Преглед на кодот на Компир

Немате дозвола за уредување на оваа страница, од следнава причина:
Вашата IP-адреса се наоѓа во опсег блокиран на сите Викимеди��ни викија.
Блокот го зададе ‪EPIC‬. Наведената причина гласи Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Почнува: 09:48, 2 јули 2024
Истекува: 09:48, 2 јули 2025
Вашата тековна IP-адреса е 206.189.44.186. Блокираниот опсег е 206.189.32.0/20.
Вклучете ги сите горенаведени поединости кога се обраќате. Ако сметате дека сте блокирани по грешка, дополнителни информации и напатствија ќе најдете во глобалното правило Без отворени застапници.
Во спротивно, за да поразговарате за блокот, поднесете барање за разгледување на Мета. Можете и да пишете во VRT-редицата на надзорниците на stewards@wikimedia.org, притоа вклучувајќи ги сите гореспоменати поединости.
Можете да го погледнете и копирате кодот на оваа страница.
{{ таксономија
| image              = Patates.jpg
| regnum             = [[Растенија]]
| unranked_divisio   = [[Скриеносеменици]]
| unranked_classis   = [[Евдикоти]]
| unranked_ordo      = [[Астериди]]
| ordo               = [[Зрновидни]]
| familia            = [[Зрнци]]
| genus              = [[Зрнец]]
| species            = '''Компир'''
| binomial           = ''Solanum tuberosum''
| binomial_authority = [[Карл Линеј|Л.]]
}}
'''Компир''' ([[науч.]] ''Solanum tuberosum'') — [[Растенија|растение]] од [[Вид (биологија)|видот]] [[скриеносеменици]] од [[семејство]]то [[зрновидни]] (''Solanaceae''). Се одгледува во сите делови на [[Земја (планета)|Земјата]] и се користи за ис[[храна]] на [[луѓе]]то и [[Домашно животно|домашните животни]], бидејќи поседува подземно стебло богато со [[скроб]]. Потекнува од [[Јужна Америка]], поточно од [[Анди]]те. Видот бил припитомен во јужниот дел на територијата на денешно [[Перу]],<ref>[http://www.pnas.org/cgi/content/full/102/41/14694 Генетички податоци за единствениот случај на доместификација на компирот]</ref> а во [[Европа]] го донеле [[Шпанска империја|Шпанците]] во средината на [[XVI век]].

== Ботанички опис на растението ==

Компирот е [[Повеќегодишно растение|повеќегодишно]] [[зелјесто растение]], од животниот облик геофити - поседува подземно [[стебло]] (тубер, од каде и потекнува [[биномна номенклатура|латинскиот назив]]) од типот [[кртоли]]. Бојата на [[цвет]]от варира од бела до розова и виолетова, со силно жолто обоени прашници. Одгледуваните вариетети главно се бесполни (без цветови или со стерилни цветови). [[Опрашување]]то во повеќето случаи е надворешно ([[инсект]]и, [[ветер]]), но постојат податоци за самоопрашување/самооплодување. Сите вариетети на компирот можат вегетативно да се размножуваат со кртоли. [[Плод]] на плодните врсти се бобинките кои потсетуваат на малите зелени плодови на [[домат]]от. Често кртолите се нарекуваат плодови на компирот, но тоа ботанички е неисправно. Во плодот може да се најдат и до 300 парчиња од [[семе]]то.

<gallery mode=packed heights=120px>
Potato blossom.JPG|цветови
Potato_flowers.jpg|цветови
Компири МК.jpg|Нива посадена со компири во [[Скопско]]
Бавча со компир МК 03.jpg|Бавча (градина) со компир во [[Нова Брезница]], [[Општина Сопиште]]
Бавча со компир МК 02.jpg|Бавча (градина) со компир во [[Нова Брезница]], [[Општина Сопиште]]
Бавча со компир МК 01.jpg|Бавча (градина) со компир во [[Нова Брезница]], [[Општина Сопиште]]
56. Прости, полусложени и сложени скробни зрна од компир (Solanum tuberosum).ogg|Прости, полусложени и сложени [[скроб]]ни зрна од компир под [[микроскоп]]
</gallery>

== Историја ==
Припитомувањето на компирот било предмет на големи претпоставки. Примероците што ги опишал [[Карл Линеј]] припаѓале на [[подвид]]от -{''S. tuberosum ssp. tuberosum''}- кој расте во шумите на [[Архипелаг Чилое|архипелагот Чилое]].

