حەولێر (پارێزگەه)

پارێزگەها حەولێرێ
جه
کۆۆردینات: 36°18′0″ن 44°12′0″ئە
نەخشەیا ناڤچەیان
کارگێری
وەلات	باشوورێ کوردستانێ
دووگەل	ئیراک
سەرباژار	حەولێر
والی	ئۆمێد خۆشناو
دەمۆگرافیئوو ئە ردنیگاری
گەلهە	3.108.681 کەس
رووەرد	15.074 کم2
بەربەلاڤی	206،2 کەس/کم2
بنەبەش
حەژمارا ناڤچەیان	10 ناڤچە

حەولێر، پارێزگەه، پارێزگەهەکە حەرێما فەدەرالئا کوردستانێ یەئوو یەک ژ 19 پارێزگەهێن ئیراقێ ژی یە کو دکەڤە باکوورێ رۆژهلاتا راقێ. ناڤەندا پارێزگەهێ باژارێ حەولێرئە .

ل حەولێرێ زێدەی دو ملیۆن کەس دژین. حەولێر د دیرۆکێ دە گەلەک جاران بوویە قادا شەر. دیرۆکا وێ دگهژە هەتانی 8 هەزار سالی زێدەتر. پشت شەرێ سالا 1991ێ هەرێم کەتە بن کۆنترۆلا کوردان دەئوو د سالا 1992ان دە ژ بۆ جارا پێشین پارلەمەنتا حەرێمێ هاتە هلبژارتن. دەما کو بالافرگەها ناڤنەتەوەیی یا حەولێرێ (ئاربل Iنتەرناتۆنالئا رپۆرت) ڤەبوو، دێئا لیێ بازرگانیێ دە حەولێر پر ب ناڤئوو دەنگئوو زەنگین بوو.

حەولێر 80 کم دووری باشوورێ رۆژهلاتا باژێرێ مووسلێ یەئوو 50 کم ژی دکەڤە باکوورێ پردێ ڤە. حەولێر دکەڤە دەرەکێ کو هەردوو روبارێن زێ ب دووریەک یەکسان دکەڤن دەر دۆرێ وێ. حەر د دەمێن زوو دە مرۆڤ ل وێ دەرێ ژیان کریەئوو ل شکەفتا شانەدەر جهێ نیشتەجیبوونێ هاتنە دیتنئوو دیرۆکا وی ژ بۆ 70 هەزار - 50 هەزار سال بم دچە. حەر د ڤێ شکەفتا شانەدەر دە هێستیێن مرۆڤێ نەاندەرتهال هاتنە دیتن.

ناڤچەیا زاری چەمێ کو کەتیە لێڤێنئا لیا چەپ یا (زێیێ مەزن)ئوو ب کەڤنترین گووندا جۆتکاران تێ هەژمارتنئوو ژ بۆ چاخا کو مرۆڤ ژ نوو دهەلمیا زرهاتئوو پەزئوو می خوەدی کرن، د چە. گرێ چال ژی کو دکەڤەئا لیا چەپ یا زاپێ مەزن، دیسانئە و ژی ب خوە یەک ژ کەڤنترین گووندێ چاخا زراتێ یە. دیرۆکا وی ژ بۆ وێ چاخێ دچە کو مرۆڤ ژ نووڤە ژ دەشتێن زرهاتێ یێن کوردستانێ دهەلمیە نشتەجیبوونێ. دیرۆکا وی ژی ژ بۆ 10 هەزار -8 هەزار سال بم دچە.

گرێ قالینچئا خا، دکەڤە ناڤەندا باژێرێ حەولێرێئوو نێزیکێ 4 هەزار هەیا 5 هەزار سال بم ژیان ل وێ دەرێ دە هەبوویەئوو پرشتا هاتیە ڤالاکرن بۆ دەمێ 3 هەزار سال بم.ئە ڤ یەک ژی د دەت خویا کرن کو دیرۆکا گرێ قالینچئا خا ژ بۆ چاخا کۆییلەئوو وەرکا دچە.

