Sjå kjelda til Sau

Du har ikkje løyve til å endre denne sida av di:
IP-adressa di er i et i et IP-intervall som har blitt blokkert på alle Wikimedia-wikier.
Blokkeringen ble gjort av ‪EPIC‬. Årsaken som ble oppgitt var Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Blokkeringen startet: 2. juli 2024 kl. 09:48
Blokkeringen utløper: 2. juli 2025 kl. 09:48
Din nåværende IP-adresse er 206.189.44.186. Det blokkerte IP-intervallet er 206.189.32.0/20.
⧼blockedtext-includedetails-queries⧽ Hvis du mener du ble blokkert ved en feil kan du finne mer informasjon og instruksjoner i den globale policyen Ingen åpne proxyer.
Du kan også diskutere blokkeringen ved å poste en forespørsel om gjennomgang på Meta-Wiki. Du kan også sende en e-post til forvalternes VRT-kø på stewards@wikimedia.org. Husk å ta med alle detaljene ovenfor.
Du kan sjå og kopiere kjeldekoden til denne sida.
{{taksoboksLua
|taksonomi_WD=ja
|id=Q29350771
|bilete=Sauer i fjellet cropped.jpg
|bilettekst=Sauer i den norske fjellheimen
|status=dom
}}
'''Sau''' (''Ovis aries'') er ein [[drøvtyggar]]. Han er eitt av dei vanlegaste [[husdyr]]a og vert avla fram for [[kjøt]] og [[ull]]. Sauen var eit av dei første dyra som vart [[domestikasjon|tamde av menneske]], truleg i [[Midtausten]] for om lag 10&nbsp;000 år sidan. Gjennom tidene har det utvikla seg ei rekkje ulike typar sau tilpassa ulike leve- og bruksområde, og i moderne tid har ein avla fram nye rasar særskild tilpassa ull- og kjøtproduksjon. 

== Ordsoge ==
[[Fil:Soay-sheep-arjecahn.jpg|mini|venstre|[[Soay-sau]].]]

{{namn på ulike språk
| vidd=240px
| namn = Sau, smale
| dialektnamn = Får
| norrønt    = Sauðr, smali, fær
| nordsamisk =Sávza
| nordsamisk lenke =Sávza
| svensk = Får
| svensk lenke =Tamfår
| dansk   = Får
| dansk lenke =Får
| engelsk = Sheep
| engelsk lenke =Domestic sheep
| tysk = Schaf
| tysk lenke =Hausschaf
| fransk  = Mouton
| fransk lenke =Mouton
| spansk =Oveja
| spansk lenke =Ovis orientalis aries
| russisk = Ovtsa (Овца)
| russisk lenke =Овца
|latin=ovium}}
Ordet «sau» stammer frå [[norrønt]] ''sauðr'' og er i slekt med verbet 'sauda/syda', det vil seia 'koka'. Ordet hev «d» til slutt i høgnorsk, landsmål og noen dialekter: «saud» (eller «Saud»). Andre ord for dyra er «smale» (som i [[smalehovud]]) og på bokmål, dansk og svensk «får» (som i [[fårikål]]). Ein finn ordet «sau» att i stadnamn som [[Soay]] og «får» i [[Fair Isle]] og [[Færøyane]].

''Hosauen'' blir kalla søye, tekse eller sau; ''hannsauen'' vêr, vedde eller bekre; ''ungen'' [[lam]]; og ''eittåringen'' gimmer eller jømmer. 

== Skildring ==
[[Fil:Kamerunschafe.jpg|mini|[[Kamerunsau]]er.]]
Sauer er nokså små drøvtyggarar, som regel kjenneteikna av tettkrølla hår, [[ull]]. Utsjånad og storleik varierer mykje etter kva type eller rase dei høyrer til. [[Tamsau]]er har ofte [[Neoteni|ungdyreigenskapar]] heile livet samanlikna med [[villsau]]er.

Sauer kan ha ei lengd på 120-180 cm og skulderhøgd på mellom 65 og 127 cm, medan vekta kan variera mellom 20 og 200 kg. Søyene er gjerne rundt 3/4-2/3 av storleiken til vêrane. Dyra kan vera fleire fargar, frå [[kvit]] til brun eller svart. Dei kan vera einsfarga eller ha ulike mønster, til dømes flekkar, prikkar eller føter og hovud i ein annan farge enn kroppen. Mange har [[spiral]]forma [[horn]]. Snuten er relativt smal og har ei vertikal kløft. Skallen på tamsau skil seg frå villsau gjennom å ha mindre augeholer og hjernevolum. Villsau har gjerne ein kort hale på ca. 7-15 cm, mens tamsau har ein noko lenger hale som også fungerer som feittreserve.

