Жеті жылдық соғыс: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына сәйкес болу үшін жетілдіру қажет. Осы мақаланы әрі қарай дамытуға көмектесіңіз. (May 2008)

Жеті жылдық соғыс
Сағат тілімен жоғарғы сол жақта: Плесси шайқасы (1757 ж. 23 маусым), Кариллон шайқасы (1758 ж. 6-8 шілде), Цорндорф шайқасы (1758 ж. 25 тамыз), Кунерсдорф шайқасы (1759 ж. 12 тамыз)
Дата	17 мамыр 1756 – 15 ақпан 1763
Орын	Еуропа, Солтүстік Америка, Оңтүстік Америка, Африка, Кариб аралдары, Үндістан, Филиппиндер
Себеп	• Еуропада Пруссияның күшеюі; • Франко-ағылшын отаршылдық бәсекелестігі
Нәтиже	Ағылшын-Пруссия коалициясының жеңісі • Ұлыбритания үстем әлемдік держава ретінде ерекшеленеді. • Франция Ұлыбританияның пайдасына үлкен ықпал мен беделді жоғалтады. • Пруссия еуропалық саяси аренада ірі мемлекет айналуда. Жасалған бейбіт шарттар: • Санкт-Петербург бейбітшілік шарты (1762.ж) • Гамбург бейбітшілік шарты (1762.ж) • Париж бейбітшілік шарты (1763.ж) • Губертусбург бейбітшілік шарты (1763.ж)
Аумақтық өзгерістер	• Ұлыбритания, Франция, Португалия және Испания арасындағы отарлық иеліктерді беру. • Франция мен Испания Ұлыбритания мен Португалияның жаулап алынған отарлық аумақтарын қайтарады. • Франция Ұлыбританиядан Миссисипи өзенінің шығысында, Канадаға, Сент-Винсент аралына, Тобагоға, Доминикаға және Гренадаға, сондай-ақ Үндістанның солтүстік аралдарына иелік етеді. • Франция Луизианадан және Испанияның Миссисипи өзенінің батысындағы Солтүстік Америка аумағынан төмен. • Испания Флорида мен Маниладан Ұлыбританиядан төмен. • Моғол империясы Ұлыбританиядан Бенгалиядан төмен.
Қарсыластар
Британ империясы: одақтастар мен колониялар Британдық Америка Ирландия Британдық Шығыс Үндістан компаниясы Хановер Пруссия патшалығы Гессен-Кассель кінәздігі Шаумбург-Липпе кінәздігі Брауншвейг-Вольфенбюттель кінәздігі Португалия патшалығы Маратха империясы Қарнат сұлтандығы Хайдарабад мемлекеті Ресей империясы (1762 жылдан) үнді тайпалары Ирокездер Гурондар Чероки (1758 дейін) Катоба Минго Могикандар Делавэрлар (1758 жылдан) Франция патшалығы колониялар Жаңа Франция Француз Канада Француз Шығыс Үндістан компаниясы Қасиетті Рим империясы (1757 жылдан) Габсбург монархиясы (1756 жылы – өздігінен) Саксония Гессен-Дармштадт Испан империясы Голландиялық Шығыс Үндістан компаниясы (1759) Ресей империясы (1762 жылға дейін) Швеция патшалығы (1757 – 1762) Ұлы Моғолдар патшалығы Бенгал суба (1756 – 1757, 1759) үнді тайпалары Вабанактер Микмактар Алгонкиндер Делавэрлар (1758 жылға дейін) Оджибве Одава Шауни Инну Оттава Потаватоми
Тараптар күші
Ұлыбритания: 300 000 (барлығы жұмылдырылған) Хановер: 50 000 Пруссия патшалығы 200 000 Франция патшалығы: 200 000 немесе 1 000 000 Ресей империясы: 333 000 Аустрия: 200 000 Испан империясы: 25 000
Жалпы шығындар
900 000 – 1 400 000
Бұл үлгіні: көру • талқылау • өңдеу

Жеті жылдық соғыс (1756 жыл – 1763 жыл) — сол кездегі барлық маңызды еуропалық мемлекеттер қатысқан, 900 000-нан 1 400 000-ға дейін адам шығынына алып келген соғыс.^[1] Соғыс 1756-шы жылдан 1763-ші жылға дейін еуропалық және отарлық соғыс театрларында өрбіді. 1754-ші – 1763-ші жылдар арасында орын алған Помераниялық соғыс пен Француз және үнді соғысы соның бөлігі болып саналады.

Пруссия, Хановер курфюрсттығы және Ұлыбритания патшалығы (Солтүстік Америкадағы отарлары, британиялық Шығыс Үнді компаниясы және Ирландия патшалығымен бірге) одақ құрып, Аустрия, Франция (Солтүстік Америкалық Жаңа Франция отары және франциялық Шығыс Үнді компаниясымен бірге), Ресей империясы, Швеция және Саксония курфюрсттығына қарсы соғысты. Кейінірек текетіреске Португалия (Ұлыбританияның жағында) және Испания (Францияның жағында) да кірісті. Бейтарап Нидерланд республикасының қарулы күштері Үндістанда шабуылға ұшырады.

