Sarazm

Sarazm (bit-Taġik: Саразм) hija belt tal-qedem kif ukoll jamoat (diviżjoni amministrattiva tat-tielet livell fit-Taġikistan) fil-Majjistral tat-Taġikistan. Tmur lura għar-raba' millenju Q.K., b'dati tas-C14 li jvarjaw bejn it-3900 u l-2100 Q.K., u llum il-ġurnata hija Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.^[1] Il-jamoat hija parti mill-belt ta' Panjakent fir-Reġjun ta' Sughd, u għandha popolazzjoni totali ta' 27,877 ruħ (skont iċ-ċensiment tal-2015).^[2] Tikkonsisti minn 21 villaġġ, inkluż Chimqal'a (is-sede), Abdusamad, Bostondeh, Kamar, Kamar-Tash u Sohibnazar.^[3]

Is-sit arkeoloġiku tal-belt tal-qedem ta' Sarazm jinsab qrib Sohibnazar, villaġġ li jinsab max-xatt tax-xellug tax-xmara Zeravshan, qrib il-fruntiera mal-Użbekistan.^[4] Il-kultura ta' Sarazm tippreċedi bil-bosta l-wasla tal-kultura tal-isteppa ta' Andronovo fin-Nofsinhar tal-Asja Ċentrali fit-tieni millenju Q.K.^[5][6]

Is-sit ta' Sarazm jinsab 15-il kilometru fil-Punent tal-belt ta' Panjakent u jokkupa żona twila madwar 1.5 kilometru u wiesgħa bejn 400 u 900 metru. Fil-quċċata tal-okkupazzjoni tiegħu, is-sit kien ikopri erja sa 90 ettaru, u 35 ettaru minnhom kienu fil-beraħ.^[7]

Is-sit huwa ta' interess kbir għall-arkeologi peress li jikkostitwixxi l-ewwel soċjetà agrikola protostorika f'dan ir-reġjun tal-Asja Ċentrali. Barra minn hekk, huwa l-iżjed insedjament agrikolu protostoriku permanenti fil-Grigal tal-Asja Ċentrali.^[8] Sarazm kienet l-ewwel belt fl-Asja Ċentrali li kellha relazzjonijiet ekonomiċi ma' network ta' insedjamenti li jkopru territorju enormi mill-isteppi tat-Turkmenistan u l-Baħar Aral (fil-Majjistral) sal-Promontorju Iranjan u l-Wied tal-Indus (fin-Nofsinhar u fix-Xlokk).^[4]

Wara l-ewwel skoperti fil-wiċċ minħabba l-attività agrikola, l-ewwel skavi tas-sit saru fl-1977 u twettqu minn Abdullah Isakov tal-Akkademja tax-Xjenza tat-Taġikistan.^[7] Matul l-ewwel skavi, saru tmien stħarriġiet f'pożizzjonijiet differenti u tliet postijiet ġew skavati. Fl-1987, seba' żoni ġew skavati u twettqu 20 stħarriġ.^[8]

Is-sit ġie rriċerkat permezz ta' diversi sħubijiet bejn ir-Repubblika Soċjalista Sovjetika tat-Taġikistan u sħab internazzjonali. B'mod partikolari, kien hemm kollaborazzjoni sfiqa bejn ir-riċerkaturi Franċiżi u Taġiki mill-bidu tal-1984 bl-ewwel missjoni xjentifika. Fl-1985 ġie ffirmat ftehim ta' kooperazzjoni ta' tliet snin bejn iċ-Ċentru Nazzjonali tar-Riċerka Xjentifika ta' Franza u l-Akkademja tax-Xjenza tat-Taġikistan, sħubija li mbagħad iġġeddet sal-1998, meta l-missjoni Franċiża nbidlet favur il-preservazzjoni tas-sit.^[9] Il-biċċa l-kbira tal-analiżi arkeometrika twettqet miċ-Ċentru Nazzjonali tar-Riċerka Xjentifika ta' Franza fi Franza. Il-missjoni Franċiża tmexxiet taħt is-superviżjoni ta' R. Besenval, R. Lyonnet (iċ-ċeramoloġija) u F. Cesbron (il-mineraloġija).^[10]

Fl-1985, żewġ professuri Amerikani, P.L. Kohl (il-Kulleġġ ta' Wellesley) u C.C. Lamberg-Karlovsky (Harvard) ħadu sehem fi spedizzjoni bħala programm ta' skambju arkeoloġiku bejn l-Unjoni Sovjetika u l-Istati Uniti.^[11]

