Тријас

Тријас — геолошки период кој траел 50,6 милиони години од крајот на пермскиот период пред 251,902 милиони години (Mya), до почетокот на периодот Јура пред 201,36 Мја.^[1] Тријасот е првиот и најкраток период од мезозоикот. И почетокот и крајот на периодот се обележани со големи настани во истребување.^[2] Тријасот е поделен на три периоди: ран тријас, среден тријас и доцен тријас.

Тријасот започнал во екот на настанот на истребување Перм-Тријас, што ја оставила биосферата на Земјата осиромашена; се наоѓала на средина на тријасот пред животот да ја поврати својата поранешна разновидност. Терапсидите и Архосаурусите биле главните копнени ’рбетници во ова време. Специјализирана подгрупа на архосауруси, наречена диносауруси, за прв пат се појавила во доцниот тријас, но не станале доминантна група сè до наредниот период на Јура.^[3]

Првите вистински цицачи, самите специјализирани подгрупи на терапсиди, исто така еволуирале во овој период, како и првите летечки ’рбетници, птеросаурусите, кои, како и диносаурусите, биле специјализирана подгрупа на архосаури. Огромниот суперконтинент Пангеја постоел до средината на Тријас, по што тој почнал постепено да се распрснува на две одделни копнени подрачја, Лавразија на север и Гондвана на југ.

Глобалната клима за време на Тријасот била претежно топла и сува,^[4] со пустини кои опфаќале голем дел од внатрешноста на Пангаеја. Како и да е, климата се префрлила и станала повлажна кога Пангеја започнала да се оддалечува. Крајот на периодот бил обележан со уште едно големо масовно истребување, настанот на истребување Тријас-Јура, што збришал многу групи и им овозможил на диносаурусите да преземат доминација во јура.

Тријасот бил именуван во 1834 година од Фридрих фон Алберти, по трите различни карпести слоја (tri што значи „три“), кои биле раширени во јужна Германија, долниот Банстандштајн, средниот Мушелкалк и горниот Кеупер.^[5]

Тријасот обично е одделен во рана, средна и доцна епоха, а соодветните карпи се нарекуваат долни, средни или горни. Фаунските фази од најмлада до најстара се:

За време на тријасот, скоро целата копнена маса на Земјата била концентрирана во еден суперконтинент, центриран повеќе или помалку на екваторот и опфатен од пол до пол, наречен Пангеја („целата земја“). Од исток, по должината на екваторот, морето Тетида навлегло во Пангеја, предизвикувајќи да се затвори Океанот Палео-Тетида.

Подоцна во средината на тријасот слично море продирало долж екваторот од запад. Останатите брегови биле опкружени со светскиот океан познат како Панталаса („целото море“). Сите длабоки океански седименти поставени за време на тријасот исчезнале преку задушување на океанските плочи; така, многу малку се знае за отворениот океан во периодот Тријас.

Суперконтинентот Пангеја започнал да се распаѓа за време на Тријасот - особено во доцниот период, но сè уште не бил целосно одвоен. Првиот седименти во судир што ја означува почетната фаза за распадот на Пангеја, коишто ги одделувале Њу Џерси од Мароко, се на возраст од доцниот Тријас; во САД, овие дебели седименти ја сочинуваат групацијата Њуарк.^[7]

Бидејќи суперконтиненталната маса има помалку крајбрежје во споредба со распаднатата, морските наоѓалишта на Тријас се глобално релативно ретки, и покрај нивната извонредност во Западна Европа, каде за првпат се изучувал тријасот. Во Северна Америка, на пример, морските наоѓалишта се ограничени на неколку изложености на запад. Така, стратиграфијата главно се заснова на организми кои живееле во лагуни и хиперсолини средини, како ракови.

