Лингвистикалық бетбұрыс бетінің кодын көру

Бұл бетті өңдеуге рұқсатыңыз жоқ. Келесі себеппен:

Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.

The block was made by ‪EPIC‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.

Start of block: 13:48, 2024 ж. шілденің 2
Expiry of block: 13:48, 2025 ж. шілденің 2

Your current IP address is 206.189.44.186. The blocked range is 206.189.32.0/20.

Please include all above details in any queries you make. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy.

Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.

Бұл беттің кодын көріп, көшіре аласыз.

[[Сурет:Wittgenstein1920.jpg|thumb|right|200px|Лингвистикалық бетбұрыстың аса маңызды тұлғаларының бірі [[Людвиг Витгенштейн|Витгенштейн]] (оң жақтан екінші), 1920 ж-дың жазы]]
'''Лингвистикалық бетбұрыс''' ({{lang-en|linguistic turn}}) — ХХ ғ басында батыстық [[тіл философиясы]]нда болған ірі "бағытталу" құбылысы болып, ол [[философия]] мен басқа [[гуманитарлық ғылымдар]]дың [[Тіл (лингвистика)|тіл]] мәселесіне қарай ойысып, тіл ұғымына, тіл шындығына, тілдік байланысқа, тілді қолданушыларға және тіл мен ғаламның қарым-қатынасына шоғырлануымен ерекшеленеді.<ref>https://www.britannica.com/topic/philosophy-of-language Philosophy of language, Encyclopedia Britannica, 2018-11-14, en</ref>

Лингвистикалық бетбұрыс әртүрлі интеллектуалды қозғалыстармен байланысты болды, бірақ аталған терминнің өзі  [[Ричард Рортид]]ің "Лингвистикалық бұрылыс"  антологиясы ({{lang-en|Linguistic turn: Recent Essays in Philosophical Method}}, яғни "''Лингвистикалық бетбұрыс: философиялық әдіс туралы таяудағы эсселер''", 1967 ж) арқылы танымал болды деп есептеледі, онда Рорти [[лингвистикалық философия]]ға бет бұруды талқылады. Кейін лингвистикалық философиядан да, жалпы аналитикалық философиядан да алшақтаған Рорти "лингвистикалық бетбұрыс" сөз тіркесін философ Густав Бергманнан алғанын айтты.<ref>Richard Rorty, "Wittgenstein, Heidegger, and the Reification of Language" in Richard Rorty, ''Essays on Heidegger and Others: Philosophical Papers'', Cambridge University Press, 1991.</ref><ref>Neil Gross, ''Richard Rorty: The Making of an American Philosopher'', University Of Chicago Press, 2008, p. xxix.</ref>

== Аналитикалық философияда ==
Дәстүрлі мағынада, лингвистикалық бетбұрыс [[аналитикалық философия]]ның пайда болғанын білдіреді.<ref name=":0">{{Cite book|title=Origins of analytical philosophy|last=Dummett|first=Michael A.|publisher=Harvard University Press|year=1994|isbn=0674644735|location=Cambridge. Mass.|pages=5|oclc=38153975}}</ref> Лингвистикалық бетбұрыс нәтижелерінің бірі тілдің логикасы мен философиясына шоғырланудың артуы, [[идеал тіл философиясы]] мен [[қарапайым тіл философиясы]]на бөліну болды.

=== Фреге ===
[[Сурет:Young frege.jpg|thumb|right|150px|Жас [[Готлоб Фреге|Фреге]]]]
Майкл Дамметтің айтуынша, лингвистикалық бетбұрыс тарихын [[Готлоб Фреге]]нің 1884 жылғы "[[Арифметика негіздері (Фреге)|Арифметика негіздері]]" атты еңбегімен, атап айтқанда Фреге бір сандық тұжырымдаманың идентитиін пайымдаған 62-параграфпен байланыстыру керек.<ref>{{cite web|url=http://www.iep.utm.edu/lang-phi/#SH1b|title=Language, Philosophy of – Internet Encyclopedia of Philosophy|author=|date=|website=www.iep.utm.edu|accessdate=20 April 2018}}</ref><ref>M. Dummett, "Frege: Philosophy of Mathematics"</ref>

[[Сан]] туралы "егер бізде сандарға қарата ұғым мен [[интуиция]] болмаса, сандар қалай бізге берілген?" делінетін [[Иммануил Кант|Кант]]тық сауалға жауап беру үшін Фреге өзі кітабының басында пайымдалған "[[контекст қағидасы]]на" сілтеме жасайды, яғни тұжырымдаманың контексті аясында ғана сөздердің мағынасы болады, демек сөйтіп "сандық сөз кездесетін тұжырымдаманың мағына" анықтамасынан мәселеге шешім табуға болады. Осылайша, бір [[онтология]]лық, не [[эпистемология]]лық проблема дәстүр бойынша [[идеализм|идеалистік]] бағытта шешілсе, енді лингвистикалық жолмен шешілетін болады.<ref name=":0" />