Is-sit huwa magħmul minn erba' saffi distinti ta' okkupazzjoni sseparati minn perjodu twil ta' abbandun. Din il-klassifikazzjoni ġiet stabbilit matul l-ewwel skavi. Hemm madwar 1.5 metru sa 2 metri ta' depożiti b'kollox għal madwar millenju ta' okkupazzjoni u mhux l-erba' saffi kollha huma preżenti f'kull żona, li hija xi ħaġa li tissuġġerixxi li l-insedjament iċċaqlaq matul is-sekli. Is-saffi differenti huma msejħa bħala Sarazm I, II, III u IV, u Sarazm I huwa l-iżjed saff antik.^[7][8]

Id-datazzjoni tas-saffi hija inċerta, għalkemm il-biċċa l-kbira jaqblu mal-ewwel nofs tar-raba' millenju Q.K. bħala l-bidu tal-okkupazzjoni. Id-datazzjoni ġiet stabbilita inizjalment permezz tad-datazzjoni bir-radjokarbonju.^[11]

Dawn ta' hawn isfel huma r-riżultati tad-datazzjoni bil-kalibrazzjoni mill-ġdid fl-1985 mill-missjoni bejn l-Istati Uniti u l-Unjoni Sovjetika, bl-użu tar-riżultati mil-laboratorju ta' Leningrad.^[11]

L-iskavi VII, li twettqu mill-missjoni Franċiża wasslu wkoll għad-datazzjoni bir-radjokarbonju ta' dan is-sit.

Id-datazzjoni ġiet ikkonfermata permezz tal-artefatti kulturali tal-kulturi l-oħra li diġà kienu ġew investigati. Pereżempju, il-preżenza ta' bċejjeċ tat-tafal Turkmeni mill-perjodu ta' Namazga II u III u ta' bċejjeċ taċ-ċeramika ta' Togau mill-Baluchistan jistgħu juru l-okkupazzjoni mill-ewwel nofs tar-raba' millenju sat-tieni nofs tat-tielet millenju Q.K.^[12]

Wara l-ewwel skavi, Isakov ikkonkluda li "ġie stabbilit b'mod ċar li l-abitanti ta' Sarazm kienu jieħdu ħsieb mhux biss l-agrikoltura u t-trobbija tal-annimali iżda anke l-produzzjoni metallurġika". Instab repertorju kbir tal-metall mis-saffi II, III u IV: sejfijiet, puntelli, skalpelli, imnanar u bċejjeċ dekorattivi. Hemm evidenza wiesgħa li l-metall effettivament ġie maħdum f'Sarazm b'tekniki simili għal dawk li ntużaw fil-Mesopotamja, fil-Promontorju Iranjan u fil-Wied tal-Indus.

Uħud saħansitra sostnew li għall-ħabta tat-3000 Q.K., Sarazm kien l-ikbar ċentru tal-esportazzjoni metallurġika tal-Asja Ċentrali.

Il-bċejjeċ taċ-ċeramika li ġew skoperti f'Sarazm jindikaw li kien hemm kuntatti estiżi sal-Promontorju Iranjan, sat-Tramuntana tal-Baluchistan u sat-Turkmenistan. Pereżempju, instabu bċejjeċ tal-fuħħar minn Żmien il-Bronż tal-kultura Iranjana tal-Grigal minn Seistan u minn Baluchistan.

L-agrikoltura ġiet iffaċilitata wkoll mill-kostruzzjoni ta' faċilitajiet tal-irrigazzjoni li ppermettew lill-abitanti jużaw l-ilma mix-xmara Zerafshan u li jużaw ukoll l-ilma mill-muntanji. Fis-sit ġie skopert il-qamħ (eżaplojdi) u x-xgħir (bil-qxur u mingħajr), filwaqt li ma nstabitx evidenza għall-millieġ u għall-ħxejjex leguminużi. Ix-xgħir bil-qxur li nstab f'Sarazm għandu morfoloġija simili għax-xgħir li nstab f'siti fil-Pakistan bħal Mehrgarh u Nausharo, u simili wkoll għax-xgħir li nstab fl-iżjed siti bikrin fiċ-Ċina fejn instab ix-xgħir. L-abitanti kienu jieħdu ħsieb ukoll it-trobbija tal-annimali, b'mod prinċipali l-bhejjem tal-ifrat, in-nagħaġ u l-mogħoż. It-trobbija tal-annimali kienet orjentata lejn il-massimizzazzjoni tal-prodotti sekondarji (il-ħalib, is-suf u l-ġlud).

