativament similar au subordinant « que » utilizat en [[occitan]]. Aquelei proposicions son siá a l'[[indicatiu]] siá au [[subjonctiu]]. Permèton d'introdurre de precisions fòrça variadas coma de complements d'objècte dirècte dau vèrbe principau, de complements de nom de la proposicion principala, de [[complement circonstanciau|complements circonstanciaus]], de complements a un [[adjectiu]], de relacions [[logica]]s (consequéncia, causa... etc.) ò d'elements d'argumentacion (concession... etc.). Son tanben l'otís permetent d'utilizar lo [[discors raportat]].

== Lo lexic ==

Mai de 80% dau lexic francés vèn dau [[latin]] popular tardiu parlat a la fin de l'[[Antiquitat]] en [[Gàllia]]. Aqueu latin èra diferent dau [[latin classic]] parlat per l'elèit de l'[[Empèri Roman|Empèri]]. Pasmens, se fau nòtar que, dins la lenga de la vida vidanta, solament 50% dau lexic utilizat provèn d'aquel eiretatge roman. Lo rèsta dau lexic es d'origina divèrsa e es lo rebat de l'[[istòria]] de [[França]] e de l'[[Euròpa Occidentala]]. En provenància de l'[[Antiquitat]], se tròban ansin de [[mot]]s empruntats ai lengas celticas ò germanicas. Puei, durant l'[[Edat Mejana]], l'[[arabi]], l'[[occitan]], l'[[italian]] e l'[[espanhòu]] foguèron a l'origina de fòrça mots. Puei, pus recentament, lo [[japonés]] e, mai que mai, l'[[anglés]] son de provesidors importants de [[vocabulari]]. Enfin, se fau nòtar l'influéncia dau [[grèc|grèc ancian]], considerat coma una lenga sabenta, que sèrv sovent per la creacion de mots novèus dins lo domeni tecnic.

Un sistèma de prefixes e de sufixes existís. Presenta de similituds amb aqueu de l'[[occitan]] mai es leugierament mens desvolopat. Permet de crear un mot novèu en modificant ò en precisant un mot iniciau. Coma per lo rèsta dau lexic, la màger part d'aqueleis afixes son d'origina latina. Dins aquò, una part significativa es grèga.

Enfin, una darriera caracteristica de remarca dau lexic francés regarda sa semantica lexicala. En particular, lei sinonims e leis omonims i son relativament nombrós. Per lei sinonims, aquò s'explica per la diversitat de l'origina dau lexic. Permet de variar lei mots emplegats dins una frasa, çò qu'es considerat coma un element important dins lei tèxtes literaris. Per leis omonims, aquò s'explica per de construccions lexicalas ò gramaticalas similaras, per una origina etimologica pròcha ò per d'azards.

== Annèxas ==

=== Liames intèrnes ===
<div style="-moz-column-count:3; column-count:3;">
* [[Alfabet francés]].
* [[Conjugason en francés]].
* [[França]].
* [[Francés mejan]].
* [[Francés vièlh]].
* [[Francic]].
* [[Gramatica francesa]].
* [[Jacobinisme]].
* [[Literatura francesa]].
* [[Ordonança de Villers-Cotterêts]].
</div>

=== Bibliografia ===

* '''[[francés|(fr)]]''' Philippe Ménard, ''Syntaxe de l'ancien français'', Editions Bière, 1994 (1998).
* '''[[francés|(fr)]]''' Gaston Zink, ''Le Moyen français (XIVe et XVe siècles)'', Presses universitaires de France, coll. « Que sais-je ? », 1990.

=== Nòtas e referéncias ===
<div style="-moz-column-count:3; column-count:3;">
<references/>
</div>

{{DEFAULTSORT:frances}}
[[Categoria:Inventari de lengas]]
[[Categoria:Lenga romanica]]
[[Categoria:Lenga d'Argeria|Francés]]
[[Categoria:Lenga de las Antilhas francesas]]
[[Categoria:Lenga de Belgica|Francés]]
[[Categoria:Lenga de Burkina Faso|Frances]]
[[Categoria:Lenga de Canadà|Frances]]
[[Categoria:Lenga de Republica de Còngo|Frances]]
[[Categoria:Lenga de Republica Democratica de Còngo|Frances]]
[[Categoria:Lenga de Còsta d'Evòri|Francés]]
[[Categoria:Lenga de Jiboti|Francés]]
[[Categoria:Lenga d'Haití|Francés]]
[[Categoria:Lenga d'Itàlia|Francés]]
[[Categoria:Lenga de Mali|Francés]]
[[Categoria:Lenga de Luxemborg|Francés]]
[[Categoria:Lenga de Marròc|Francés]]
[[Categoria:Lenga de Maurici|Francés]]
[[Categoria:Lenga de Mónegue|Francés]]
[[Categoria:Lenga de Nòva Caledònia]]
[[Categoria:Lenga de Polinesia Francesa]]
[[Categoria:Lenga de Senegal|Francés]]
[[Categoria:Lenga de Soïssa|Francés]]
[[Categoria:Lenga de Chad|Francés]]
[[Categoria:Lenga de Tògo|Francés]]
[[Categoria:Lenga de Tunisia|Francés]]
[[Categoria:Lenga francesa|*]]
[[Categoria:Lenga oficiala de l'Union Europèa|Francés]]
[[Categoria:Lenga flexionala|Francés]]
[[Categoria:Lenga SVO|Francés]]
[[Categoria:Francofonia|Francés]]
[[Categoria:Valonia]]
Modèls utilizats sus aquesta pagina :
Tornar a la pagina Francés.
Recuperada de « https://oc.wikipedia.org/wiki/Francés »