Эвендер бетінің кодын көру

Бұл бетті өңдеуге рұқсатыңыз жоқ. Келесі себеппен:

Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.

The block was made by ‪EPIC‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.

Start of block: 13:48, 2024 ж. шілденің 2
Expiry of block: 13:48, 2025 ж. шілденің 2

Your current IP address is 206.189.44.186. The blocked range is 206.189.32.0/20.

Please include all above details in any queries you make. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy.

Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.

Бұл беттің кодын көріп, көшіре аласыз.

{{Этникалық топ
|атауы      = Эвендер
|төл атауы  = эвэ̇н, эвэн бэилни
|сурет      = Even women.jpg 
|сурет тақырыбы      = Дәстүрлі киім киген эвен (ламут) әйелдер, Охотск округі, 20-шы ғасырдың басы 
|саны       = 22 000
|аймақ      = 
|аймақ1     = {{Байрақ|Ресей}}
|саны1      = 21 830 (2010)
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{Байрақ|Украина}}
|саны2      = 104 (2001)
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[эвен тілі]], [[орыс тілі]]
|діні       = [[бақсылық|шаманизм]], [[Православ шіркеуі|православие]]
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Эвендер''' (өз атауы – ''эвэн''), ''тұңғұстар'', ''ламуттар'' (бұрынғы атауы) – [[Ресей|Ресей Федерациясындағы]] [[халық]]. Солтүстік [[Сібір]]де, [[Магадан]] мен [[Камчатка]] облыстарының кейбір аудандарында, [[Хабаровск өлкесі|Хабаровск]] өлкесіндегі [[Охота теңізі|Охота]] маңы мен [[Саха Республикасы|Якутияның]] солтүстік-шығыс аудандарында тұрады.
2002 жылғы халық санағы бойынша Ресейде 19 мың эвендер, 2010 жылғы санақ бойынша – 21830, 2020 жылғы халық санағы бойынша – 19913 эвендер тұрды.<ref>{{cite web|url=https://nazaccent.ru/nations/even/|title=Эвендер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-12-22 |lang=}}</ref>

== Тілі ==
[[Алтай тілдері]] отбасының тұңғыс-маньчжур тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (жұрнақты аффикстенуі мен фузиясы бар), номинативті құрылысқа ие. Эвен тілінің жазуы 1931 жылы латын әліпбиі негізінде жасалды, 1936 жылы орыс (кириллица) графикасына аударылды.
Эвен тілінде шығыс, батыс және орта диалектілер, сонымен бірге бірқатар сөйленістер ерекшеленеді. Эвен әдеби тілі шығыс диалектінің негізінде қалыптасты.<ref>{{кітап|авторы=Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж. Шаймерденова|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=«Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы» |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны= |баспасы=«Издательство Золотая Книга» ЖШС |жыл=2020 |томы= |беттері=206|барлық беті=480 |сериясы= |isbn=978–601–7988-21-0|тиражы= }}</ref>

== Діні ==
Олардың сенімдері [[анимизм]]ге негізделген және сауда, табиғат, жануарлар, от және шамандық культтерді қамтиды. Эвендердің діни көзқарастары эвенкілерге, коряктарға, юкагирлерге, чукчаларға және якуттарға ұқсайды. ХІХ ғасырда қабылдаған [[Православ шіркеуі|православие]] дəстүрін ұстанады, бірақ әлі күнге дейін [[бақсылық|шамандық]] дінді ұстанатын топтар бар.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/944|title=Сирина А.А. Эвенстердің діни көзқарастары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-12-23 |lang=}}</ref>

== Тарихы ==
Шығу тегі мен мәдениеті жағынан Эвендер өздерімен туыстас эвенкілердің солтүстік-шығыс тармағын құрайды. [[Юкагир]], [[коряк]] және [[чукча]] сынды халықтармен тығыз байланыста өмір сүргендіктен бұлармен [[антропология]] және этнография ұқсастықтары көп. 