باژار د ناڤ پارالەلێن رۆژهلات 42° - 2'ئوو 36°- 11' باکوور دە یە. باژار ل باکوور ب دهۆک، ل رۆژاڤا ب مووسل، ل باشوور ب کەرکووکئوو ل رۆژهلات ژی ب سلێمانیێ ڤە تێ گرێدان.

ل باژار زڤستانان پەرفەک پر زێدە هەیە. د دەمسالا زڤستانێ دە سارئە . حاڤینان ژی هەرێم گەرم دەرباس دبە. ل باژار زێدەتر سەوالێن وەکی پەز، میئوو دەوار تێ خوەدیکرن. رەنچبەریئوو سەوالکاری سەردەستئە ، لێ نهائە ڤ یەک ل ناڤەندا باژێر هن کێم بوویە.

دەشتا حەولێر، قەراجئوو کەندێناوەئوو دەشتا رانیە (بیتوێن) ژ گرنگترین دەشتێن حەولێرێ نە. دەشتا قەراجئوو کەندێناوە ل سەر ساتا هەموو Iراقئوو حەرێمێ کوردستانێ یەک ژ وان دەرانە کو بئا وایەکئە جیب پر زێدە گەنمئوو جه د دە. حەوا زۆزانێن کو دکەڤن حەولێرێ پر خوەش ن. ل زۆزانێ حەولێرێ زەف پەز هاتنە خوەییکرن، ماستا حەولێرێ بئا وایەکی ناڤئوو دەنگئێ وی بلاڤ بوویە کو د دیرۆکێ دە حەولێرێ دەرڤەیی کەلئوو منارە ب باژێرێ ماست (ماستا پەزئوو میان) ژی ناڤئوو دەنگێ وی بلاڤ بوویە.

چیایێ هەری بلندئێ Iراقئوو حەرێما فەدەرالئا کوردستانێ کوردستانێ ل حەولێرێ یە،ئە ڤ ژی چیایێ حەلگۆردئە .

چەمێ هەری مەزنئێ هەرێمێ، زێیێ مەزن، دوو را زێیێ بچووکئوو گەلەک چەمئوو گۆل ل وی باژێری هەنە.

حەولێر د وارێ توریزمێئوو خوەزایە دە باژارەکی پر خوەشئوو توریستیکئە . وارێن دیرۆکی یێن هەری زێدە ل وی باژێرێ ژی هەنە، میناک: شکەفتا شانەدەر، کەلێ حەولێرێ، گرێ قالینچئا خا، کلک مشک، کەلێ خانزادا میرێ سۆران، کەلا دوین، تومقەسرەئوو گەلەک ناڤچەئوو جهێن دن یێن دیرۆکیئوو کەڤنارە ژی ل وی باژێری ب دیرۆکێ رە مەلۆڤانی کرنە. ژ وەلاتێن جودا جودا هەر سال توریست تێن هەرێمێ ژ بۆ کو هلکشن سەر چیایێن هەرێمێ. حەر وها ناڤەندێن توریستیکئێ ن مینا: حاڤینگەها شەقلاوە، حاوینگەها بێخال، گەلیئا لیبەگ، رواندووز، جووندیان، حاوینگەها حاجیئۆ مەرانئوو شکەفتا بێستوون هەنە. حەر وها گەلەک جهێ تربێ شێخئوو کەسێن دینی ژی یێن جوودا هەنە کو ژئا لیێ گەل ڤە تێ زیارەتکرن.

ل تەقتەق، کۆیە، شیواشۆکئوو گەلەک دەرێن دن نها پەترۆل تێ دەرخستن. حەر وها کبریت، زێرئوو گەلەک پێکهاتەیێن دن ژ سەروەتێن بنئە ردی هەنە.ئا ڤ ژی یەک ژ سەروەتێن دن یێن بنئە ردی یێ حەولێرێ یە.

ژ بەرئا ڤهەوایا حەرێمێ حەولێر زڤستانێ وی سارئوو ب بارانئە ئوو هاڤینێ وی ژی گەرمئە . حن جاران ژی بەرف تێ.

