Ғылым бетінің кодын көру

Бұл бетті өңдеуге рұқсатыңыз жоқ. Келесі себеппен:
Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.
The block was made by ‪EPIC‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Start of block: 13:48, 2024 ж. шілденің 2
Expiry of block: 13:48, 2025 ж. шілденің 2
Your current IP address is 206.189.44.186. The blocked range is 206.189.32.0/20.
Please include all above details in any queries you make. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy.
Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.
Бұл беттің кодын көріп, көшіре аласыз.
[[Сурет:The Scientific Universe.png|thumb|right|400px|Ғарыш ауқымы, Ғылым салалары және Ғылым иерархиясы.(ағл.)]]
'''Ғылым''' ({{lang-la|scientia}}&nbsp;— ''[[білім]]'')&nbsp;— уақыт пен кеңістікте бар, зерттеуге болатын шынайы нақты нәрселердің заңдары мен қағидаларын, тәртібі мен құрылымын объективті түсіндіретін, [[эксперимент]] пен бақылауға негізделіп, [[математика]]лық есептеуді қолданып, жүйелі түсінік қалыптастыратын таным саласы. 

Бұл таным саласы [[Факт|фактілерді]] жинау, оларды үнемі жаңартып, жүйелеу және сыни тұрғыдан талдау арқылы жүзеге асырылады. Осының негізінде байқалатын табиғи немесе әлеуметтік [[Құбылыстар|құбылыстарды]] сипаттайтын және [[Болжам|болжам жасауға]] мүмкіндік беретін себеп-салдарлық байланыстарды көрсететін жалпылау немесе жаңа білімді синтездеу орындалады. Қандай да бір [[Гипотеза|гипотезалар]], егер олар бақылауға алынған фактілердің жиынтығын сипаттап, [[Эксперимент|эксперименттер]] арқылы теріске шығарылмаса, [[табиғат]] немесе [[қоғам]] заңдары деп қабылданады<ref>''Уайтхед А. Н.'' Избранные работы по философии. М.: Прогресс, 1990. 716 с.</ref>

Жалпы тұрғыда ол жүйелі білім мен ғылыми тәжірибені меңзесе, ал, арнайы мағынада [[ғылыми әдіс]]тер арқылы жинақталған [[логика]]лық білім жүйесін көрсетеді. Яғни, ғылым ғылыми білімдерді ғана емес, сол білімдерге қол жеткізудің барлық жолдары мен әдістерін түгел қамтитын біртұтас кешенді [[жүйе]].

Ғылымның арғы тамыры 5500-5000 жыл бұрынғы ежелгі [[Мысыр]] мен [[Месопотамия]] өркениеттеріне барып тіреледі. Олар [[математика]], [[астрономия]], [[медицина]] секілді ғылымдардың алғашқы кейпін жасап, 2600 жыл бұрын басталған [[Грек]] табиғат философиясына, антикалық классикаға арқау болды. Олар физикалық дүниені ондағы оқиғалардың табиғи [[Себептілік|себеп]]тері арқылы түсіндіретін дәстүр қалыптастырды. Әсіресе ғылым тарихында түрлі ғылымдардың ең алғашқы зерттеу объектін бекітіп, жүйелі пайымдаудың алғашқы сынағын жасаған ұлы ойшыл [[Аристотель]] дәуір бөлгіш рөл ойнады. Бірақ [[Рим империясы]]ның христиан дінін қабылдауы [[Еуропа]]да ғылымның құлдырауына алып келіп, қараңғы [[орта ғасыр]] [[5 ғасыр|5 ғасырдан]] [[15 ғасыр|15 ғасырға]] дейін жалғасты. Осы тұста шығыстағы [[Түркі]], [[Парсы]], [[Араб]] жұртынан шыққан ойшыл ғалымдар - Әл Кинди, [[Әл-Фараби]], [[Ибн Сина]], ИБн Рушд, [[Омар Хайям|Омар Хаиям]] секілді ұлы тұлғалар сол ежелгі ғылым мен Аристотель салған жолды жалғастырып, ғылымды жаңа кезеңге шығарды. Бірақ бұл талпыныс XII ғ-дан бастап діни әсірешілдік пен догмалар себебінен мүлде әлсіреп, парсы, түркі және араб әлемінің ғылымға талпынысы құлдырады.