=== Рассел және Витгенштейн ===
[[Сурет:Bertrand Russell 1972 stamp of India.jpg|thumb|right|150px|[[Бертран Рассел]] (1972ж [[Пошта маркасы|марка]], [[Үндістан]]]]
Тұжырымдамалар (propositions) логикасына және олардың "факттермен" байланысына Фрегенің назар аударуын кейінірек белгілі аналитикалық философ [[Бертран Рассел]] "Меңзеу туралы" ("On Denoting") еңбегінде жалғастырды, және оның [[логикалық атомизм]]індегі алғашқы жұмыстарында маңызды рөл атқарды.<ref>{{cite book |chapter-url=http://www.hist-analytic.com/RussellLAfacts.pdf |chapter=The Philosophy of Physical Atomism |page=178 |first=Bertrand |last=Russell |author-link=Bertrand Russell |year=1918 |title=Logic and Knowledge |editor-first=Robert Charles |editor-last=Marsh |publisher=Capricorn Books}}</ref>

[[Людвиг Витгенштейн]], Расселдің серіктесі, лингвистикалық бетбұрыстың бастамашыларының бірі болды. Бұл оның "философиялық проблемалар тіл логикасындағы түсініспеушілдіктен туындайды" деген идеясын пайымдаған "[[Логика-философиялық трактат]]ындағы" (Tractatus Logico-Philosophicus) көзқарастарында және "[[Тіл ойыны (философия)|тіл ойыны]]" туралы пайымдаулар жасаған кейінгі жұмыстарында кездеседі. Оның кейінгі жұмысы (яғни, [[Философиялық зерттеулер (Витгенштейн)|философиялық зерттеулер]]) аналитикалық философияның жалпы ережелерінен айтарлықтай алшақтайды, олар [[Структурализм|пост-структуралистік]] дәстүрде резонанс тудыруы мүмкін деп танылуда.<ref>{{cite journal |quote=Although Wittgenstein never used the term Linguistic turn |url=http://info.sjc.ox.ac.uk/scr/hacker/docs/Beyond%20the%20linguistic%20turn%20.pdf |title=Analytic Philosophy: Beyond the Linguistic Turn and Back Again |publisher=St John's College, Oxford |date=29 January 2005 |first=P.M.S. |last=Hacker |author-link=P.M.S. Hacker |page=1–20 |access-date=26 September 2019}}</ref>


=== Куайн және Крипке ===
[[Уиллард Ван Орман Куайн|У.В.О.Куайн]] "[[Эмпиризмнің екі догмасы (Куайн)|Эмпиризмнің екі догмасы]]" шығармасында өзінің алғашқы философиялық көзқарасымен лингвистикалық бетбұрыстың тарихи жалғасымдылығын сипаттаған болатын: "Мән референт объектісінен ажырап, сөзбен біріккен кезде ол мағынаға айналады."<ref>Quine, W. V. O. ''Two Dogmas of Empiricism''</ref>

Кейінірек ХХ ғ-да [[Сол Крипке]] қатарлы философтар "[[Атау және сөзсіздік (Крипке)|Атау және сөзсіздік]]" кітабында тілді мұқият талдаудан метафизикалық қорытындылар жасады.<ref name="Garrett2011">{{cite book|author=Brian Garrett|title=What Is This Thing Called Metaphysics?|url=https://books.google.com/books?id=qTmJrtBX-ZkC&pg=PA54|date=25 February 2011|publisher=Taylor & Francis|isbn=978-1-136-79269-4|page=54}}</ref>