Меѓутоа, [[Археологија|археолошките]] докази сепак не наведувале на никакви конкретни и дефинитивни заклучоци, што одело во прилог на можната теза за „двојно потекло“ на компирот, со главен средиште на [[Анди]]те во [[Перу]] и [[Боливија]], и со споредно средиште во Архипелагот Чилое<ref>-{Вавилов, Николай И. (Vavilov, Nikolai I) ([1940] 1987), Учение о происхождении культурных растений после Дарвина, Ленинград: Советская наука}- .</ref> што ја предложил ботаничарот и генетичар Николај Иванович Вавилов во својата студија за географијата на припитомените растенија. Во склад со оваа теорија, еден подвид потекнува од висорамнините каде [[Инки]]те и [[Тиванаки]]те веројатно го припитомиле во 7. милениум п.н.е., додека другата потекнува од архипелагот Чилое.

Контроверзата била разрешена во 2005 година, кога била објавена генетичка студија што ја водел и спровел ботаничарот Дејвид Спунер од Универзитетот во Висконсин. Спунер е стручњак кој работи на Отсекот за земјоделство во [[САД]]. Преку анализи на генетските ознаки кај околу 360 видови компир, тој заклучил дека „сите видови што се одгледуваат денес потекнуваат од припитомувањето -{S. bukasovii}- од југот на Перу и западна Боливија“, што се случило пред околу 8000 години п.н.е.

Многу од овие видови потекнуваат од чилеанскиот хибрид добиен со вкрстување на овој вид и една дива врста што растела во [[пампи]]те<ref>-{Spooner, David M.; McLean, Karen; Ramsay, Gavin; Waugh, Robbie; y Bryan, Glenn J. (2005): "[http://www.pnas.org/cgi/content/full/102/41/14694 A single domestication for potato based on multilocus amplified fragment length polymorphism genotyping]", en Proceedings of the National Academy of Sciences, vol. , Nº 102.}-</ref>, со што се добила -{S. tuberosum ssp. tuberosum}-, од која денес потекнуваат најмалку 286 домашни видови,<ref>-{Proyecto UACh-FIA busca rescatar variedades de papas chilotas, Facultad de Ciencias Agrarias UACh ([http://www.agrarias.cl/noticia.php?codigo=549 On line] {{Семарх|url=https://web.archive.org/web/20080623194531/http://www.agrarias.cl/noticia.php?codigo=549 |date=2008-06-23 }})}- [март 2007]</ref> што во секој случај не ги прави задолжително<ref>-{Contreras M., Andrés, [http://www.agrarias.cl/instituto/prod_sanidad_vegetal/webpapa/germoplasmapapas.html Germoplasma chileno de papas (Solanum spp.)] {{Семарх|url=https://web.archive.org/web/20080608235640/http://www.agrarias.cl/instituto/prod_sanidad_vegetal/webpapa/germoplasmapapas.html |date=2008-06-08 }}, Instituto de Producción y Sanidad Vegetal, Universidad Austral de Chile, Facultad de Ciencias Agrarias UACh (On line)}- март 2007.</ref> предци на илјадници други вариетети на овој подвид што денес постои и најмногу се одгледува во светот.<ref>-{Turner, Stephen and Molyneaux, Heather (2004), Agricultural Science, Potato Breeding, and the Fredericton Experimental Station, 1912-1966, Acadiensis [Online], vol. 33 nº 2}- март 2007</ref>. Основна разлика меѓу овој и -{S. tuberosum ssp. andigena}-, првобитниот компир од перуанските Анди, е во циклусот на светлината што им е потребна: додека перуанскиот подвид е прилагоден на кратки денови, не цвета, ниту произведува корен ако премногу е изложен на светлина, подвидот -{tuberosum}- бара многу светлина.