نفووسا باژار پرانی موسلومان ن، هەژمارا خرستیانان پر کێم ن.^{[چاڤکانی هەوجە یە]} پرانیا نفووسێ ژ کوردان پێک تێ، تورکمان ژی وەک جواکا دویەم ل هەرێمێ هەنە.

ل حەرێما کوردستانا فەدەرال، گەلەک باوەریێن جودا یێن دینی هەنە.ئە ڤ یەک ژی ل حەولێرێ ژی تێ دیتن. ل گۆریئا گاهیێن جوودا، باوەریێن دینیئێ ن ل حەرێما کوردستانا فەدەرال دژین 96%ئی سلام، 2% ێزدی، 1% مەزیهی (خرستیان)، 1% ژی باوەریێن کاکەییئوو سانبیە مەندایی د ناڤا هەڤدە دژین.^{[چاڤکانی هەوجە یە]}

باوەرمەندێنئی سلامێ زێدەتر ل باژێرێن حەولێر، سلێمانیئوو دهۆکێ بەلاڤ بوویە. باوەرمەندێنئێ زدی ل دهۆکئوو موسلێ بەلاڤ بوونە. باوەرمەندێن مەسیهی ژی ل باژێرێ حەولێرێ ل ئەنکاوا، شەقلاوائوو ل موسلێ ژی ل سریان، قەرەقوش، ئامدانیە دژین. باوەرمەندێن کاکەیی هەری زێدە ل باژێرێ دیاەلەئوو ناڤچەیا خانەقینئوو هن باژێرێن حەولێرئوو سلێمانیێ دژین. باوەرمەندێن سانبیە مەندایی ژی ب گشتی ل گەلەک دەرێن Iراقێ دژین. لێ پەرەستگەها وان دکەڤە نێزی چەمێن زێئوو فراتێ.

خوارنا هەری ناڤدار قەلیا یە. کفتا "ابدگۆر" ژ یەک ژ خوارنێن مەهەلی نە کو ل هەرێمێ تێن خوارن. حەروها دۆگەوا، برنجئوو قەییسی، دۆلەمەئوو گەلەک بابەتێن دن یێن خوارنێ هەنە.

روونێ نڤیشک، پیڤاز، سالچە، گهایێن چۆلێ باش ب گۆشت تێ ستران. پشتی باش هاتە ستراندن پۆستێ بەرخ تێ دژیکرنئوو د بنئا خا شل دە تێ ڤەشارتن. پشت رەئا گر ل سەرئا خێ تێ دادانئوو تێ بژاندن.

ژ گۆشتێ کارئوو بەرخانئا مادە دبە. د سەری دە گۆشتێ کارئوو بەرخان باش تێ هوورکرن. پشت رە د ناڤا سەلچەئوو روونێ نڤیشک دە تێ قەلاندن. پشتی کو باش پژیا تێ سارکرن. حەری داوی سیرماستێ کو جودا هاتیەئا مادەکرن ل سەر قەلیێ تێ رۆکرنئوو ئا مادەکرن.

زلام رانکئوو چۆخ ل خوە دکن هن ژی شالوار (قادی) ل خوە دکن. ل سەر شالوار کەفیەک ل پشتا خوە گرێ ددن.

