Шағатай хан бетінің кодын көру

Бұл бетті өңдеуге рұқсатыңыз жоқ. Келесі себеппен:

Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.

The block was made by ‪EPIC‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.

Start of block: 13:48, 2024 ж. шілденің 2
Expiry of block: 13:48, 2025 ж. шілденің 2

Your current IP address is 206.189.44.186. The blocked range is 206.189.32.0/20.

Please include all above details in any queries you make. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy.

Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.

Бұл беттің кодын көріп, көшіре аласыз.

{{Infobox Monarch
| name            =Шағатай хан
| title           =[[хан]]
| image           =
| caption         =
| reign           =
| coronation      =
| othertitles     =
| full name       =
| predecessor     =
| successor       =
| suc-type        =
| heir            =
| queen           =
| consort         =
| spouse 1        =
| spouse 2        =
| spouse 3        =
| spouse 4        =
| spouse 5        =
| spouse 6        =
| issue           =
| royal house     =Шыңғыс әулеті
| dynasty         =
| royal anthem    =
| father          =[[Шыңғыс хан]]
| mother          =[[Бөрте]]
| date of birth   =
| place of birth  =
| date of death   =
| place of death  =
| date of burial  =
| place of burial =
|}}
'''Шағатай хан''' ({{lang-mn|Цагадай}})&nbsp;— [[Шыңғыс хан]]ның екінші ұлы. Анасы&nbsp;— Бөрте. Әкесі қайтыс болғаннан кейін ол қазіргі [[Орталық Азия]]ның бес мемлекетінің жерінің басым бөлігін және солтүстік [[Иран]]ды еншілеп алды. Ол [[1241]] жылы қайтыс болғанға дейін сол аймақтарды биледі. Шыңғыс хан [[Ұлы жасақ]] заңын енгізуді де оған тапсырған болатын. Шағатайдың қол астындағы жерлер кейінірек [[Шағатай ұлысы]] деп аталып кетті.

Шағатай [[Жошы]]ның [[Ұлы хан]] болып сайлануына үзілді-кесілді қарсы болды. Оның жеке басының мінезі шәлкес әрі қызба болып саналған. Өз адамдарының арасында Жошы туралы пікірін бүкпей айтып жүрген. Шағатайдың ұлы Мүтіген [[1221]] жылы [[Бамиян]] маңындағы шайқаста қаза тапты.<ref>Ratchnevsky, Paul (1991) ''Genghis Khan: His Life and Legacy'' Blackwell, Oxford, UK, page 164, ISBN 0-631-18949-1</ref>

Абай өзінің «Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы» еңбегінде: «...бұларды Шыңғыстың Шағатай деген баласының нәсілі билеп тұрыпты. Ол Шағатай нәсілінің үлкен ханы Ташкентте тұрып, бұларды бір інілері билейді екен. Сондағы билеген хандары, билері, бұларды ешбір түзу қарекетке түсіндірмей, дәйім барымтамен мал қумақ, ауыл шаппақ, бірде бұл ел, бірде ол елмен жауласпақ, қырқыспақ, күн кешіп, еш шаруа, өнерге үйрене алмай, өздері кедей болған Һәм өспеген» деп сол дәуірдегі шындықты шын көрсетеді.

Мемлекеттің іс жүзінде негізін қалаған&nbsp;— Шағатайдың немересі [[Алгу]]. Ол қазіргі солтүстік-шығыс [[Ауғанстан]] жерін иемденіп алды. Ол ел Иль-хандар иемденіп отырған елге қарағанда ислам дінінің әсеріне әлдеқайда аз түскен болса да, ол елде де мұсылмандар бар болатын және тағы біраз адам мұсылман дініне кірді. Бірақ көшпенді өмір салттарын көпке дейін өзгерткен жоқ. Кейбір тарихшылар сол аймақтағы қалалар мен ауыл шаруашылығының құлдырауының себебін осыдан көреді.

Ислам дінін қабылдаған ең алғашқы билеуші Мүбәрак шах болды. Бұл оқиға [[1256]] жылы орын алды. Бірақ содан 30 жыл өтпей жатып басқа билеушілер исламнан бас тарта бастады. Тармаршырын ислам дінін қабылдап, бүкіл әулетті исламға қайтаруға әрекет етті. Бұған хандықтың шығыс жағындағы көшпенділер наразы болып, [[1334]] жылы оны өлтірді. Оның қазасынан кейін Шағатай ұлысы бытырап кетті. [[Ақсақ Темір]] кейінірек осы әулеттің бір қызына үйленді. 16-шы ғасырдың басына қарай Шағатай әулеті [[Мәуереннахр]] жерінде (қазіргі [[Өзбекстан]], [[Тәжікстан]], [[Қырғызстан]] және [[Түркістан облысы|Оңтүстік Қазақстан облысы]]) билікті қолға түсіріп, [[15 ғ.]] [[Әбілхайыр Ордасы|көшпенді өзбектердің]] [[Шайбан әулеті]] келгенге дейін билік құрды.