15ғ бастап Еуропа Италиядан басталған Ренессанс дүмпуі сана жаңғыруын жасап, ғылымға жаңа көк жиек ашты. Әсіресе астрономиядағы Католик шіркеуінің мың жылдық өтірігін ашқан гелиоцентризмнен кейін ғылымның тасқынын ендіқайтып ешкім тоса алмастай болды. Ғылым енді жай ғана таным талпынысы емес, өндірістік, тұрмыстық қажеттілікті тіке қамдаушы өндіргіш күшке айналды. Өнеркәсіп революциясының ғылым мен техникаға мұқтаждығы ғылымға жаңа күш бітірді. 
[[Сурет:Dinosaur exhibit - Houston Museum of Natural Science - DSC01881.JPG|thumb|right|250px|
Хьюстонның жаратылыстану мұражайында динозаврлар көрмесі]]
Заманауи ғылым үш негізгі тармаққа бөлінеді: Жаратылыстану ғылымы ([[Биология]], [[Химия]], [[Физика]]...) ұлы табиғатты зерттейді; Қоғамдық ғылымдар ([[экономика]], [[психология]], [[әлеуметтану]]...) жеке адам мен қоғамды зерттейді; формалды ғылым ([[философия]], [[логика]], [[математика]], теориялық [[компьютер]] ғылымы...) негізінен абстаркт ақылдық ұғымдарды зерттейді. Мұнда формал ғылымды эмприкалық ғылымдар арасына қосуға қарсы пікірлер бар, кезінде Аристотель оларды Құралдық ғылымдар деп атаған. Егер ғылыми білім практикалық қажеттілікті көздесе, тіке технологияға айналып нақты пайда берсе, онда ол (мысалы медицина, инженерия секілді) Қолданбалы ғылым деп атайды. Ол көбінесе нақты қолданысы мәлім жанама жолмен іске асатын Теориялық ғылымға салыстырмалы айтылады.

Ғылым зерттеуден тұрады, онда сәуегейлік, [[интуиция]], [[эмоция]], көңіл-күй, қалау, діни көріпкелдік секілділер қабылданбайды. Қазір академиялық ірі зерттеулерді мемлекеттік ұйымдар мол қаржымен ұжымдық жүргізетін болды. Ғылымның дамуына ілесіп, оның табиғаттағы ықпалының артуына ілесіп, ғылымның өзін қайта қарап, адамзатқа [[экология]]лық тұтастық тұрғысынан жағымды нұсқасы қарастырыла бастады.

==Түрлері==
[[Сурет:Pangea animation 03.gif|thumb|left|300px|Тектоникалық тақта теориясы: құрылықтардың көшіп қалыптасуы]]
Негізінен ғылымдарды екі санатқа бөледі:
* Жаратылыс құбылыстарын (биологиялық өмірді қоса) зерттейтін [[жаратылыстану ғылымдары]] және
* Адамзат өмірі мен қоғамдарын зерттейтін [[гуманитарлық ғылымдар]].