Il-perjodu ta' Sarazm III jikkorrispondi għall-quċċata tal-ekonomija ta' Sarazm peress li l-popolazzjoni kienet kibret, it-tekniki tal-kostruzzjoni kienu ttejbu u diversi attivitajiet ekonomiċi bħall-produzzjoni tal-bċejjeċ tal-fuħħar (bl-użu tal-invenzjoni l-ġdida tar-rota ddur) u iktar speċjalizzazzjoni fil-metallurġija u fi snajja' oħra.

Huwa maħsub li l-belt tal-qedem kienet reġgħet irpiljat bħala punt tal-estrazzjoni għall-ġbir minn sorsi fil-qrib ta' turkważ. Barra minn hekk, il-wied tax-xmara Zerafshan hija rikka fil-minerali: id-deheb, il-fidda, il-galena, ir-ram, il-landa u l-merkurju. Il-belt kienet involuta fl-estrazzjoni u fit-trasformazzjoni tar-riżorsi lokali.

Fost il-bosta strutturi li ġew skavati, il-maġġoranza milli jidher kien fihom diversi kmamar residenzjali, iżda wħud milli jidher kellhom skop differenti u kienu jintużaw bħala binjiet komunali. Dawk il-binjiet kienu maħsuba tajjeb bi pjanti ċari, b'ħitan tal-brikks regolari li xi kultant kienu jingħataw kisja kkulurita, madankollu l-funzjonijiet tagħhom għadhom mhux ċari. Fis-sit intużaw żewġ tekniki prinċipali tal-kostruzzjoni: bil-brikks tal-ħamrija (iffurmati u mnixxfin fix-xemx) u kostruzzjonijiet tal-ħamrija ffurmati bl-idejn.

L-arkitettura ta' Sarazm I ġarrbet ħsarat estensivi mis-saff sussegwenti, għaldaqstant ma tantx ġiet studjata bir-reqqa. Il-binjiet mit-tieni perjodu fihom il-preżenza ta' passaġġi ta' 50–60 ċentimetru b'20–25 ċentimetru li jikkollegaw il-binjiet ta' kumpless flimkien u li jagħtu aċċess għal bitħa fejn hemm ukoll fran tal-ħami tal-ħobż . Matul il-perjodu ta' Sarazm III l-artijiet normalment kienu jingħataw in-nar. Uħud mill-binjiet kien fihom ukoll ħuġġiġiet kbar u din it-teorija ħarġet abbażi tal-osservazzjoni ta' ħuġġiġiet simili fit-Turkmenistan li wasslu għall-ħsieb li dawn il-binjiet jaf kienu jintużaw bħala żoni ta' qima.

Fl-iskavi II ġew skoperti wkoll xi fortifikazzjonijiet.

Fl-istampa tal-lemin tintwera l-kultura ta' Sarazm, bil-kulturi u bil-popli kontemporanji tal-ħabta tat-3000 Q.K.

Is-siti funebri kienu f'għamla ta' ċirku kbir b'dijametru ta' 15-il metru mdawrin b'ħajt. F'uħud mill-kompartimenti funebri nstabu oġġett ta' valur bħal bċejjeċ tal-fuħħar u żibeġ. Huwa maħsub li għadha trid tiġi skoperta nekropoli kbira.

Wara li wettaq analiżi tal-fdalijiet, l-antropologu Khodzhaiov ikkonkluda li l-poplu ta' Sarazm oriġina fil-parti tan-Nofsinhar tal-Asja Ċentrali u tal-Lbiċ tal-Asja u li huma ġenetikament relatati mal-popolazzjoni ta' siti Eneolitiċi oħra fit-Turkmenistan (Göksur u Qara-depe).

Priya Moorjani et al. (2024), urew li l-biċċa l-kbira tal-Indjani għandhom antenati minn tliet gruppi anċestrali relatati ma' bdiewa Iranjani tal-qedem, rgħajja tal-isteppi Ewrasjatiċi u kaċċaturi-ġemmiegħa tan-Nofsinhar tal-Asja. Is-sors tal-antenati li kienu bdiewa Iranjani tal-qedem irriżulta mill-Kultura ta' Sarazm.

