Kaore
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Kaore of graan is 'ne verzamelnaam veure vröchte van einzaodlobbige cultuurgewasse oete femielje van 't graas die same werreldwied de wichtigste brón van aete zeen veure miens. Kaore wuuertj verboedj veur zien aetbaar bestandjsdeiler, samegestèldj oet maellichaam, zemel, keem en aleuronlaog.
De groeatendeils nomadisch laevendje völker oete prehistorie vergaordjen al kaorekorrele van wildj graas. Lang veure begin vanne jaoretèllinge woorte de plantjen in cultuur gebrach. De oearsprunkelike greujgebiede van gaers bevónje zich wersjienlik inne hoeaglenjer van Ethiopië en 't zuudoeastelik deil van Azië (Tibet, Nepal en Sjina). Me nump aan det mieër es 7000 jaor trögk al gaers woort gekwieëk in 't gebied tösse Syrië en Afghanistan. In Europa waas gaers de ieëste kaoresaort die woort gekwieëk. Archeologische vónjste bieje reste van Zwitserse paolweuninge tuuenen aan det de cultuur van gaers oet 2000-3000 v.Chr. stamp. Es aeteswaar waas gaers toet inne Middelieëve van groeat belang. De gaerskorrele woorte toet matsj gekaok, meh me maakdje ouch keuk en platte wegke d'rvan. LAter woort gaers es aetesgewas bao euveral euvervleugeldj door weit (terf).
Inhaadsstoffe
[bewirk | brón bewèrke]| Enerzjie en inhaadsstoffe van verschillige kaoresaorte (de 100 g): | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Gewas | Enerzjie (kJ) |
Brandj- en boewstoffe | Minerale | Vitamine | ||||||||||
| Eiwit (g) |
Vèt (g) |
Kaolhydraat (g) |
Calcium (mg) |
Iezer (mg) |
Kalium (mg) |
Magnesium (mg) |
B1 (mg) |
B2 (mg) |
B6 (mg) |
E (mg) |
Foliumzoer (mg) |
Nicotinezoer (mg) | ||
| Speltj | 1470 | 11,5 | 2,7 | 69,0 | 22 | 4,2 | 447 | 130 | 0,40 | 0,15 | 0,27 | 1,6 | 0,03 | 6,9 |
| Gaers | 1430 | 11,0 | 2,1 | 72,0 | 38 | 2,8 | 444 | 119 | 0,43 | 0,18 | 0,56 | 0,67 | 0,065 | 4,8 |
| Haver | 1530 | 12,5 | 7,1 | 63,0 | 79,6 | 5,8 | 355 | 129 | 0,52 | 0,17 | 0,75 | 0,84 | 0,033 | 1,8 |
| Hirs | 1510 | 10,5 | 3,9 | 71,0 | 25 | 9,0 | 215 | 170 | 0,46 | 0,14 | 0,75 | 0,1 | 0,01 | 4,8 |
| Meis | 1498 | 9,0 | 3,8 | 71,0 | 15 | 1,5 | 330 | 120 | 0,36 | 0,20 | 0,40 | 2,0 | 0,026 | 1,5 |
| Ries | 1492 | 7,5 | 2,2 | 75,5 | 23 | 2,6 | 150 | 157 | 0,41 | 0,09 | 0,67 | 0,74 | 0,016 | 5,2 |
| Rögke | 1323 | 8,8 | 1,7 | 69,0 | 64 | 5,1 | 530 | 140 | 0,35 | 0,17 | 0,29 | 2,0 | 0,14 | 1,8 |
| Weit of terf | 1342 | 11,5 | 2,0 | 70,0 | 43,7 | 3,3 | 502 | 173 | 0,48 | 0,24 | 0,44 | 1,35 | 0,09 | 5,1 |
Kaoren en glute
[bewirk | brón bewèrke]
Me kan óngersjied make tösse kaore mit glute en kaoren en graas zónger glute. Haver is e speciaal geval: dit is van netuur glutevrie, meh door contaminatie (kruutsbesmetting mit glute) kónne patiënte mit coeliakie dit döks neet aete. Anger graas wuuertj sómtieds ouch toet kaore geraekendj en is van netuur glutevrie.
De grote aan kaore mit glute bevatj ónger anger:
- gaers;
- haver;
- rögke;
- kamoetterf, 'n terfvariëteit die in Egypte heróntdèk is;
- weit- of terfsaorte, worónger:
- speltj, ummerterf en einkaore (veurluipers van later terfsaorte);
- durumterf, hellen terf of macaroniterf;
- gewuuen terf, wegkterf.
De volgendje saorte bevatte waal glute, meh veroearzake gein coeliakie:
Kaore die glutevrie (zónger gliadine en glutenine) zeen:
Triticale of terfrögke is óntstangen oet 'n kruutsing van terf mit rögke.
Bokendj (bookweit) wuuertj es e cultuurgewas ouch waal toet 't kaore geraekendj, meh det is eigentlik neet krek. 't Is namelik gei graas of einzaodlobbige, meh behuuertj toete doezjendjknoepfemielje. Bookweit is glutevrie.
Zuuch ouch
[bewirk | brón bewèrke]- Grane (Drôme), 'n gemèndje in 't Frans departement Drôme;
- Grane (Nordland), 'n gemèndje inne Nórse pervinsjie Nordland.