Бұл санаттар эмпирикалық ғылымдар болып табылады, яғни ондағы білім табиғатта көруге және зерттеушілердің әлдебір шарттарда тәжірибе арқылы тексеруге болатын құбылыстарға негізделген.
[[Сурет:DNA animation.gif|thumb|right|200px|[[ДНҚ]] (DNA) қос спиральі — барлық тірі организмдер мен вирустардың дамуы мен жұмыс істеуіне негіз болған генетикалық нұсқаулық кодтарды қамтыған молекула шоғыры.]]
Кейде фундаменталды ғылым деп аталып үшінші санатқа жатқызылатын [[математика]] ғылымының [[жаратылыстану]] мен гуманитарлық ғылымдармен ұқсастығымен қатар айырмашылықтары да бар. Ұқсастығы — объективті, ұқыпты және жүйелі әлдебір біл��мді зерттегенінде болса, айырмашылығы білімді тексеру тәсілінде: ол эипирикалық емес, көбінше [[априори]] тәсілдеріне жол береді. Статистика мен логистика ғылымдары жататын фундаменталды ғылымдар эмпирикалық ғылымдар үшін өте маңызды. Фундаменталды ғылымдарының ірі жетістіктері [[физика]] және [[биология]] ғылымдарына да жиі ірі жетістіктер әкеледі. Фундаменталды ғылымдар нәрселердің қалай жұмыс істейтінін (жаратылыстану ғылымдары) ашу мен сипаттауда, сонымен қатар адамдар қалай ойлап, қалай әрекет ететінін (гуманитарлық ғылымдар) сипаттауға маңызды [[гипотеза]]лар, [[теория]]лар және заңдылықтар құруда үлкен рөль атқарады.

[[Қолданбалы ғылым|Қолданбалы ғылымдар]] — бұл ғылыми білімді практикалық мақсаттар үшін қолданатын салалар, мысалы, [[инженерия]] және [[медицина]].

Ғылым, өзара тығыз байланыста болатын, ғылыми зерттеулер нәтижелерін адамзат мұқтаждығына пайдалану болып табылатын қолданбалы ғылымнан ажырату үшін кейде тәжірибелік ғылым болып аталады.

Ғылым – адамның табиғат пен қоғам туралы объективті білімін қалыптастыруға мүмкіндік беретін танымының ең жоғарғы пішімі, адамзаттың практикалық қызметінің аса маңызды саласы. Адамзат қоғамының дамуы барысында ғылым сол қоғамның маңызды әлеуметтік институтына және тікелей өндірістік күшіне айналды. Ғылымның басты мақсаты – ғылым заңдарының негізінде ашылып отырған болмыс құбылысы мен процесін болжау, түсіндіру және жүйелеп мазмұндап беру.

==Тарихы==
===Философияға дейін===
[[Сурет:Aristotle Altemps Inv8575.jpg|thumb|right|350px|Ғылым атасы [[Аристотель]] (Бірінші ұстаз)]]
Ғылым адамзат қоғамының ерте дәуірінен, адам баласының танымдық және өндірістік қажеттілігінің арасы ажырамай тұрған кезеңнен бастау алады. Ежелгі Шығыста (Бабыл, [[Мысыр]], [[Үндістан]], [[Қытай]]) болашақ ғылымға негіз болған білімнің алғашқы нышандары қалыптасты. Оның алғышарты ретінде [[мифология]]ны атауға болады. Онда алғаш қоршаған орта туралы бүтін, тұтас, жан-жақты танымдық жүйе қалыптастыруға ұмтылыс болды. Бірақ танымның бұл формасы өзінің діни-антропоморфты сипатына байланысты нағыз ғылымнан алшақ жатқан еді. 

===Философия қалыптасуы===
Ғылымды қалыптастыру – мифологиялық жүйені сынау мен бұзуды талап етті. Ғылымның қалыптасуы үшін басқа да әлеуметтік жағдайлар: қоғамдық қатынас пен өндіріс дамуының жоғары деңгейі (ой еңбегі мен дене еңбегінің бөлінісі арқылы жеке тұлғалардың ғылыммен жүйелі түрде айналысуға мүмкіндік тудыру), сондай-ақ әр түрлі халықтар мен мәдениеттерді еркін қабылдау мүмкіншілігіне жеткізетін бай және жан-жақты мәдени дәстүрдің болуы қажет еді. Мұндай жағдай біздің заманымыздан бұрынғы 6 ғасырда [[Ежелгі Грекия]]да ([[Фалес]], [[Демокрит]], т.б.) қалыптасып, табиғи бастау арқылы болмысты түсіндіретін мифологияға қарама-қарсы теориялық жүйе пайда болды. Мифологиядан бөліне отырып, теориялық натурфилософиялық білім синкретті түрде өзіне ғылым мен [[философия]]ны танымдық бағытта біріктірді. Ежелгі Грекияда дамыған ғылым. (Аристотель, т.б.) қоғам мен табиғат заңдылықтарын ашып, мәдениет тарихында ұлы рөл атқарды; олар ғылымның ерекше тәсілі дәлелдеу негізін қалыптастырды. Осы дәуірде білімнің кейбір салалары даралана бастады. Ежелгі грек ғылымның эллинистік кезеңінде [[геометрия]] (Эвклид), [[механика]] ([[Архимед]]), [[астрономия]] (Птолемей) жеке ғылым салалары түріне бөлініп шықты.