Соғыстың нәтижесінде Франция Америкалардағы басты отарлаушы мемлекет ретіндегі ролін (онда ол Француз Гвианасы, Гваделупа, Мартиника, Сен-Доминг және Сент-Пьер және Микелон сияқты иеліктерін ғана сақтап қалды) және Ұлы француз төңкерісі дейін Еуропадағы ең басты мемлекет ролін жоғалтып алды.^[2]

Ұлыбритания болса дүниедегі басты отарлаушы мемлекетке айналды. Францияның әскери теңіз флоты бытырап кетті.^[3] Дүниенің басқа бір шеті, Үндістанда британиялық Шығыс Үнді компаниясы орнығып, соның арқасында Үндістан «Империялық тәждің асыл тасына» айналды. Уинстон Черчилль бұл соғысты бірінші дүниежүзілік соғыс деп атады,^[4] себебі ол адамзат тарихындағы бүкіл жер шары бойынша жүргізілген соғыс болды (соғысушы жақтардың көбі еуропалық мемлекеттер болса да). Өздерінің империяларын үлкейтумен айналысып жатқан Англия мен Франция арасындағы әскери жанжал болғандықтан, кейде оны екінші Жүз жылдық соғыс деп те атайды.^[5]

Бұл соғыс Пруссия патшасы Ұлы Фридрихтың Саксонияға шабуылымен басталды.

Канада мен Құрама Патшалықта «Жеті жылдық соғыс» ұғымы Солтүстік Америкада да, Еуропа мен Азияда да жүргізілген әскери қимылдарды атау үшін қолданылады. Француз Канадасында болса «Жаулап алу соғысы» деген ұғым қолданылады. Үндістанда Үшінші Карнатик соғысы деп аталады. Ал Германияда кейде қолданылатын балама атауы — Үшінші Силезия соғысы.

Көбінесе бұл соғыс нәтижесінде Фридрих патша бай Силезия аймағын қолына түсірген Аустрия мұрагерлігі үшін соғыстың жалғасы ретінде қарастырылады. Аустрия императрицасы Мария Тереза 1748 жылғы Аахен келісіміне тек өзінің қарулы күштерін қалпына келтіріп, жаңа әскери одақтар құруға уақыт ұту үшін ғана қол қойған болатын. Ол өзінің осы жоспарын асқан ептілікпен жүзеге асырды. Бірнеше жылдың ішінде ғана Еуропаның саяси картасы қайта сызылды. 1756 жылғы Дипломатиялық төңкерісінің кезінде ежелден бір-біріне жау Франция, Аустрия мен Ресей Пруссияға қарсы әскери одақ құрды.

Пруссияны тек Ұлыбритания ғана қолдайтын (себебі Ұлыбритания патшасы ІІ-ші Георгтың әкесі Һановер курфюрсттығының билеушісі еді). Осы екі мемлекеттің одағы бір-бірін жақсы толықтырып тұрды: Ұлыбританияның зор әскери теңіз флоты болды, ал Пруссияның құрлық әскері Еуропадағы ең қуатты әскер болды. Осылайша Ұлыбритания өзінің әскерін отарларын қорғауға қолдана алды.

Аустрия армиясы пруссиялықтардың үлгісі бойынша қайта құрылған болатын. Әскери мәселелер туралы білімі өзінің көптеген генералдарынікінен асып түсетін Мария Тереза әскери реформаны өзінің қатаң бақылауына алды. Оның өз жауынгерлерінің игілігін ойлағаны үшін ол әскердің зор қолдауына ие болды.

Соғыстың тағы бір себебі — Британ империясы мен Франция империясының арасындағы отарлар үшін аяусыз талас болды. Осы екі империя кеңіген сайын бір-бірімен екі құрлықта текетіреске түсіп қалып отырды.

Он сегізінші ғасырдың көп бөлігінде Франция соғыстарын бірдей тәсілмен жүргізіп отырды: соғыс болған кезде ол отарларын бәрібір ұстап қала алмайтынын сезіп, оларды өз бетінше қалдырып, онда азғантай немесе тәжірибесіз әскер жіберіп отырды. Ол өзінің әскерінің басты бөлігін елге жақынырақ әскердің жеңіске жетуі ықтималдырақ деп Еуропа құрлығында ұстап отыратын. Содан соң соғыстың кезінде көбірек жерді басып алуға тырысып, бітім туралы келіссөздер жүргізгенде сол басып алған жерді өзінің теңіздің арғы жағында айырылып қалған жерін қайтарып алуға қолданатын. Бұндай стратегия осы соғыста Франция үшін аса тиімді бола қойған жоқ, себебі теңіздің ар жағындағы отарлардан ол шынында да айырылып қалды, бірақ Еуропада ол онша көп жер басып ала алған жоқ.