На почетокот на мезозојскиот период, Африка се придружила на другите континенти на Земјата во Пангеја. Африка ја делела релативно униформната фауна на суперконтинентот во која доминирале тероподи, просаурподи и примитивни орнитиси до крајот на тријаскиот период. Фосилите од доцниот тријас се наоѓаат низ цела Африка, но се почести на југ отколку на север. Временската граница што ги одделува перм и тријас означува појава на истребен настан со глобално влијание, иако африканските слоеви од овој временски период не се темелно проучени.^[8]

За време на тријаските пенеплени се смета дека се формирале во денешна Норвешка и јужна Шведска.^[9][10][11] Остатоците од овој пенеплан може да се следат кај западниот брег на Шведска. Во северна Норвешка, пенеплените можеби биле закопани во седименти, за потоа да бидат повторно изложени како крајбрежни рамнини. Откривањето на авалитна глина во јужна Норвешка покажало дека пејзажот таму насстанал во доцниот тријас пред 210 милиони години) со пејзажот веројатно, исто така обликувана во тоа време.^[12]

Евстатското ниво на морето било постојано мало во споредба со другите геолошки периоди за целиот Тријас. Почетокот на тријасот бил околу сегашното ниво на морето, се искачило на околу 10-20 метри надморска височина за време на раниот и средниот период на тријас. Почнувајќи од Ладинан, нивото на морето почнало да се зголемува, а кулминирало со нивото на морето кое било присутно за време на Карнијан до 50 метри. Нивото на морето опаднало со почеток во Норијан, достигнувајќи ниско ниво од 50 метри под сегашното ниво на морето за време на средниот ретијански период, кое продолжило во најраната Јура. Долгорочниот тренд на нивото на морето е надреден со 22 настани со опаѓање на нивото на морето широко распространети во геолошкиот рекорд, претежно со помали (<25 метри) и средни (25–75 метри) големини. Недостаток на докази за тријаските континентални ледени плочи сугерираат дека глацијалната евстаза веројатно нема да биде причина за овие промени.^[13]

Континенталната клима во текот на периодот Тријас билса генерално топла и сува, со типичните наслаги од песочници и испарувања. Нема докази за глацијација на или во близина на кој било пол; всушност, поларните региони биле влажни и умерени, обезбедувајќи клима погодна за шуми и ’рбетници, вклучително и влекачи. Големата зафатнина на Пангеја го ограничил модерирачкиот ефект на глобалниот океан; неговата континентална клима била мошне сезонска, со многу топли лета и студени зими.^[14] Силниот контраст помеѓу суперконтинентот Пангеја и глобалниот океан активирала интензивни крос-екваторски монсуни.

Тријасот можеби бил претежно сув период, но постојат докази дека тој бил обележан со неколку епизоди на зголемени врнежи од дожд во тропските и суптропските географски широчини на морето Тетида и неговата околна земја.^[15] Седиментите и фосилите што сугерираат на поголема влажна клима се познати од Анизија до Ладинија и од Карнијан и Раетијан на поголема област што вклучува исто така домен на Бореал (на пример, Шпицбершките Острови), северноамериканскиот континент, Јужна Кина и Аргентина.

Најдобро проучуваната епизода на влажна клима, а веројатно и најинтензивната и најраспространетата, бил настанот Карнијан-плувијал. Студија од 2020 година открила меури од јаглерод диоксид во базалтските карпи кои датираат од крајот на тријасот и заклучил дека вулканската активност помогнала во активирање на климатските промени во тој период.^[16]

Три категории на организми можат да се разликуваат во записите во Тријасот: преживеани од настанот на истребување Перм-Тријас, нови групи кои кратко процветале и други нови групи кои доминирале во текот на мезозоикот.

На земјата, преживеаните васкуларни растенија вклучувале црвоточни растенија, доминантна цикади, гинковидни, папрати, equisetum и glossopterids. Семените растенија доминирале во копнената флора: на северната полутопка, цветалечетинари, папрати и бенетити. Родот Dicroidium доминирал во Гондвана во текот на целиот период.

Пред истребувањето во Пермијан, Архаепластида (црвена и зелена алга) биле главните морски фитопланктони од пред околу 659-645 милиони години,^[17] кога тие ги замениле морските цијанобактерии, кои првпат се појавиле пред околу 800 милиони години, како доминантен фитопланктон во океаните.^[18] Во тријасот, секундарните ендосимбиотски алги станале најважниот планктон.^[19]

Во морските средини, нови современи типови на корали се појавиле во раниот тријас, формирајќи мали гребени од скромна мерка во споредба со големите гребени системи на девонот или современо време. Серпулидите се појавиле во Средниот тријас.^[21] Микроконхидите биле во изобилство. Обновените главонози наречени амонити закрепнале, диверзифицирајќи се од една линија што го преживеала исчезнувањето во периодот Перм.