===Орта ғасырдағы ғылым===
[[Сурет:Al-Farabi.jpg|thumb|right|350px|Ғылымның екінші ұстазы - [[Әл-Фараби]]]]
Орта ғасырларда ғылымның дамуына Шығыс, араб елдері Орта Азия ғалымдары ([[әл-Фараби]], [[Әбу Әли ибн Сина]], [[Ибн Рушд]], [[Бируни]], [[Махмұт Қашқари]], Жүйнеки, т.б.) елеулі үлес қосты. Олар Ежелгі Грекияда қалыптасқан ғылыми таным жетістіктерін сақтап қана қойған жоқ, оны көптеген салаларда толықтырып, дамытты. Шығыста әл-Фарабиді Аристотельден кейінгі «екінші ұстаз» деп таныды. Орта ғасырларда араб елдері мен ислам діні тараған басқа да аймақтарда философия, [[медицина]], [[эстетика]], [[математика]], астрономия, т.б. ғылым салалары қауырт дамып, бұл құбылыс кейін Ислам Ренессансы деп аталды. Мысалы, Омейя әулеті халифатында ғылым үйі болды, онда ғалымдар ежелгі грек ғылымының барлық жетістіктерін араб тіліне аударды, ғылымның ерекше формасы, «фәлсафа» қалыптасты. Еуропада бұл дәстүрді кейін схоластар дамытты. Ғылымның қалыптасуына негіз болған тағы бір тірек алхимия мен астрологияның дамуы болды. Алхимия табиғи заттар мен қоспаларды тәжірибе жасау арқылы зерттеп, химияның қалыптасуының алғышартын жасады. Астрология аспан денелерін зерттеу арқылы астрономияның дамуына ықпал етті. 