XVII ғасырда орыстардың келуіне қарай эвендер қазірдің өзінде қалыптасқан этникалық топ болды. Олардың аумақтық топтары эвенктердің солтүстігі мен солтүстік-шығысында (солтүстік-батыс Верхоянье, Индигирка бассейндері, Колыма, Охот теңізінің жағалауы) қоныстанды. Эвендердің шығысқа, Охот теңізінің солтүстік бөлігіне ілгерілеуі XVIII ғасырдың екінші жартысына жатады және олар Камчаткаға XIX ғасырдың 40-жылдарында ғана келді.<ref>{{cite web|url=http://www.marpl.com/rus/eveny.html|title=Эвендер |author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-12-23 |lang=}}</ref>

== Кәсібі ==
[[Сурет:Evens in Kamchatka Peninsula (from a book Published in 1931) P.73.png|нобай|оңға|200px|Камчатка түбегіндегі эвендер (1931 жылы шыққан кітаптан)]]     
Сібірдің ішкі континенттік аймақтарындағы эвендердің дәстүрлі шаруашылығы (донрэткэн) бұғы шаруашылығы, аңшылық (жабайы бұғы, бұлан, тау қойлары, терісі бағалы аңдар) және балық аулау болды.<br />
Наматкан эвендерінің топтары (теңіз жағасындағы тұрғындары) көктемде тайгадан Охот теңізінің жағалауына дейін және күзде кері қайтты. Охотс жағалауында қалған эвендер (өз аты – мэне, «отырықшы») жағалауда балық аулаумен, аңшылықпен және итбалық аулаумен айналысып, шана иттерін өсірді.

Ет пен терісі үшін ірі бұғыларды бағу да белгілі болды. Бұғыларды атпен немесе шаңғымен қуу арқылы немесе аңшы иттің көмегімен аулады. Жағалаудағы эвендер лосось түрлерінің балықтарын, өзендердің орта ағысында және жоғарғы ағысында – күнжіт, [[даватчан]] (голец), [[қарауыз]]  аулады . Негізгі балық аулау құралы ілмектер болды.<br />
Олар сондай-ақ балқарағайдың жидектерін, жаңғақтарын, қабығын жинаумен және т.б. айналысқан. 
Ерлер ұсталықпен, сүйек және ағаш өңдеумен, белдік тоқумен, былғарыдан, ат әбзелдерін тоқумен және т.б., әйелдер тері өңдеумен, күдері жасаумен айналысты.<ref>{{кітап|авторы=В.А.Тишков |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Москва |баспасы=Үлкен Ресей энциклопедиясы |жыл=1999 |томы= |беттері=652|барлық беті=930 |сериясы= |isbn=5-85270-155-6 |тиражы=100 000 }}</ref>

== Тұрмыс салты ==
Патрилиндік руларға бөліну және аңшылық олжаны (нимат) бөлу дәстүрі сақталған. Туысқандық неке, қалыңмал төлеу (тори), бесік жырын айту, сирек көп әйел алу әдетке айналған.<ref>{{cite web|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/4939049|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-12-23 |lang=}}</ref>
20 ғасырда Эвендердің өмірі түбегейлі өзгеріп, [[ассимиляция]]ға ұшырай бастады. Қазіргі таңда олар өз болмыс-бітімін жоғалта бастаған.<ref>{{кітап|авторы=Бас редактор Ә. Нысанбаев | бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым=«Қазақ энциклопедиясы» |орны=Алматы |баспасы= |жыл=1998|томы=X |беттері=|барлық беті=|сериясы= |isbn=5-89800-123-9|тиражы= }}</ref>

=== Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары ===
Эвендерде жылжымалы тұрғын үйлердің екі түрі болды: терімен, [[күдері]]мен, балық терісімен, қайың қабығымен жабылған конустық - чум-дю және цилиндр-конустық қаңқалы тұрғын үй чорама-ду.

XVIII ғасырға дейін отырықшы эвендер шатыры тегіс, кіреберісі түтін тесігі бар жеркепелерде (утан) өмір сүрді. Кейінірек ағаштан жасалған тұрғын үйлер пайда болды (уран). Шаруашылық құрылыстар – қадаға орналасқан қоймалар т.б.<ref>{{cite web|url=http://www.etnolog.ru/people.php?id=EVEY|title=Эвендер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-12-22 |lang=}}</ref>

=== Дәстүрлі киімдері ===
[[Сурет:Эвенский мужской костюм (Аяно-Майский район).JPG|нобай|оңға|200px|Эвен дәстүрлі киімі]]    
Эвендердің көне киімдері эвенкілерге ұқсайды. Дәстүрлі киімдерін аң терілерінен тікті. Әйелдер де, ерлер де тері кафтан, кеудеше киген. Киімдері ұлттық ою-өрнектермен нақышталып, түрлі ұсақ тастармен (бисер) әшекейленді.