Теоријата за перуанското потекло на компирот е доста стара и се проценува дека во Перу има повеќе од 3.000 различни домашни видови компир, а некои од нив не можат да се одгледуваат надвор од Перу затоа што бараат специфични климатски и агроеколошки услови<ref>-{Centro Internacional de la Papa (2006), [http://www.cipotato.org/pressroom/press_releases_detail.asp?cod=31&lang=spa Papas nativas poseen ventajas comparativas que deben ser aprovechadas] {{Семарх|url=https://web.archive.org/web/20100903031254/http://www.cipotato.org/pressroom/press_releases_detail.asp?cod=31&lang=spa |date=2010-09-03 }} (2006)}-</ref>.

== Почеток на користењето на компирот во Европа ==

Голем број видови на одгледуван зеленчук потекнуваат од територијата на [[Јужна Америка]], и повеќето од нив во [[Европа]] се воведени во употреба набрзо по патувањето на [[Колумбо]] во [[1492]] година, но компирот бил увезен многу подоцна. Причината за ова „доцнење“ може да се најде во податокот дека бил одгледуван во повисоките предели на Андите, кои [[Шпанска Империја|Шпанците]] ги посетиле дури во [[1532]] година. За првпат компирот на територијата на денешна Колумбија во [[книжевност]]а се споменува во [[1537]] година (го споменува Педро Сиеса Леон, современик на [[Франсиско Писаро]]), а како ново растение е опишан дури во 1552 година. Датумот на пренесување на компирот во Европа сè уште не е утврден (и веројатно не е ни запишан), но може да се утврди најраното присуство на компирот на европскиот континент.<ref name="hawkes">Hawkes, J. G. & Francisco-Ortega, J. 1993. The early history of the potato in Europe. Euphytica ('''70'''):1-2. pp: 1-7. DOI:10.1007/BF00029633</ref>

Компирот во [[1588]] година веќе бил познат и одгледуван во одредени делови на [[Апенинскиот Полуостров]], што укажува на уште порана широка употреба на ова растение во [[Шпанија]]<ref name="redcliffe">Redcliffe N. S. 1985.The History and Social Influence of the Potato (2nd Edition). Cambridge University Press. ISBN 0-521-07783-4.</ref>. Постојат индиции дека одгледувањето на компирот во Шпанија постоело пред [[1573]] година<ref name="redcliffe"/>. Неодамна се пронајдени податоци за извоз на компир од [[Канарски Острови|Канарските Острови]] за [[Антверпен]] во ноември [[1567]] година. Ако се претпостави дека веројатно бил одгледуван барем пет години на Канарските Острови, годините околу [[1562]]-та би можеле да се означат како години на воведување на компирот во Европа<ref name="hawkes"/>. Ово би значело дека компирот во Европа стигнал само десет години по опишувањето на видот, односно околу 30 години по [[Франсиско Писаро|Писаро]]<ref name="hawkes"/>, како и дека најпрвин бил одгледуван на островите, а дури подоцна и во континентална Шпанија.

== Хранливи состојки ==
Компирот е една од поважните намирници во човековата [[исхрана]], а бил многу значаен во искоренувањето на гладот во [[Европа]]. Во исхраната на човекот се употребува варен и печен, додека суров е благо [[отров]]ен. Со индустриска постапка од к��мпирот се добива [[скроб]], а со сечење на компирот на тенки листови, потоа со отстранување на скробот и пржење во врело [[масло]] се добива [[чипс]]. Компирот го напаѓа инсектот [[компирова златица]] која може да биде погубна за родот.

Компирот, со просечна потрошувачка од 103,1 [[килограм]]и по домаќинство, бил најупотребуваниот зеленчук во [[Македонија]] во 2017 година.<ref>[http://www.stat.gov.mk/Publikacii/4.4.18.01.pdf ПОТРОШУВАЧКА НА ДОМАЌИНСТВАТА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА, 2017]</ref>.

{{Споредба на основни прехранбени култури}}

== Производство на компир во Македонија ==
Според Заводот за статистика, производството на компир во [[Македонија]] од 2001 до 2020 година, во тони, е следното:<ref>{{Наведена мрежна страница |url=http://makstat.stat.gov.mk/PXWeb/pxweb/mk/MakStat/MakStat__Zemjodelstvo__RastitelnoProizvodstvo/125_RastPro_Mk_PoseviVk_ml.px/?rxid=a4c5f53c-5241-4efb-838b-daea59d3a259 |title=МакСтат база на податоци: Земјоделство, Растително производство, Производство на одделни житни, индустриски и градинарски посеви, овошје и грозје, по години |accessdate=2022-03-12 |archive-date=2021-10-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211022150229/https://makstat.stat.gov.mk/PXWeb/pxweb/mk/MakStat/MakStat__Zemjodelstvo__RastitelnoProizvodstvo/125_RastPro_Mk_PoseviVk_ml.px/?rxid=a4c5f53c-5241-4efb-838b-daea59d3a259 |url-status=dead }}</ref>

