Вегетарианшылық бетінің кодын көру

Бұл бетті өңдеуге рұқсатыңыз жоқ. Келесі себеппен:

Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.

The block was made by ‪EPIC‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.

Start of block: 13:48, 2024 ж. шілденің 2
Expiry of block: 13:48, 2025 ж. шілденің 2

Your current IP address is 206.189.44.186. The blocked range is 206.189.32.0/20.

Please include all above details in any queries you make. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy.

Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.

Бұл беттің кодын көріп, көшіре аласыз.

[[Сурет:Soy-whey-protein-diet.jpg|thumb|250px|Вегетариандық ас]]
'''Вегетарианшылық''' {{lang-en|vegetarianism}} — қандай да болсын жануардың етін тамақтануда тұтынбауды ұстанатын [[өмір салты]]. Ал вегетарианшылықтың қатал түрі - [[веганшылық]] ұстанушылары тіпті жануар өнімдерін ([[сүт]], [[жұмыртқа]], [[жүн]], [[тері]] т.б.) ас қабылдауда және тұрмыста пайдаланудан бас тартады.

== Терминнің шығу тегі ==
Оксфорд сөздігіне сүйене отырып ''vegetarian'' (вегетарианшыл) термині {{lang-en|vegetable}} [[өсімдік]], [[көкөніс]] деген сөздерден шыққанын көре аламыз<ref>{{cite web|url=http://oxforddictionaries.com/view/entry/m_en_gb0922580|title=Definition of vegetarian from Oxford Dictionaries Online|accessdate=2010-08-11|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/61BSw9j05|archivedate=2011-08-24}}</ref>. Сөздікте бұл сөз [[1847]] жылы вегетариандық қоғам құрылғаннан кейін танымал болып кетті деп белгіленген, алайда бұл сөздің одан да бұрын пайдаланған кездер де бар екені дәлелденген<ref>The Oxford Dictionary of English Etymology — Oxford — 1966 — С. 972</ref>.

«Вегетарианшыл» термині бізден шықты деген вегетариандық қоғам бұл сөздің шығу тегі {{lang-la|vegetus}} (тірі, жаңа, сергек) дейді )<ref>{{cite web|url=http://www.vegsoc.org/document.doc?id=73|title=10 quick vegetarian facts, part 1|accessdate=2011-03-12|lang=en|format=PDF|archiveurl=http://www.webcitation.org/61BSwiibK|archivedate=2011-08-24}}</ref>.

== Жалпы мағлұматтар ==
Вегетарианшылдар [[ет]], [[құс]], [[балық]] және жануарлық [[теңіз өнімдері]]н азық ретінде пайдаланбайды. [[Сүт өнімдері]] мен [[жұмыртқа]]ны вегетарианшылдардың тек бір бөлігі ғана өздерінің ас мәзіріне қоспайды.

Кейбір вегетарианшылдар белгілі тамақ түрлерімен қоса басқа да өнімдерді қолданудан бас тартады. Олар:
* малдың [[тері]]сі мен [[жүн]]інен жасалған киімдерді және басқа өнімдер;
* құрамына малдың компоненттері кіретін өнім. Мысалы [[глицерин]] <ref>Глицериннің шығу тегі тек қана синтетикалық емес, сонымен қатар жануарлық болуы мүмкін 
</ref> мен [[желатин]];
* жануармен тестіленген, тексерілген өнім.

Мейрамдар:
* [[1 қазан]] - [[Вегетарианшылықтың бүкiләлемдiк күнi]]<ref>[http://www.worldvegetarianday.org/ World Vegetarian Day ресми сайты]</ref>.
* [[1 қараша]] - [[Вегандардың халықаралық күні]]<ref>[http://www.worldveganday.org/ World Vegan Day ресми сайты]</ref>.

== Вегетарианшылықтың түрлері ==
{| class="wikitable"
|+ Вегетарианшылықтың әртүрлі салаларында пайдаланатын азықтардың түрлері
! !! [[Ет]] ([[балық]] пен теңіз өнімдерін қосқанда) !! [[Жұмыртқа]] !! [[Сүт]] !! [[Бал]]
|-
! Лакто-ово-вегетарианшылық
| style="background:#FFCDCD"|<center>Жоқ</center>||style="background:#CDE1FF"|Иә||style="background:#CDE1FF"|Иә||style="background:#CDE1FF"|Иә
|-
!Лакто-вегетарианшылық
|style="background:#FFCDCD"|<center>Жоқ</center>||style="background:#FFCDCD"|Жоқ||style="background:#CDE1FF"|Иә||style="background:#CDE1FF"|Иә
|-
!Ово-вегетарианшылық
|style="background:#FFCDCD"|<center>Жоқ</center>||style="background:#CDE1FF"|Иә||style="background:#FFCDCD"|Жоқ||style="background:#CDE1FF"|Иә
|-
![[Веганшылық]]
|style="background:#FFCDCD"|<center>Жоқ</center>||style="background:#FFCDCD"|Жоқ||style="background:#FFCDCD"|Жоқ||style="background:#CDCDCD"|Анда-санда<ref>[http://www.vegan.org/FAQs/index.html#7 Vegan Action FAQ: Is Honey Vegan?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070928030401/http://www.vegan.org/FAQs/index.html#7 |date=2007-09-28 }}</ref><ref>[http://www.vegetus.org/honey/honey.htm Why Honey is Not Vegan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190105235044/http://www.vegetus.org/honey/honey.htm |date=2019-01-05 }}</ref><ref>[http://www.americanvegan.org/vegan.htm What is Vegan?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180317065205/http://www.americanvegan.org/vegan.htm |date=2018-03-17 }}</ref>
|}