===Ренессанс ғылымы===
[[Сурет:Justus Sustermans - Portrait of Galileo Galilei, 1636.jpg|thumb|right|200px|Қазіргі замандық ғылымның бастаушысы — [[Галилео Галилей]]]]
[[Ренессанс]] дәуірінде діннің басымдылығы әлсіреді, ғылым рухани өмірдің дербес факторы болып, дүниетанымның ([[Леонардо да Винчи]], [[Николай Коперник]]) негізгі тірегіне айналды. Сондай-ақ ғылым табиғат құбылыстарын жан-жақты зерттеп, адамзат танымының көкжиегін кеңейте түсті. 16 – 17 ғасырларда ғылымда болған терең өзгерістер алғашқы ғылыми революцияға ([[Галилео Галилей]], [[Иоганн Кеплер]], Уильям Гарвей, [[Рене Декарт]], [[Христиан Гюйгенс]], [[Исаак Ньютон]] және т.б.) алып келді. Ғылымның қарқынды дамуы, дүниенің жаңа бейнесін қалыптастырудағы рөлінің артуы, жаңа дәуірде ғылымды жоғары мәдени құндылық ретінде тануға, көптеген философиялық мектептер мен бағыттардың ғылымға қарап бой түзуіне ықпал етті. Механикадағы жетістіктер 17 ғасырдың аяғында жүйеленіп, толығып, әлемнің механикалық бейнесі туралы түсінік қалыптастыруда шешуші рөл атқарып, кейін әмбебап дүниетанымдық (Леонард Эйлер, Жан Даламбер, Пьер Лаплас, т.б.) маңызға ие болды. Осы бағыттың шеңберінде физика, химия салаларымен бірге биологиялық құбылыстар да зерттелді, соның ішінде адам тұтас организм (Жюльен Ламетридің «адам – машина» тұжырымдамасы) ретінде қарастырылып түсіндірілді. Энергияның сақталуы мен айналуы заңының ашылуы (Роберт Майер, Джеймс Джоуль, Герман Гельмгольц) физика мен химияның барлық тарауын ортақ негізге қоюға мүмкіндік берді. Клетка теориясын тұжырымдау (Теодор Шванн, Маттиас Шлейден) барлық тірі организмдердің біртекті құрылымын көрсетті. Биологиядағы эволюциялық ілім ([[Чарльз Дарвин]]) жаратылыстануға даму идеясын енгізді. Элементтердің периодтық жүйесі (Дмитрий Менделеев) заттың барлық белгілі түрлерінің ішкі бірлігінің барлығын көрсетті. [[19 ғасыр|19 ғасырдың]] ортасында әлеуметтік дамудың ғылыми теориясын жасау үшін әлеуметтік-экономикалық, философиялық және жалпы ғылыми жағдай қалыптасты; физика саласында бірқатар ғылыми жаңалықтардың (электрон, радиоактивтілік, т.б.) ашылуына қол жеткізді. Ғылымдағы дағдарыс физикада басталған жаңа ғылыми революциямен ([[Макс Планк]], [[Альберт Эйнштейн]], [[Нильс Бор]]) шешілді және қазіргі заманғы ғылымның барлық негізгі салаларын қамтыды. [[20 ғасыр|20 ғасырдың]] басында жаратылыстану ғылымында алдыңғы қатарға биология шықты, онда ДНҚ-ның молекулалық құрылымы белгіленіп, генетикалық кодтары айқындалды. [[20 ғасыр|20 ғасырда]] ғылымның даму қарқыны оның түрлі салаларының ұштасып, қазіргі кезеңнің кешенді, ірі мәселелерін жаңа бағдарда шешуге бағытталған мәселелерде (материалдар мен энергияның жаңа көздерін қалыптастыру, адам мен табиғат қатынастарын тиімділендіру, үлкен жүйелерді басқару, ғарыштық зерттеулер, т.б.) ерекше байқалды. 3-мыңжылдықтағы ғылым дамуының басым бағыты біздің бүкіл әлемді, оның ішінде, адамның ішкі әлемін жан-жақты, тұтас қарастыру болмақ.

===Ағарту дәуірі ғылымы===

===ХІХ ғасыр ғылымы===

===XX ғасырдан бері қарай===
[[Сурет:Satpaev.jpg|thumb|right|200px|Қазақтың ұлы ғалымы — [[Қаныш Имантайұлы Сәтбаев]]]]

==Ғылым философиясы==
==Ғылым практикасы==
===Ғылыми әдіс===
[[Сурет:Ghilmy_adis.jpg|thumb|right|200px|Ғылыми әдіс]]