Ein sau kan verta 8-12 år gamal, men vert normalt slakta før det.

[[Fil:Muffelwild12.4.2008 007.jpg|mini|Muflon i dag.]]
== Historie ==

Det er fleire teoriar om korleis prosessen føregjekk og korleis sauen oppstod, men [[DNA]]-analyse har vist at han stammar frå den asiatiske [[muflon]]en som no finst i fjellstrøka i Tyrkia og sør i Iran, og ein annan art som ikkje er funnen. [[argalisau|Argali-]] og [[urialsau]] har vore kandidatar, men har ulikt [[kromosom]]tal frå tamsau og muflon, og er dermed lite trulege stammødre.

== Utbreiing ==
I [[Australia]] og [[New Zealand]] er sauer svært talsterke i forhold til folketalet elles; det er tolv gonger så mange sauer som menneske på New Zealand.

== Åtferd ==
[[Fil:Sardinian Sheeps.JPG|mini|Sardinske sauer i flokk.]]
=== Intelligens ===
Det er ein godt innarbeid [[myte]] at sauen er spesielt [[intelligens|uintelligent]], ein myte som nok har samanheng med at sauen ser ut til å ha ein ikkje-[[hierarki]]sk [[flokkmentalitet]]. Myten kjem til uttrykk i omgrep som «fåreskalle», «dum som ein sau» og «å følgja [[bjøllesau]]en (utfor stupet)». 

Forsøk som talar mot slike utsegner har mellom anna vist at sauer er i stand til å kjenna igjen ansiktstrekka hjå i alle fall 50 andre sauer over ein toårsperiode og at enkelte individ er flinke til å laga hol i gjerde eller på anna vis overkoma dei hindera menneska set opp. Sauene er også i stand til å identifisera slektningar og kan halda særskilte vennskap innan flokken. Dei har også individuelle karaktertrekk; til dømes er nokre sauer veldig pågåande og nokre klarer seg fint utanom flokken. Det finst om enn dekning for å påstå at ein gjennom domestikasjonen har luka ut smartare sauer, i det dei ofte vert sett på som problemdyr. Ein annan grunn til utlukinga kan vera at me lenge har prioritert kjøttproduktive sauer framfor sauer som lettare forsvarer seg mot rovdyr. 

=== Flokkgrupper ===
[[Fil:Sheep in norwegian mountain.jpg|mini|Sau på fjellbeite]]
Det er ingen tvil om at sauen har ein tendens til å samla seg i flokkar, men den er ikkje fullstendig avhengig av ein større flokk. Det hender at sauer deler seg opp i mindre grupper som ein einsleg sau med lam og kanskje fleire vaksne etterkomarar, eit par vêrar som står kvarandre nær ([[bifili]] er ikkje eit uvanleg fenomen), ein flokk gimmer og gjeldsauer (sauer utan lam), ein flokk leia av ein spesiell sau (til dømes ein halvspæl blant dalasauer) eller eit par nærslekta eller ikkje fullt så nærslekta sauer.

== Avl ==
[[Fil:Bath Time, Seathwaite Farm - geograph.org.uk - 237777.jpg|mini|Sauer på ein gard i [[Cumbria]]. I England er det vanleg å kryssa hardføre nordlege rasar med større, men veikare rasar for å få størst mogleg produksjon.]]
Gjennom tidene har det utvikla seg ulike typar sau etter kva klima, fôr og krav til kjøt og ull ein hadde. Avl kan brukast til å forbetra visse eigenskapar hjå ein sau. Gjennom kryssing av ulike typar kan ein også få fram ei blanding av ulike eigenskapar.

Av kommersielle grunner vert gjerne desse eigenskapane desse prioritert:
* Fruktbarheita (helst to lam om hausten){{tr}}
* Tilvekstevne som lam (høg tilvekst første fire-fem månadane)
* Slaktekvalitet hjå lam (høg kjøttfylde og relativt lite feitt)
* «Morseigenskapar» (uttrykt ved lammetilvekst og problemfri [[lemming|lamming]])
* Ullmengde
* Ullkvalitet
* Eksteriør (kroppsbygnad som høver til utmarksbeita; sterke bein og godt jurstell)

Andre eigenskapar som kan ha ein innverknad er
* Åtferd (lammedreparar vert luka ut)

I avlen vert det nytta få vêrer, og det er difor viktig at dei ein nyttar er spesielt gode. Difor vert vêreavl sett i system ved [[kåring]], [[vêrring]]ar og [[vêrindeks]]ar.