[[File:CoronationOfOgodei1229.jpg|thumb| alt=A.| ''[[Шағатай]]'']]
[[File:Funérailles de Tchaghataï.jpeg|thumb| alt=A.| ''[[Шағатайды жерлеуі]]'']]
'''Шағатай''' (шамамен 1183/85 — 1241) — [[Шыңғыс хан]]ның [[Бөрте]]ден туған екінші ұлы. Аса ержүрек батыр және қайсар мінезді адам болған. 1211 — 16 жылы әкесінің [[Солтүстік Қытай]]ға қарсы жасаған жорығына ағасы [[Жошы]], інісі [[Үгедей]]мен бірге аттанды. [[Хорезм]] жорығына аттанар алдында келешек мұрагер туралы сөз болып, [[Шыңғыс хан]] [[Жошы]] жайында пікірін сұрағанда дөрекі жауап беріп, ағасы мен ата-анасының көңіліне қаяу салады. Осы оқиғадан кейін Жошы мен Шағатай, кейіннен екеуінің ұрпақтары арасында бітіспес алауыздық пайда болды. [[Хорезм]] жорығы кезінде інісі [[Үгедей]]мен бірге [[Отырар]] шайқасын басқарды. [[Самарқанд]]ты қоршау кезінде Жошы мен Шағатай арасындағы қайшылықтың салдарынан [[Шыңғыс хан]] билікті [[Үгедей]]ге береді. [[Хорезм]] жорығы жеңіспен аяқталысымен әкесімен бірге [[Моңғолия]]ға оралды. [[Хорезм]] бағындырылғаннан кейін көп ұзамай [[Әмудария]]ның шығысынан Ілеге дейінгі аумақ Шағатайдың билігіне өтіп, [[Шағатай ұлысы]] құрылды. Әкесі көзі тірісінде оған қосымша [[Моңғол]] үстіртінен жер және 8 мың халықты еншіге берген. [[Шыңғыс хан]]ның жарлығымен [[Жасақ]] заңының бас сақшысы болып тағайындалды. Әкесі қаза тапқаннан кейін шаңырақтың үлкені ретінде 1229 жылы [[Үгедей]]ді ұлы хан сайлау ісіне белсене араласты. 

==Үгедей билігі==
Үгедейдің билігі тұсында (1229 — 41) империя өмірінде Шағатайдың рөлі күшті болды. Інісі онымен үнемі ақылдасып отырды. Орталық Азиядағы көш жолын реттеу, өзен, белдерге көпір, жол салу ісін Шағатай жүргізді. 1235 жылы [[Қарақорым]]дағы ұлы құрылтайда батысқа жорық жасауды қолдап, Батудың [[Русь]] пен [[Шығыс Европа]]ға жорығына ұлы Байдар мен немересі [[Бүриді]] аттандырды. 

==Шағатай отбасысы==
Шағатай қоңыраттың қызы Есенлунды, кейіннен оның сіңлісі [[Турьхан]]ды әйелдікке алды. [[Рашид әд-Дин]]нің айтуынша, Шағатайдың Мутуген, Муче, Балташ-шаг, Сағынлалға, Сарыманас, Буссумуңға, Байдар атты 7 ұлы болған. Өз ажалынан қайтыс болып, [[Әмудария]] бойына жерленген. Орнына немересі [[Қаракүлік]] отырды. Шағатай тек батырлығымен, бірбеткейлігімен ғана емес 122 жыл (1224 — 1346) салтанат құрған Шағатай ұлысы және кейіннен Орталық Азия түркілеріне ортақ болған Шағатай тілі арқылы әлем тарихында аты қалған тұлға.<ref>[[Қазақ Энциклопедиясы]], 9 том 18 бөлім</ref>

==Әдебиеттер==
* Рашид ад-Дин, Сборник летописей, т. 1, кн. 1, М.—Л., 1952; 
*Оссон К.Д., От Чингис хана до Тамерлана, ауылы , 1996;
* Цагаадей хаан. Хаадын сангийн цуврал, У.-Б., 2000; 
*Энхчимэг Ц., Монголын Цагаадайн улс, У.-Б., 2006.

== Дереккөздер ==
<references/>

{{Rodovid|95023}}

{{commons|Category:Chagatai Khan}}
[[Санат:22 желтоқсанда туғандар]]
[[Санат:1183 жылы туғандар]]
[[Санат:1 шілдеде қайтыс болғандар]]
[[Санат:1242 жылы қайтыс болғандар]]
[[Санат:Қытайда қайтыс болғандар]]
[[Санат:Бөрте ұлдары]]
[[Санат:Шыңғыс әулеті]]
[[Санат:Шағатай әулеті]]
[[Санат:Моңғол империясы тұлғалары]]
[[Санат:Моңғолия қолбасшылары]]
[[Санат:1180 жж. туғандар]]

Бұл бетте қолданылған үлгілер:

Үлгі:Commons (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Float right (өңдеу)
Үлгі:Infobox Monarch (өңдеу)
Үлгі:Lang (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Lang-mn (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:LangWithName (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Rodovid (өңдеу)
Үлгі:Sec link/normal link (өңдеу)
Үлгі:Sec link/text (өңдеу)
Үлгі:Sec link auto (өңдеу)
Үлгі:Side box (өңдеу)
Үлгі:Sister (өңдеу)

Шағатай хан бетіне қайту.

«https://kk.wikipedia.org/wiki/Шағатай_хан» бетінен алынған