Рибната фауна била неверојатно униформирана, со многу семејства и родови изложувајќи глобална распространетост како резултат на масовното истребување.^[22] Зракоперките поминале низ извонредна диверзификација за време на тријасот, што довело до врвна разновидност за време на средниот тријас; сепак, моделот на оваа диверзификација сè уште не е добро разбран заради тафтономските мегабии.^[23] Имало и многу видови морски влекачи. Тука спаѓале Сауроптерегијата, која се одликувала со пахиплеворосаурус и нотосауруси (и двајцата вообичаени за време на средниот тријас, особено во регионот Тетида), плакодонтите и првите плесиосауруси. Првите гуштеролики се појавиле во периодот на раниот тријас. Субекваторијални саурихиди и биргериди се пронајдени и во раните слоеви на тријасот.^[24]

Групите на копнената фауна, кои се појавиле во овој период или постигнале ново ниво на еволутивен успех, вклучуваат:^[25][26]

• Дводишалки: езерата и реките кои се населени со дводишалки (Dipnoi), како што Ceratodus, кои се познати главно од стоматолошки плочи, изобилува со записи на фосили.^[27]
• Темноспондили: една од најголемите групи на рани водоземци, темноспондилите потекнуваат за време на карбониферите и сè уште се значајни. Некогаш изобилство и во копнената и во водната средина, копнените видови главно биле заменети со влекачи. Преживеаните биле водни или полуводни, и биле застапувани од Tupilakosaurus, Thabanchuia, Branchiosauridae и Micropholis. Најголемите од нив, како што е Мастодонсаурусот, имал до 13 метри долги нози.^[28][29]
• Ринхосауруси, тревопасни животни, кои живееле само за краток временски период, исчезнувајќи пред околу 220 милиони години. Тие биле исклучително изобилни во периодот на тријас, примарни големи тревојади во многу екосистеми. Тие јаделе растенија со клуновите и неколку редови заби на покривот на устата.
• Фитосаури: архосаури кои просперирале за време на доцниот тријас. Тие поседувале долги усти и биле полуводни грабливци кои наликувале на современите крокодили и веројатно имале сличен начин на живот, ловејќи риби и мали влекачи околу работ на водата. Сепак, оваа сличност е само површна и е главен случај на конвергентна еволуција.
• Атеосауруси: силно оклопни архосаури, кои биле вообичаени во последните 30 милиони години од крајот на тријасот, но изумреле при истребување на тријас-јура. Повеќето атеосаури биле тревојади и се хранеле со нискорастечки растенија, но некои можеби јаделе месо.
• Rauisuchians, друга група на архосаури, кои биле клучните грабливци на повеќето тријаски копнени екосистеми. Пронајдени се над 25 видови и вклучуваат гигантски ловци на четири нозеи двоножни сештојади. Тие веројатно ја окупирале нишата со голем грабливец подоцна исполнета со троподи.
• Тероподи: диносауруси кои за прв пат еволуирале во периодот на тријас, но не се развиле во големи димензии сè до периодот на Јура. Повеќето тријаски тероподи, како што е Целофизи, биле долги само околу 1-2 метри и ловеле мал плен.
• Цинодонти, голема група која вклучува вистински цицачи. Првите цинодонти еволуирале во периодот на перм, но многу групи напредувале за време на Тријасот. Нивните одлики на цицачите вклучуваат коса, голем мозок и исправено држење на телото. Многу биле мали, но неколку форми биле и огромни и јаделе голема тревопасна ниша пред еволуцијата на сауроподоморфните диносауруси, како и месојадните ниши од големи димензии.

Истребувањето во периодот перм-тријас го уништил копнениот живот. Биолошката разновидност се вратила во живот, бидејќи преживеаните видови повторно го населиле празниот терен, но тие траеле кратко. За разновидните заедници со сложени мрежни структури за храна биле потреби 30 милиони години за да се обноват повторно.^[2]

Темноспондилските водоземци биле меѓу оние групи кои го преживеале истребувањето; некои лози (на пр. трематосаури) цветале кратко во раниот тријас, додека други (на пр. капитосаури) останале успешни во текот на целиот период или се прославиле само во доцниот тријас (на пр. Плагиосаурус, метопосаури). Што се однесува до другите водоземци, првата група Лисамфибија, предци на првите жаби, се познати од раниот тријас, но групата како целина не станала вообичаена сè до Јура, кога темноспондилите станале многу ретки.