== Құрлықтық философия ==
[[Сурет:Ferdinand de Saussure etwas besser.jpg|thumb|right|150px|[[фердинанд де Соссюр]] келбеті, сәл өңделген сурет]]
[[Гуманитарлық ғылымдар]]дағы лингвистикалық бетбұрыс үшін шешуші рөл ойнаған тағы бір дәстүрлі еңбек, атап айтқанда [[фердинанд де Соссюр]]дің<ref name=Kreps>{{cite book |first=David |last=Kreps |title=Bergson, Complexity and Creative Emergence |publisher=Springer |date=August 5, 2015 |pages=238 |isbn=978-1137412195}}</ref> [[Құрлықтық философия|құрлықтық]] [[структурализм]]і болды, 1916 жылы ол қайтыс болғаннан кейін жарияланған [[Жалпы лингвистика курсы (Соссюр)|Жалпы лингвистика курсында]] (Cours de linguistique générale) осы әдіс таныстырылды.<ref name="Saussure_Bally_NY_1959">{{cite book |last=Saussure |first=Ferdinand de |url=https://monoskop.org/images/0/0b/Saussure_Ferdinand_de_Course_in_General_Linguistics_1959.pdf |title=Course in General Linguistics |editor-first1=Charles |editor-last1=Bally |editor-first2=Albert |editor-last2=Sechehaye |translator=Wade Baskin |location=New York |publisher=The Philosophical Library |date=1959 |pages=240|isbn=}} In collaboration with Albert Reidlinger</ref><ref name="Saussure_Bally_Illinois_1983">{{cite book |last=Saussure |first=Ferdinand de |url=http://www.royharrisonline.com/linguistic_publications/course_in_general_linguistics.html |title=Course in General Linguistics |editor-first1=Charles |editor-last1=Bally |editor-first2=Albert |editor-last2=Sechehaye |translator=Roy Harris |location=La Salle, Illinois |publisher=Open Court |date=1983 |isbn=0-8126-9023-0}}</ref> Оның айтуынша, тіл дегеніміз [[таңба]]лар (signs) жүйесі, ол бейне жазу жүйесі секілді, немесе саңыраулар қолданатын таңба жүйелері секілді, немесе символдық жосындар жүйесі секілді, сондықтан оны жүйелі түрде зерттеуге болады.<ref name="Silverman_Interpreting_2008">{{Cite book| publisher = SAGE| isbn = 978-1-4462-0020-9| last = Silverman| first = David| title = Interpreting Qualitative Data: Methods for Analyzing Talk, Text and Interaction| date = August 22, 2006}}</ref> Ол жаңа [[семиология]] ғылымын ұсынды - [[Грек тілі|грек]]ше семейон (semeion) таңба деген мағынаны білдіреді.<ref name="Silverman_Interpreting_2008"/> Бұл кейін [[семиотика]] деп аталды, ол "''белгілер ғылым''" деген сөз.<ref name="Silverman_Interpreting_2008"/> ХХ ғ басындағы Соссюр жұмыстарынан бұрын лингвистика негізінен жеке сөз мағынасының тарихына тарихи анализ (кейде диахроникалық деп аталады) жасауды білдіретін [[этимология]]ны зерттеумен болды. Соссюр ХІХ ғ-дағы салыстырмалы [[Филология|филологтарды]] сынға алды, тек [[Үнді-Еуропа тілдері]]не  негізделген олардың қорытындылары Соссюрдың айтуынша "шындық негізі жоқ". Ол кезде "тіл - төртінші табиғи патшалық" болды.<ref name="Saussure_Bally_NY_1959"/> Соссюр тілдің қазіргі функциясын тексеру арқылы тілді тануға тырысты (синхронды талдау) - бұл яғни сөздрер арасындағы байланыстар жүйесін мағынаның қайнары деп есептейтін байланыстық әдіснама болатын.<ref name="Silverman_Interpreting_2008"/> Соссюр [[Диахроникалық және синхроникалық|синхроникалықты]] лингвистика ғылымындағы тыныш күй деп сипаттады, ол [[эволюция]]мен байланысты болатын [[Диахроникалық және синхроникалық|диахроникалыққа]] диахроникалыққа қарама-қайшы болады.<ref name="Saussure_Bally_NY_1959"/> Әртүрлі тілдерді салыстыру арқылы, Соссюр таңбаланушы (signified, мысалы нақты орындық) мен таңбалаушы (signifier, яғни орындық, кресло, тб.) арасында "тұрақты шекара" жоқтығын дәлелдедi.<ref name="Saussure_Bally_NY_1959"/> Шындықтың өздігінен бейнелеуін "табиғи күштер" белгілемейді.<ref name="Saussure_Bally_NY_1959"/> Соссюр [[фонетика]]лық эволюцияның [[грамматика]]лық салдарын паш етіп, диахроникалық фактілердің әр түрлі формада болатынын дәлелдеді, мысалы кресло мен орындық, тб.<ref name="Saussure_Bally_NY_1959"/>

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Тіл философиясы]]
[[Санат:Лингвистика]]
[[Санат:Аналитикалық философия]]
[[Санат:Құрлықтық философия]]
[[Санат:Философиялық ағымдар]]
[[Санат:Философиялық теориялар]]

Бұл бетте қолданылған үлгілер:

Үлгі:Citation/core (өңдеу)
Үлгі:Citation/make link (өңдеу)
Үлгі:Cite book (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Cite journal (өңдеу)
Үлгі:Cite web (өңдеу)
Үлгі:Lang (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Lang-en (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:LangWithName (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Дереккөздер (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Кітап (өңдеу)

Лингвистикалық бетбұрыс бетіне қайту.

«https://kk.wikipedia.org/wiki/Лингвистикалық_бетбұрыс» бетінен алынған