{{Vertical bar chart
|full_name = Произведен компир во [[Македонија]] (во тони) (2001-2020)
|2001|172473|2002|179682|2003|170625|2004|193523|2005|186653|2006|188146|2007|179729|2008|187754|2009|204717|2010|200125|2011|192675|2012|168859|2013|189590|2014|198943|2015|189408|2016|197138|2017|177721|2018|180424|2019|189023|2020|191775|
}}

==Компирот како мотив во уметноста и во популарната култура==
* „''Кромпир''“ ([[македонски]] превод: ''Кромпир'') — песна на српскиот поет [[Васко Попа]].<ref>Васко Попа, ''Поезија (избор)''. Скопје: Култура; Београд: Нолит, 1968, стр. 18-19.</ref>

==Галерија==
<gallery mode=packed heights=120px>
Компири собрани во нива 01.jpg|Набрани компири во вреќи на нива во [[Скопска Котлина|Скопското Поле]], [[Македонија]]
Компири собрани во нива 02.jpg|Набрани компири во вреќи на нива во [[Скопска Котлина|Скопското Поле]], [[Македонија]]
Компири собрани во нива 03.jpg|Набрани компири во вреќи на нива во [[Скопска Котлина|Скопското Поле]], [[Македонија]]
</gallery>

== Поврзано ==
* [[Сладок компир]] (батат)
* [[Зрнци]]

== Наводи ==
{{наводи}}

== Надворешни врски ==
{{ризница|Solanum tuberosum}}
* [http://www.geochembio.com/biology/organisms/potato/ ''Solanum tuberosum'' (potato, papas): life cycle, tuber anatomy на GeoChemBio] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220408035017/http://www.geochembio.com/biology/organisms/potato/ |date=8 април 2022 }}
* [http://glks.ipk-gatersleben.de/home.php GLKS База на податоци за компирот] {{Семарх|url=https://web.archive.org/web/20080927013208/http://glks.ipk-gatersleben.de/home.php |date=2008-09-27 }}
* [http://www.cipotato.org/ Интернационален центар за проучување на компирот]
* [http://www.potatocongress.org/ Светски конгрес за кромпирот]
* [http://www.europotato.org/ База податоци за видовите компир одгледуван во Европа]
* [http://www.potato.org.uk/ Британска канцеларија за компир] {{Семарх|url=https://web.archive.org/web/20080916192950/http://www.potato.org.uk/ |date=2008-09-16 }}
* [http://www.plantbreeding.wur.nl/potatopedigree/ База податоци за видовите компир]
* [http://www.potatomuseum.com/ Музеј на компирот]
* [http://www.potatoes.wsu.edu/ Информации и размени во врска со компирот]
* [http://www.gmo-safety.eu/en/potato/ GMO Safety: Генетско инженерство на компир] {{Семарх|url=https://web.archive.org/web/20080929165312/http://www.gmo-safety.eu/en/potato/ |date=2008-09-29 }}

{{Нормативна контрола}}

[[Категорија:Компири| ]]
[[Категорија:Коренест зеленчук]]
[[Категорија:Германизми]]
[[Категорија:Земјоделски култури со потекло од Боливија]]
[[Категорија:Земјоделски култури од домородни Американци]]
[[Категорија:Земјоделски култури со потекло од Перу]]
[[Категорија:Земјоделски култури со потекло од Јужна Америка]]
[[Категорија:Северноирска кујна]]
[[Категорија:Јадливи зрнци]]
[[Категорија:Флора од Андите]]
[[Категорија:Ирска кујна]]
[[Категорија:Растенија опишани во 1753 година]]
[[Категорија:Коренити растенија]]
[[Категорија:Зрнец]]
[[Категорија:Честа храна]]
[[Категорија:Столонски растенија]]
[[Категорија:Кртоли]]
Предлошка на страницава:
Назад на Компир.
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/wiki/Компир“