===Математикалық және формальді ғылым===
===Қолданбалы зерттеу===

==Ғалымдар қауымдастығы==
==Ғылым үш топқа бөлінеді==
[[Сурет:Tycho instrument sextant mounting 19.jpg|thumb|right|200px|Астрономия - [[Тихо Браге]]нің құралдары]]
Тұтас ғылым жүйесін құрайтын ғылыми пәндерді шартты түрде жаратылыстану, әлеуметтік және техникалық ғылым деп үлкен үш топқа бөлуге болады. Бұлардың арасында қатаң шекара жоқ, бірқатар ғылыми пәндер аралық жағдайда қалыптасқан. Мысалы, техникалық ғылым мен әлеуметтік ғылымның түйіскен жерінде – техникалық эстетика, жаратылыстану ғылымы мен техникалық ғылымының түйіскен жерінде – астроботаника, ал жаратылыстану ғылымы мен әлеуметтік ғылымның түйіскен жерінде экономикалық ғылымдар қалыптасқан. Ғылымның ерекше маңызды рөл атқаратын салалары – математика, ақпараттану және басқару теориясы болып табылады. Ғылымның белгілі бір саласында дәстүрлі зерттеулер жүргізілуімен қатар, пәнаралық, кешенді зерттеулер жүргізу қазіргі ғылымның ерекше даму бағыты болып табылады. Мысалы, табиғатты қорғау мәселелерін зерттеуде осы бағыттың маңызы айқын болып отыр. [[Сурет:CMS Higgs-event.jpg|thumb|left|200px|[[Бозон Хиггс]]ті ([[Higgs boson]]) көрсететін үлкен адронды коллайдердің CMS детекторы бойынша симуляциялық іс-шарасы]] Мұнда биология мен техникалық ғылымдар, жер туралы ғылым мен медицина, экономика мен социология түйісіп, мәселені бірге зерттеуде. Өзінің алған бағыты, тікелей өмірге қатынасына байланысты ғылымды іргелі және қолданбалы деп бөлу дәстүрі қалыптасқан. Іргелі ғылым саласының міндеті қоғамды, дүниені, табиғатты түсіндіретін заңдарды тану. Бұл заңдар мен құрылымдар «таза күйінде» зерттеледі, оларды тікелей пайдалану мүмкіншілігі шартты емес. Қолданбалы ғылымның тікелей мақсаты – іргелі ғылымның ашқан жаңалықтарын танымдық, әлеуметтік-практикалық мәселелерді шешуге қолдану болып табылады. Яғни оның міндеті – ақиқатты тану ғана емес, әлеуметтік сұранысты қанағаттандыру. Қолданбалы ғылым теориялық та, практикалық та бағытта дамуы мүмкін. Мысалы, қазіргі физикада электрдинамика мен кванттық механика іргелі ғылым саласы, ал осыған қосымша нақтылы пәндік саланы тану үшін теориялық қолданбалы физиканың түрлі салалары (металл физикасы, шалаөткізгіштер физикасы, т.б.) қалыптасқан. Ал олардың нәтижесін одан әрі практикада қолдану үшін, әр түрлі практикалық қолданбалы ғылым (металтану, шалаөткізгіш технологиясы, т.б.) пайда болды, бұлар тікелей өндіріспен байланысты қалыптасқан. Барлық техникалық ғылымдар қолданбалы ғылым саласына жатады.
Қазақстанда ғылымды ұйымдастыру алғашқыда әр түрлі ғылыми-зерттеу мекемелерінде және бірқатар жоғары оқу орындарында шашыраңқы күйде жүргізілді. 1945 ж. Қазақстан Ғылым академиясы құрылғаннан кейін, ғылыми-зерттеу институттарының бірыңғай тұтас жүйесі қалыптасты. Ғылым академиясы құрылғаннан бергі уақытта онда үлкен зерттеу жұмыстары жүргізілді; өндіріске құнды жаңалықтар енгізілді.<ref>Қазақ Энциклопедиясы</ref>

==Ғылым және қоғам==

==Тағы қараңыз==
* [[Ғылыми әдіс]]
* [[Ғылыми жаңалық]]
* [[Теория]]
* [[Ғылымдар тізбегі]]
{{Portal|Ғылым}}
==Дереккөздер==
<references/>

[[Санат:Ғылым]]
Бұл бетте қолданылған үлгілер:
Үлгі:Lang (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Lang-la (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:LangWithName (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Portal (өңдеу)
Үлгі:Портал (өңдеу)
Үлгі:Портал суреті (өңдеу)
Үлгі:Портал суреті/Default (өңдеу)
Үлгі:Портал суреті/үлгі (кодын көру) (қорғалған)
Ғылым бетіне қайту.
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Ғылым» бетінен алынған