Ал британиялықтардың соғыс жүргізу тәсілі басқаша болды: олар өздерінің аса басым теңіз қуатын пайдаланып, елді теңізден қоршап, порттарын атқылай алатын және өз әскерлерін теңіз арқылы кез келген жерге жеткізе алатын. Олар жаудың теңіз қатынас кемелеріне шабуыл жасап, жақын жердегі британиялық отарлардан адам жинап, жаудың отарларына шабуыл жасайтын. Өздерінің құрлықтағы әлсіздігінің орнын британиялықтар өздерінің жауларының қарсыластарымен одақтасып толтыратын. Жеті жылдық соғыста британиялықтар өз заманының ең ұлы әскери стратегі Ұлы Фридрихпен одақтасты, ал оның мемлекеті Пруссия орталық Еуропаның көтеріліп келе жатқан әскери қуатты мемлекеті болды. Олар Фридрихқа соғыстарын қаржыландыру үшін көп қаржы беріп отырды.

Соғыс қимылдары Еуропада әлі басталмай тұрып Солтүстік Америкада басталып кетті. Оның себебі – 1740 жылдары, 1750 жылдардың басында шығыс жағалауда тізбектеле орналасқан британиялық отарлардың батысқа қарай кеңеюінің салдарынан Францияның «Жаңа Франция» атты отарымен шектесіп қалған еді. Сол себепті Франция Вирджиния және Пеннсильвания отарларының батысқа әрі қарай кеңеюінің алдын алу үшін 1750-ші жылдардың орта шенінде қазіргі батыс Пеннсильванияда бекіністер тізбегін салған болатын. Британиялықтардың сол бекіністерді басып алуға бағытталған әрекеттері Француз және үндіс соғысының басталуына алып келді. Ал Солтүстік Америкада жеті жылдық соғыс осылай аталады.

Еуропадағы әскери қимылдар Фридрихтың Аустриямен одақтасқан кіші неміс мемлекеттерінің бірі – Саксонияға басып кіруімен басталды. Саксония және Аустрия әскерлері шабуылға дайын болмаған болатын, сондықтан Фридрих Лобозиц шайқасында Саксония әскеріне Аустрия әскерінің көмекке келтіргізбеді. Алайда Саксония Фридрихтың қимылдарына кедергі болып оны кешеуілдетіп тастады. Жерорта теңізінде француздар Миноркаға шабуыл жасап, британиялықтарға қарсы соғыс бастады. Британиялықтардың жауап соққысы Минорка шайқасында сәтсіз аяқталып, олар аралдан айырылып қалды. Жеңіліске жол бергені үшін британиялық адмирал Джон Бингтың ісі әскери сотта қаралып, өлім жазасына кесілді.

1757 жылдың көктемінде Фридрих қайтадан бірінші болып шабуылдап, Прагаға қарай жылжыды. Қанқұйлы Прага шайқасынан кейін пруссиялықтар қаланы қоршап алған болатын, бірақ Колин шайқасында Фридрихтың алғашқы жеңілісінен кейін қаладан кетуге мәжбүр болды. Жазда орыстар шығыс Пруссияға басып кіріп, Гросс-Егерсдорф шайқасында пруссиялықтардың шағынырақ әскери қосынын жеңді.

Аустриялықтар бір жақтан, француздар батыстан Пруссияға қарсы әскер жылжыта бастағанда жағдай пруссиялықтар үшін қиындай түсті. Бірақ Фридрих бір күтпеген ерекше қимыл жасады. Ол бір айдың ішінде бір-бірлеп француздарды Россбах шайқасында, ал аустриялықтарды Лойтен шайқасында талқандады. Осы керемет жеңістердің арқасында Фридрих өзін Еуропаның ең ұлы қолбасшысы, ал өз әскерін Еуропаның ең құдіретті әскері ретінде атағын шығарды. Фридрихты қатты құрметтеген ІІІ Петр патша таққа отырған соң Фридрихтың қуатты бір одақтасы пайда болды. Бұл одақ Бірінші Дүниежүзілік соғысқа дейін, 150 жылдан астам күшінде болды.

1. ↑ Seven Years War (1755-63)
2. ↑ The Treaty of Paris in Corbett Julian England in the Seven Years' War: A Study in Combined Strategy Vol. II. — Second Edition. — London: Longman, Green and Co..
3. ↑ Kennedy Paul The Rise and Fall of British Naval Mastery — new introduction. — London: Penguin Books.
4. ↑ Bowen HV War and British Society 1688-1815 — Cambridge, United Kingdom: Cambridge University Press, 1998. — P. 7. — ISBN ISBN 0-521-57645-8.
5. ↑ Tombs, Robert and Isabelle. That Sweet Enemy: The French and the British from the Sun King to the Present. London: William Heinemann, 2006.