=== Sauerasar ===
:''Sjå og [[:kategori:sauerasar|oversyn over sauerasar]]''
Meir enn 200 [[rase]]r er kjent. Blant sauerasane som finst i Noreg er [[dalasau|Dala]], [[rygja]], [[spælsau]], [[sjeviot]], [[svartfjes]], [[norsk pelssau]], [[texelsau|texel]], [[steigar]] og [[finsk landrase]]. I tillegg kjem rasevarietetar; i Noreg vert dei fleste sauene kategoriserte som [[norsk kvit sau]].

== Produkt ==
[[Fil:Malta Gbejniet.JPG|mini|Saueostar til sals på [[Malta]].]]
Hovudprodukt i Noreg er [[kjøt]] og [[ull]]. Andre produkt er [[sauemjølk|mjølk]] og [[saueost|ost]], [[skinn]], [[tarmar]] og [[ullfeitt]] (lanolin).

Sauekjøtet vert nytta i matvarer som [[smalahovud]], [[fårepølse]], [[pinnekjøtt]], [[lammelår]] og [[fårikål]]. Det er spesielt lammekjøtet som er attraktivt. 

=== Verdivurdering ===
Verdien av eit lammeslakt vert bestemt av slaktevekta og slaktekvaliteten (muskelfylde, feitheitsgrad , feittfordeling og feittfarge). Dersom lammet oppfyller eit sett spesielle kriterie, så vert det kalla [[stjernelam]], noko som gjev eit ekstra pristillegg for produsenten.

Ullverdien vert bestemt av vekta, typen (crossbreed, spel, pels) og kvaliteten (farge, vegetabilmengd, filting ...). 

== Sauer i kulturen ==
[[Fil:Amun stela Berlin.jpg|mini|upright|Egyptisk [[stele]] med guden [[Amon]] i ulike skapnader, mellom anna ein vêr.]]
[[Fil:Sheeps classe.jpg|mini|Sauemosaikk frå Bysantium på 500-talet.]]
Sauen har sidan temminga blitt til eit av dei viktigaste husdyra i ei rekkje ulike kulturar. I [[egyptisk mytologi]] var vêren eit symbol for [[guden Ra]] ([[Amon]], [[Heryshaf]]) og i [[Iran]] er det funne ein [[statuett]] som tyder på at ein dreiv framavling av ullgode sauer alt for 6000 år sidan. Sauen finst også som [[stjerneteikn]] både i den vestlege ([[Vêren]]) og den kinesiske [[dyrekrinsen]]. 

Innan kristendommen har sauen ei særskild tyding. [[Jesus]] er ofte skildra som «Guds (offer)lam», men Gud er også ein [[hyrding]] for menneska, som blir likna med ein saueflokk.

Det kvite lammet symboliserer ofte [[uskuld]] og reinleik, medan den svarte sauen har vore brukt om nokon som skil seg ut negativt (som i uttrykket «familiens svarte får»). Sauen som flokkdyr kan stå for folk som ikkje tenker sjølv, men blindt følgjer leiarar.

Sauer er nemnd i alt frå barnesonger som «[[Bæ, bæ, lille lam]]» til klassiske songar som «[[Schafe können sicher weiden]]» og religiøse som «[[Agnus dei]]» og ei rekkje [[salme|salmar]].

== Kjelder ==
<div class="references-small">
* {{Nynorskordboka}}
* {{snl|sauer}}
* ''Denne artikkelen bygger på «[[:en:Domestic sheep|Domestic sheep]]» frå {{Wikipedia-utgåve|en}}, den 6. juni 2010.'' 
</div>

== Bakgrunnsstoff ==
{{Commons|Ovis aries}}
* Fjærli, T., ''Villsauen'', Villsauseminaret på Frøya, 14-16 mars 1997.
* [http://www.nsg.no/ Norsk Sau og Geit]
* [http://leine.no/vet/gs/ Småfesidene, sjukdommar hjå sau og geit] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070106023614/http://www.leine.no/vet/gs/ |date=2007-01-06 }}
* [http://www.villsau.no/nyheter/news_item.2006-11-06.7701637438 Fjærli, T., ''Norsk villsau er blitt Slow Food'', Norsk Villsaulag BA]
* [http://www.sheep-isle.dk/artikler/Flokkatferd_hos_sau.htm Hansen, I., ''Flokkatferd hos sau'', Planteforsk, Tjøtta fagsente] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070930010809/http://www.sheep-isle.dk/artikler/Flokkatferd_hos_sau.htm |date=2007-09-30 }} (Lenka 7/9-2007)

{{Autoritetsdata}}
[[Kategori:Husdyr]]
[[Kategori:Sauer| ]]
[[Kategori:Småfe]]
[[Kategori:Ovis]]
Malar som er brukte på denne sida:
Attende til Sau.
Henta frå «https://nn.wikipedia.org/wiki/Sau»