• قەزایێ ناڤەندا حەولێرێ: حەولێر (ناڤەند)، بەهرکە، ئەنکاوە، شەمامک; نفووس 130000، 49% نێرئوو 51% مێنە.ئا کنجیەن باژێر 93% کورد، 4% تورکمەنئوو 2% ژیئا شووری (کریستیان)ن. دکەڤە ناڤەندا باژێر ب خوە. 91 گوندئو ناهیە ژی گرێدرایی ڤێ ناهیە یێنە، میناک: حەنکاوە، بەهرکەئوو ناهیە یا شەمامک.
• قەزایێ دەشتێ حەولێرێ: بنەسلاوە (بنەسللاوە) (ناڤەند)، دارەتوو، قوشتەپە، کەسنەزان; نفووس 200000، 7 کم ل دووری ناڤەندا حەولێرێ یە، دکەڤە رۆژهلاتا باژێری. ژ 142 گوندئوو ژ ناڤەندا قەزایێ بنەسلاوەئوو 3 ناهیەیێن مینا: دارەتوو، کەسنەزانئوو قووشتەپە پێک تێ.
• قەزایێ خەبات (کەلەک- یان ژی رزگاری): خەبات (ناڤەند)، دارەشەکران، رزگاری، کەوەرگۆسک; نفووس 35000، دکەڤە سەر رێیا حەولێر- موسلێئوو ل سەر زێیا مەزنە، دکەڤە رۆژاڤایا باژێری. ژ 61گوندئوو 3 ناهیەیێن: رزگاری، دارفەشەکرانئوو ناهیەیا کەورگۆسک پێک تێ.
• قەزایێ مەخموور: نفووس 79000، 67 کم دووری باشوورێ رۆژاڤایێ باژێرێ حەولێرێ یە. ژ 196گوندئوو 3 ناهیەیێن: قەراج، کەندێناوەئوو گوێر پێک تێ. حەروها کەمپا پەنابەرانئا مەخموورێ ژی ب قاسی 15 دەقیقە دووری قەزایێ مەخموورێ یە.
• قەزایێ کۆیە (کۆیی سنجاق): کۆیسنجق (ناڤەند)، تەقتەق، شۆرش، ئاشتی، سێگردکان; نفووس 37410، دکەڤە باکوورێ رۆژهلاتا باژێرێ حەولێرێ. ژ چەندین گوندئوو ناهیەیێن: تەقتەق،ئا شتی، سێگرتکان، سکتانئوو ناهیە یا شۆرەش پێک تێ. باژێرا حەلبەستڤانێ ناسیۆنالیستێ کورد یا پشتیئە همەدی خانی، حاجی قادرێ کۆیی یە.
• قەزایێ شەقلاوە: شەقلاوە (ناڤەند)، سەلاهەدین، حەریر، حیران، باسرمە، بالیسان; نفووس 127346، دکەڤە باکوورێ باژێرێ حەولێرێ. ژ 217 گوندئوو ناهیەیێن: سەلاهەدین (مەسف سەریرەش)، حەریر، بالیسانئوو ناهیە یا باسرمە پێک تێ.
• قەزایێ سۆران: سۆران (ناڤەند)، خەلیفان، دیانا، سیدەکان; نفووس...، دکەڤە باکوورێ رۆژهلاتێ باژێرێ حەولێرێ. ژ .... گوندئوو ناهیەیێن: سیدەکان، خەلیفانئوو ناهیە یا دیانا پێک تێ.
• قەزایێ مێرگەسۆر: مێرگەسۆر (ناڤەند)، بارزان، پیران، شێروان مەزن، مەزنێ، گۆرەتوو; نفووس...، دکەڤە باکوورێ باژێرێ حەولێرێ. ژ 252 گوندئوو 5 ناهیەیێن: بارزان، پیران، شێروان مەزن، مەزنێئوو ناهیە یا گۆرەتوو پێک تێ.
• قەزایێ چۆمان: چۆمان (ناڤەند)، حاجیئۆ مەران، سمیلان، گەلالە (گەللاللە)، قەسرێ; نفووس...، دکەڤە باکوورێ باژێرێ حەولێرێ. ژ... گوندئوو ناهیەیێن: سێمێلان، گەلالە، حاجیئۆ مەرانئوو ناهیە یا قەسرێ پێک تێ.
• قەزایێ رەواندز (قەزا): رەواندز (ناڤەند)، وەرتێ

• http://hawlergov.org/kur/home.aspx ^{گرێدانائا رشیڤێ 2011-06-15 ل سەر وایباجک ماجهنە}
• http://www.diclenews.com/hewlêr/serbazSiyamend/^{[گرێدان دامی مریە]}
• http://www.krso.net/detail.aspx?page=statisticsbysubjects&c=sbsPopulationLabor&id=474 ^{گرێدانائا رشیڤێ 2011-07-23 ل سەر وایباجک ماجهنە}