== Тарихы ==
Вегетарианшылық [[буддизм]], [[индуизм]] мен [[джайнизм]] сияқты үнді діндері дамыған мемлекеттерде мың жылдықтар бойы пайдаланылып келді. Сонымен қатар әртүрлі [[пәлсапа]]лық мектептерді жақтаушылар да вегетарианшыл болды, мысалы [[пифагореизм]]шілдер. Кейбір мағлұматтар бойынша [[Үндістан]]да халықтың 20% дан 40% дейін адам вегетарианшылықты ұстанады<ref>Surveys studying food habits of Indians include: [http://www.fao.org/WAIRDOCS/LEAD/X6170E/x6170e09.htm#TopOfPage «Diary and poultry sector growth in India»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180817175028/http://www.fao.org/WAIRDOCS/LEAD/X6170E/x6170e09.htm#TopOfPage |date=2018-08-17 }}, [http://www.fas.usda.gov/htp/highlights/2001/india.pdf «Indian consumer patterns»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090621000000/https://www.webcitation.org/5hhnKqQ44?url=http%3A%2F%2Fwww.fas.usda.gov%2Fhtp%2Fhighlights%2F2001%2Findia.pdf |date=2009-06-21 }} and [http://www.ers.usda.gov/amberwaves/February04/Features/ElephantJogs.htm «Agri reform in India»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061228214808/http://www.ers.usda.gov/amberwaves/february04/features/elephantjogs.htm |date=2006-12-28 }}.</ref>. Сол себепті «вегетарианшылық» термині пайда болғанға дейін бұл [[емдәм]] «үнділік» не болмаса «пифагореизмшілдік» деп аталып келді.

Алғашқы вегетариандық қоғам [[1847]] жылы Англияда пайда болды<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Вегетарианшылық}}</ref>. Кейбіреулердің сендірулері бойынша бұл жерде вегетарианшылық ағылшын отарлаушылары Үндістаннан әкелген буддизм мен индуизмнің ықпалынан тарады. Қазір [[Англия]] Еуропадағы вегетарианшылық емдамды жақтайтын адамдар саны бойынша бірінші орында тұрған мемлекет. Бұл елдегі халықтың 6% соғымдық астықты пайдаланбайды.

Ресейде вегетарианшылық қозғалыс [[XIX ғасыр]]дың соңында басталды. [[1901 жыл]]ы [[Санкт-Петербург]]те бірінші вегетариандық қоғам тіркелді<ref>[http://www.vita.org.ru/veg/veg-literature/veg-viewing/O%20sovremen.%20polozenii%20veg-va%20v%20Rossii.htm Ресейдегі қазіргі вегетарианшылықтың жағдайы]</ref>.
Көп кешікпей революцияға дейінгі Ресейдің әртүрлі қалаларында жаңа саяси дәуірдің келісімен жабылған вегетариандық қоныстар, мектептер, бала бақшалар мен асханалар пайда болды<ref>[http://www.vita.org.ru/veg/veg-history.htm Ресейдегі вегетарианшылықтың тарихы]</ref>. Мұндағы белгілі рөлді орыс жазушысы [[Лев Николаевич Толстой|Лев Толстойдың]] үлкен ықпалы ойнады. Толстойдың жұмыстарының бірі «Бірінші саты» («Первая ступень») эссесінің негізгі тақырыбы - Вегетарианшылық болып табылады<ref>[http://www.ecoethics.ru/m6.3/x37.html Гуманитарлы экологиялық журнал. Том VI, 2. 2004 басылым] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070928045926/http://www.ecoethics.ru/m6.3/x37.html |date=2007-09-28 }}</ref>. 2010 жылы Лев Толстойдың өлімінің 100 жылдығына орай «Неизвестный Толстой. Первая ступень» кітабы басылып шығарылды. «Неизвестный Толстой. Первая ступень» кітабы - осы тақырыптағы Толстойдың шығармалары мен хаттарының жинағы<ref>[http://www.vita.org.ru/new/2010/nov/07.htm Лев Толстойдың өлімінің 100 жылдығына орай ВИТА «Неизвестный Толстой. Первая ступень» кітабын басып шығарады]</ref>. 
Лев Толстойдың вегетарианшылыққа қатысты көз қарасын көркемдейтін аса ерекше пікір:
{{Дәйексөз|Сиырын сені және балаларыңды он жыл бойы тамақтандырды, қойын өзінің жүнімен сені киіндіріп суықтан сақтады. Осының бәрі үшін оларды қандай марапат күтуде? Бауыздап жеп қою ма?<ref>''Толстой Л. Н.'' [http://www.philosophy.ru/library/tolstoy/tv/5-3.html Өмір жолы]. — М.: «Республика», 1993.</ref>}}