Fil-quċċata tal-okkupazzjoni ta' Sarazm, il-belt kienet qed tiffjorixxi ekonomikament u bħala produzzjoni artistika. Il-bċejjeċ tal-fuħħar kienu mżejna b'mod rikk b'motivi bħal ċrieki, slaleb, triangoli, linji u disinn qisu ta' xbieki b'pigmenti ħomor, sofor u blu. Id-disinni ta' rużuni fuq xi bċejjeċ taċ-ċeramika jaf huma indikattivi ta' xi fehim tal-kalendarju solari.

Instabu wkoll statwetti tat-terrakotta ta' nisa u ta' annimali b'setgħet maġiċi li kienu skulturi artistiċi importanti tal-perjodu ta' Sarazm.

It-twemmin reliġjuż tal-poplu ta' Sarazm mhuwiex ċar, iżda huwa magħruf li kellhom artali fejn kienu jitqabbdu ħuġġiġiet sagri.

Sarazm x'aktarx kienet ikkollegata mal-kultura ta' Göksür permezz tal-migrazzjoni mil-Lvant għall-Punent fir-reġjun.

Is-Sit Proto-Urban ta' Sarazm ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO f'Lulju 2010 bħala "sit arkeoloġiku li jixhed l-iżvilupp tal-insedjamenti umani fl-Asja Ċentrali, mir-raba' millenju Q.K. sa tmiem it-tielet millenju Q.K.". Dan kien l-ewwel Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fit-Taġikistan.^[1]

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (ii) "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; u l-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet".^[1]

Sabiex is-sit arkeoloġiku jiġi protett, xi żoni ġew imsaqqfa b'biċċa metall filwaqt li oħrajn reġgħu ġew mirduma taħt il-ħamrija. Bl-għajnuna tan-nies tal-post u tal-istitut tar-riċerka CRATerre, għata protettiva tal-qxur tar-ross u tal-ħamrija stabbilizzata ġiet iddisinjata biex tipproteġi ż-żoni li qabel ma kinux imsaqqfa.

1. ^ ^{a b ċ} "Proto-urban Site of Sarazm - UNESCO".
2. ^ "Demography". untj.org. Miġbur 2024-10-14.
3. ^ "Всё о Таджикистане - Джамоат Саразм". tojkiston.ucoz.ru. Miġbur 2024-10-14.
4. ^ ^{a b} "Proto-urban Site of Sarazm: Advisory Body Evaluation (ICOMOS) - UNESCO". whc.unesco.org. Miġbur 2024-10-14.
5. ^ Anthony, David W. (26 July 2010). The Horse, the Wheel, and Language: How Bronze-Age Riders from the Eurasian Steppes Shaped the Modern World. Princeton University Press. p. 433. ISBN 978-1-4008-3110-4.
6. ^ Ibbotson, Sophie; Lovell-Hoare, Max (2017). Tajikistan. Bradt Travel Guides. p. 10. ISBN 978-1-78477-054-9.
7. ^ ^{a b ċ} Isakov, A. (1981). "Excavations of the Bronze Age Settlement of Sarazm". Soviet Anthropology and Archeology. 19 (3–4): 273–286. doi:10.2753/aae1061-1959190304273. ISSN 0038-528X.
8. ^ ^{a b ċ d} Besenval, Roland; Isakov, Abdullah Isakovič (1989). "Sarazm et les débuts du peuplement agricole dans la région de Samarkand". Arts Asiatiques. 44 (1): 5–20. doi:10.3406/arasi.1989.1254. ISSN 0004-3958.
9. ^ Besenval, Roland (2001). "Brève notice sur la coopération archéologique franco-tadjike". Cahiers d'Asie Centrale. 9: 277–283.
10. ^ Francfort, Henri-Paul (1993). "Mission archéologique française en Asie centrale (MAFAC)". Bulletin de l'École Française d'Extrême-Orient. 80 (1): 281–285. doi:10.3406/befeo.1993.2613. ISSN 0336-1519.
11. ^ ^{a b ċ d} Isakov, A.; Kohl, P. L.; Lamberg-Karlovsky, C. C.; Maddin, R. (1987). "Metallurgical Analysis from Sarazm, Tadjikistan SSR". Archaeometry. 29 (1): 90–102. doi:10.1111/j.1475-4754.1987.tb00400.x. ISSN 0003-813X.
12. ^ Besenval, Roland (1987). "Découvertes récentes à Sarazm (R.S.S. du Tadjikistan) : attestation des relations au IIIe millénaire entre l'Asie centrale, l'Iran du Nord-Est et le Baluchistan". Comptes rendus des séances de l'Académie des Inscriptions et Belles-Lettres. 131 (2): 441–456. doi:10.3406/crai.1987.14510. ISSN 0065-0536.