Ерлердің көйлектеріне бел деңгейінде жіңішке жіп тігілген. Эвендердің аяқ киімінде ровдуга немесе бұғы терілерінен тігіліп, биік қоныштары болды. Ерлер мен әйелдердің бас киімдері, әсіресе әйелдерде бай моншақтармен кестеленген, қалпақ орнына кейде орамал тақты. Қыста тәпішке үстінде үлкен Үлбір қалпақ киетін.<ref>{{cite web|url=https://costumer.narod.ru/text/sibir/even-costume.htm|title=Эвендердің ұлттық киімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-12-22 |lang=}}</ref>

=== Дәстүрлі тағамдары ===
Эвендердің дәстүрлі тағамы - бұғы, жабайы аңдар еті, балық және жабайы өсімдіктер. Ет тағамының басымдығы, бұғы шаруашылығында айтарлықтай үлес болғанымен, олар жабайы жануарлардың етін тамаққа пайдалануды жөн көрді, ет қуыру технологиясы да ерекше болды. Шаймен бірге олар қайнаған суға қайнатылған гүлдерді, итмұрын жапырақтары мен жемістерін, кептірілген балдыр жапырақтарын тұтынатын.

Жағалаудағы эвендер лосось балықтарын аулады, балықты болашақта пайдалану үшін [[юкола]]ны кептіру, ашыту арқылы дайындалды. Олар шикі және мұздатылған балықты да жеді.<ref>{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%AD%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D1%8B#mw-header|title=Эвендер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-12-22 |lang=}}</ref>

=== Фольклоры ===
Эвен халқының фольклоры дүниенің пайда болуы, табиғат құбылыстары, бізді қоршаған әлемді мекендеген рухтар мен жаратылыстар туралы әңгімелейтін мифтер мен аңыздарға толы. Ең әйгілі мифтердің бірі дүниені мамық талшықтарынан өрген жаратушы құдай Байғытаанның дүниені жаратқаны туралы.
Эвени халқының музыкалық мұрасы да ерекше маңызға ие. Бұл халықтың әндері оқиғаларды, ырымдарды, сезімдерді жеткізеді.

Көбінесе әндер сылдырмақтармен, гудок немесе гусли сияқты дәстүрлі аспаптарда ойнаумен сүйемелденеді. Эвен халқының музыкасы олардың табиғатпен, оның сұлулығымен байланысын көрсетеді. Эвен халқының мәдениетінде ғұрыптар мен билер маңызды орын алады, билер көбінесе жануарлардың қимылына еліктейді немесе адамның табиғатпен қарым-қатынасын бейнелейді.<ref>{{cite web|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/eveni/folklor|title=Эвен халқының фольклоры: ежелгі әдет-ғұрыптардың құпиялары мен даналығы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-12-22 |lang=}}</ref>

== Қазақстандағы эвендер ==
Қазақстандағы эвен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: 
*13 (1970 ж.), 
*9 (1979 ж.), 
*32 (1989 ж.), 
*28 (1999 ж.), 
*11 (2009 ж.) адам, негізінен республиканың солтүстік облыстарында қоныстанды.<ref>{{кітап|авторы=Этносаяси сөздік | бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстанның қоғамдық келісім және этносаралық толеранттылық саясаты және практикасы терминдері мен ұғымдары  |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Астана |баспасы= |жыл=2014|томы= |беттері=195|барлық беті=392|сериясы= |isbn=978-601-287-224-8|тиражы=4 000 }}</ref>

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Азия халықтары}} 
[[Санат:Ресей халықтары]]
[[Санат:Сібір халықтары]]

Бұл бетте қолданылған үлгілер:

Үлгі:Cite web (өңдеу)
Үлгі:Nobr (өңдеу)
Үлгі:Nowrap (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Str left (өңдеу)
Үлгі:Tl (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Азия халықтары (өңдеу)
Үлгі:Байрақ (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Байрақ/Ресей (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Байрақ/Украина (өңдеу)
Үлгі:Байрақ/байрақ (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Дереккөздер (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Инфобокс (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Кітап (өңдеу)
Үлгі:Навигациялық кесте (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Этникалық топ (кодын көру) (қорғалған)
Module:Arguments (кодын көру) (қорғалған)
Module:InfoboxImage (өңдеу)
Module:Navbox (кодын көру) (қорғалған)

Эвендер бетіне қайту.

«https://kk.wikipedia.org/wiki/Эвендер» бетінен алынған