XX ғасырдың соңғы он жылдығында вегетарианшылық [[straight edge]] қозғалысының жақтасушыларының арасында қатты таралды.

== Себептер ==
Адамдардың вегетарианшылдық емдәмді ұстана бастаудың кейбір себептері төменде көрсетілген:
* [[этика]]лық ([[мораль]]ді)&nbsp;— жануарларға азап көрсетпеу үшін, өлтірулер мен қанаудан қашқақтау үшін;
* [[медицина]]лық&nbsp;— вегетарианшылдық емдәм атеросклероз, қылтамақ, бірнеше жүрек-тамыр аурулары мен асқазан жолының ауруларының болу қатерінің алдын ала алады<ref name="adajournal.org">[http://www.adajournal.org/article/S0002-8223%2803%2900294-3/fulltext Position of the American Dietetic Association and Dietitians of Canada: Vegetarian diets]</ref>;
* [[дін]]и нанымдар ([[буддизм]], [[индуизм]], [[джайнизм]], [[Жетінші күннің адвентистерінің шіркеуі|жетінші күннің адвентистері]]<ref>Вегетарианшылдық мадақталады, бірақ доктриналық қатынаста міндетті емес.</ref>, [[растафарианшылдық]]);
* экономикалық&nbsp;— вегетарианшылдық емдәм ет азықтарын пайдалануда кететін қаржыны үнемдеуде көмегін тигізеді деген пікірге сенушілік;
* экологические&nbsp;— жануарларды асырау экологияға жаман әсерін тигізеді деген пікірге сенушілік;
* прочие&nbsp;— өсімдік адам ағзасына табиғи болып келеді деген пікірге сенушілік;

=== Экономикалық себептер ===
Экономикалық түсініктен вегетарианшыл болған адамдар ет азығын пайдалану экономикалық расталмаған, оның адам денсаулығына жаман әсерін тигізеді және әлемдегі аштықпен күрес жолында аз қолданылатындай ететін етке қойылған жоғары бағалар деп көзқарасын білдіреді.

== Вегетариандық тамақтану ==
[[Сурет:Veggie burger miikkahoo flickr creative commons.jpg|thumb|250px|Веггибургер.]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

== Сыртқы сілтемелер ==
{{commons|Category:Vegetarianism}}
* {{cite web|url=http://az.lib.ru/t/tolstoj_lew_nikolaewich/text_0650.shtml|title=«Первая ступень»|author=Лев Толстой.|date=1891|archiveurl=http://www.webcitation.org/65C1amxiU|archivedate=2012-02-04}}
* [https://www.youtube.com/watch?v=jQqOjLD9Zsw Vegetarianlıq və veqanlıq]

[[Санат:Вегетарианшылық]]
[[Санат:Жануарлар құқығы]]

Бұл бетте қолданылған үлгілер:

Үлгі:Cite web (өңдеу)
Үлгі:Commons (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:HumanizeDate (өңдеу)
Үлгі:Lang (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Lang-en (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Lang-la (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:LangWithName (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Ref-en (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Ref-info (өңдеу)
Үлгі:Ref-lang (өңдеу)
Үлгі:Sec link/normal link (өңдеу)
Үлгі:Sec link/text (өңдеу)
Үлгі:Sec link auto (өңдеу)
Үлгі:Side box (өңдеу)
Үлгі:Sister (өңдеу)
Үлгі:Str left (өңдеу)
Үлгі:Str ≠ len (өңдеу)
Үлгі:Webarchive (өңдеу)
Үлгі:ВТ-ЭСБЕ (өңдеу)
Үлгі:Дереккөздер (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Дәйексөз (өңдеу)
Үлгі:Кітап (өңдеу)
Үлгі:СПб. (өңдеу)

Вегетарианшылық бетіне қайту.

«https://kk.wikipedia.org/wiki/Вегетарианшылық» бетінен алынған