Поголемиот дел од Рептилиоморфа, ред или поткласа на водоземци налик на влекачи, од кои во карбонот се развиле амниотите, исчезнале во Тријас, но преживеале две групи што живеат во вода: Емболомери кои преживеале само во раниот дел на периодот и Хрониосухија, која преживеле до крајот на тријасот.

Архоауроморфните влекачи, особено архосаурусите, прогресивно ги заменувалесинапсидите кои доминирале во претходниот период на Перм. Циногнат бил карактеристичен врвен грабливец во Гондвана. Двете kannemeyeriid dicynodonts и gomphodont cynodonts останале важни тревопасни животни во текот на поголемиот дел од тој период, и ecteniniids одиграле улога како големи грабливци во доцниот тријас. За време на Карнијан (ран дел на доцниот тријас), некои напредни цинодонти довеле до раѓање на првите цицачи. Во исто време Орнитодира, која дотогаш била мала и незначителна, еволуирала во птеросауруси и разни диносауруси. Круротрасите биле други важни археосаури, и за време на доцниот тријаси тие, исто така, достигнале висина на нивната разновидност, со различни групи, вклучувајќи фитосауруси, аетосауруси и првите крокодиловидни. Во меѓувреме, густите тревојади ринохосаури и малите и средните инсектиори биле важни базални архосауроморфни групи низ поголемиот дел од тријасот.

Меѓу другите влекачи, најраните желки, како Проганохелис и Протерохерсис, се појавиле за време на Норијскиот период на доцниот тријас. Лушпаровидните, најпрво се наоѓаат во фосилните записи од претходното време на Карнијан. Проколофонидите биле важна група на мали тревојади како гуштери.

За време на тријасот, архосаурусите ги раселиле терапидите како доминантни амниоти. Ова „преземање“ можеби придонело за еволуцијата на цицачите принудувајќи ги преживеаните терапиди и нивните наследници на цицачи да живеат како мали, главно ноќни инсектиојади. Ноќниот живот можеби ги принудил цицачките форми да развијат крзно и поголема метаболичка стапка.^[30]

• 
  Postosuchus Апексен грабливец на своето време кој плен на нешто помало од себе
• 
  Стаурикосаурус кој се храни со дицинодонт, во геопаркот Палеорота
• 
  Листросаурус бил најчестиот ’рбетен' рбетник за време на раниот тријас, кога животот на животните бил многу намален
• 
  Реконструкција на Proterosuchus, род на месојадни рептили слични на крокодил, кои постоеле во раниот триазик
• 
  Cynognathus бил цицач од раниот Тријас. Првите вистински цицачи еволуирале во овој период
• 
  Платеосаурусот бил ран сауроподоморф, или „просауропод“, од крајот на тријасот
• 
  Coelophysis, еден од првите диносауруси, се појавил во доцниот тријас
• 
  Tanystropheus реконструкција на Tanystropheus longobardicus

Нема познати наоѓалишта на јаглен датирани од почетокот на периодот на тријасот. Ова е познато како „јаглен јаз“ и може да се види како дел од настанот на истребување во перм-тријас.^[32] Можните објаснувања за јагленот вклучуваат остри падови на нивото на морето во времето на границата Перм-Тријас;^[33] кисел дожд од сибирски стапици или од удар што ги преплавило киселите мочуришта; климатска промена која била претопла и сува за акумулација на тресет; еволуција на габи или тревојади што биле поразурнувачки на мочуриштата; истребување на сите растенија прилагодени на мочуриштата, со пауза од неколку милиони години пред да се развијат нови растителни видови кои биле прилагодени на мочуриштата од тријасот; или аноксија на почвата бидејќи паднало нивото на кислород.^[34]

Триасовиот период завршил со масовно истребување, што било особено сериозно во океаните; кондонтите исчезнале, како и сите морски влекачи, освен ихтиосаурусите и плесиосаурусите. Безрбетниците како брахиододи, гастроподи и мекотели биле сериозно погодени. Во океаните исчезнале 22% од морските семејства и евентуално околу половина од морските родови.

Иако настанот на истребување на крајот на тријасот не бил подеднакво поразителен во сите копнени екосистеми, исчезнале неколку важни облоги на круротарзани (големи архозауриски влекачи претходно групирани како текодонти), како и повеќето големи лавиринтодонтски водоземци, групи мали влекачи и некои синапсиди (освен прото-цицачите). Некои од раните, примитивни диносауруси исто така исчезнале, но поадаптивните преживеале за да се развијат во периодот на Јура. Преживеаните растенија што доминирале во мезозојскиот свет вклучувале современи четинари.

Неизвесна е причината за истребувањето на доцниот тријас. Истребувањето било придружено со огромни вулкански ерупции што се случиле кога суперконтинентот Пангеја започнал да се распаѓа пред околу 202 до 191 милиони години),^[35] формирајќи ја Централна Атлантичка Магматска провинција (КАМП),^[36] една од најголемите познати вулкански настани во внатрешноста на планетата. Другите можни, но помалку веројатни причини за настаните на истребување вклучуваат глобално ладење или дури и надворешен удар, за кој е издвоен ударниот кратер што го содржи резервоарот Маникуаган во Квебек, Канада. Сепак, топењето на ударот во Маникуаган е датирано во 214 ± 1 Мја. Датумот на границата Тријас-Јура исто така е попрецизно утврден неодамна, на 201.3 Мја. Двата датуми добиваат точност со употреба на попрецизни форми на радиометриско датирање, особено распаѓање на ураниум за олово во циркони формирани во моментот на ударот. Значи, доказите сугерираат дека влијанието на Маникуаган му претходело на крајот на Тријасот со приближно 10 ± 2 Ma. Затоа не може да биде непосредна причина за забележаното масовно истребување.^[37]

Бројот на истребувања од доцниот тријас е оспорен. Некои студии сугерираат дека има најмалку два периоди на истребување кон крајот на Тријасот, разделени со 12 до 17 милиони години. Но, дискутирањето против ова е неодамнешна студија за фауните во Северна Америка. Во скаменетата шума на североисток од Аризона постои уникатна низа на доцни карнијанско-рани норијански копнени седименти. Анализата во 2002 година не утврдила значителна промена во палео-околината.^[38] Фитосаурусите, најчестите фосили таму, доживеале промена само на ниво на род, а бројот на видовите останал ист. Некои атеосаури, следни најчести тетраподи и рани диносауруси, поминале непроменети. Како и да е, и фитосаурусите и етосаурусите биле меѓу групите влекачи на архосаурот, кои пак биле целосно збришани од крајот на периодот на истребување.

Овие изумирања во рамките на Тријасот и на неговиот крај им овозможило на диносаурусите да се прошират во многу ниши кои станале ненаселени. Диносаурусите станале многу повеќе доминантни, изобилни и разновидни и останале такви во следните 150 милиони години. Вистинската „Доба на диносаурусите“ започнала во следните периоди на Јура и Креда, наместо на Тријас.

• Емилијани, Чезаре. (1992). Планета Земја: Космологија, геологија и еволуција на животот и животната средина. Универзитетски печат во Кембриџ. (Издание на мека во книга)ISBN 0-521-40949-7)
• Ог, Jimим; Јуни, 2004 година, Преглед на глобалните гранични стратиотички секции и точки (GSSP's) Stratigraphy.org, пристапено на 30 април 2006 година
• Стенли, Стивен М. Историја на системот на Земјата. Newујорк: WH Фримен и компанија, 1999 година.ISBN 0-7167-2882-6ISBN 0-7167-2882-6
• Сјус, Ханс-Дитер и Фрејзер, Николас Ц. Триасичен живот на копно: Големата транзиција Newујорк: Прес на Универзитетот Колумбија, 2010 година. Серија: Критички моменти и перспективи во историјата на земјата и палеобиологијата.ISBN 978-0-231-13522-1ISBN 978-0-231-13522-1
• ван Андел, Тјерд, (1985) 1994 година, нови погледи на стара планета: историја на глобалните промени, Универзитет Кембриџ Прес

• Општ вовед
• „Тријасовиот свет“
• Илустрациите на Даглас Хендерсон за животни од тријас^{[мртва врска] [ <span title="Dead link since January 2018">трајна мртва врска</span> ]}
• Страница Палеофили за истребувања во Тријас
• Примери на триасични фосили