Ауғанстан бетінің кодын көру

Бұл бетті өңдеуге рұқсатыңыз жоқ. Келесі себеппен:
Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.
The block was made by ‪EPIC‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Start of block: 13:48, 2024 ж. шілденің 2
Expiry of block: 13:48, 2025 ж. шілденің 2
Your current IP address is 206.189.44.186. The blocked range is 206.189.32.0/20.
Please include all above details in any queries you make. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy.
Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.
Бұл беттің кодын көріп, көшіре аласыз.
{{Мемлекет
 |Қазақша атауы          = Ауғанстан Ислам Әмірлігі
 |Шынайы атауы           = {{lang-ps|د افغانستان اسلامی امارت}}<small>(''Да Афғанистан Ислами Амарат'')</small>
 |Атау септігі           = Ауғанстан
 |Байрақ                 = Flag of Taliban.svg
 |Елтаңба                =Arms of the Islamic Emirate of Afghanistan.svg
 |Ұраны                  = 
 |Әнұранның аты          = 
 |Картада                = Afghanistan (orthographic projection).svg
  |карта тақырыбы        =
 |Картада2               = 
 |lat_dir = N|lat_deg = 33|lat_min = 56|lat_sec = 0
  |lon_dir = E|lon_deg = 66|lon_min = 11|lon_sec = 0
  |region                 = AF
  |CoordScale             = 
 |Тілдері                 = [[Пушту тілі|пушту]], [[парсы тілі|дари]] - ресми тілдері<ref name="CIA">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/af.html|title=Afghanistan|date=2007-12-13|work=The World Factbook|publisher=Central Intelligence Agency}}</ref><br>[[Өзбек тілі|өзбекше]], [[Түрікмен тілі|түрікменше]], белуджий, нұрыстан, пашаи, памир тілі — аймақтық тілдер<ref>Ауғанстандағы қолданыстағы Конституцияның 16-бабына сәйкес жоғарыда аталған тілдер халықтың басым көпшілігі пайдаланатын провинциялар үшін ресми болып табылады.</ref><ref>[https://www.diplomatie.gouv.fr/IMG/pdf/The_Constitution_of_the_Islamic_Republic_of_Afghanistan.pdf Ауғанстан Ислам Мемлекеті конституциясы (ағылшын тілінде, PDF)]</ref>
 |Мемлекеттік діні        = [[Ислам]]ның [[сунниттер|сүнниттік]] бағыты
 |Үкімет түрі             = [[Унитарлы мемлекет|Унитарлы]] [[Уақытша үкімет|уақытша]] [[теократия]]лық [[Ислам мемлекеті (ұғым)|Ислам]] [[Әмірлік|әмірлігі]]
 |Құрылды                 =
 |Тәуелсіздік күні        = [[19 тамыз]] [[1919 жыл]] ([[Ұлыбритания]]дан Тәуелсіздігі)<br>
[[15 тамыз]] [[2021 жыл]] (Әмірліктің билікке келуі)
 |Тәуелсіздігін алды      = 
 |Астанасы                = [[Кабул]]
 |Ірі қалалары            = Кабул, [[Кандагар]], [[Герат]], [[Мазари-Шариф]]
 |Басшы қызметі           = [[Ауғанстан Ислам Әмірлігінің әмірі|Әмірі]]<br>[[Ауғанстан Әмірлігінің Премьер-Министрі|Премьер-Министрі]]<br>[[Ауғанстан Әмірлігінің Жоғарғы сот басшысы|Жоғарғы сот басшысы]]
 |Басшылары               = [[Хайбатулла Ахундзада]]<br>[[Һасан Ахунд]]<br>[[Абдул Һаким Ишақзай]]
 |Жер аумағы              = 652 230
 |Жер аумағы бойынша орны = 40-шы
 |Судың үлесі             = шамалы
 |Этнохороним             =ауғандар, ауған 
  |Жұрты                  = 32 225 560<ref name="official population">{{cite web|url=http://cso.gov.af/Content/files/%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D8%B3%D8%AA%20%D8%AF%DB%8C%D9%85%D9%88%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D9%81%DB%8C/population/%D8%A8%D8%B1%20%D8%A2%D9%88%D8%B1%D8%AF%20%D9%86%D9%81%D9%88%D8%B3%20%D9%86%D9%87%D8%A7%DB%8C%DB%8C%20%20%D8%B3%D8%A7%D9%84%2098.pdf|title=Afghan Population Estimates 1398|publisher=Central Statistics Organization|date=2019}}</ref>
  |Халық саны бойынша орны     = 44-ші
  |Сарап жылы             = 2019
  |Санақ бойынша халық саны    = 
  |Санақ жылы             = 
  |Халық тығыздығы        = 46
  |Тығыздық бойынша орны       = 174-ші
|ЖІӨ (АҚТ)             = 72,911 млрд.<ref name="imf2">{{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=63&pr.y=8&sy=2018&ey=2023&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=512&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a=|title=Afghanistan |publisher=International Monetary Fund |accessdate=14 November 2018}}</ref>
 |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы  = 2018
 |ЖІӨ (АҚТ) орны        = 96-шы
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ)       = 2,024<ref name="imf2"/>
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны  = 169-шы
 |ЖІӨ (номинал)         = 21,657 млрд.<ref name=imf2/>
 |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы         = 2018
 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны            = 111-ші
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал)   = 601<ref name=imf2/>
 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны  = 177-ші
 |АДИ                    = {{өсім}} 0,498<ref name="HDI">{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |title=2015 Human Development Report | date=14 December 2015 |accessdate=14 December 2015 |publisher=United Nations Development Programme | page=18}}</ref>
 |АДИ жылдық есебі       = 2017
 |АДИ бойынша орны       = 168-ші
 |АДИ деңгейі            = <span style="color:#e0584e">төмен</span>
 |Әуе компаниясы          = 
 |Валютасы                = [[ауғани]]
 |Интернет үйшігі         = [[.af]]
 |ISO                     = AFG
 |Телефон коды            = 93
 |Уақыт белдеуі           = +4:30
 |Түсініктемелер          = 
}}
'''Ауғанстан''' ({{lang-ps| افغانستان}}, [[парсы тілі|дари]]: افغانستان), толық ресми атауы '''Ауғанстан Ислам Әмірлігі''' ({{lang-ps|د افغانستان اسلامي امارت}}, [[парсы тілі|дари]]: امارت اسلامی افغانستان) — [[мұхитқа шыға алмайтын елдер|теңізге тікелей шыға алмайтын]], Орта Шығыстағы [[мемлекет]]. Әлемдегі [[неғұрлым аз дамыған елдер|ең кедей елдердің]] бірі. [[1978 жыл]]дан бастап елде [[Ауғанстандағы азамат соғысы|азамат соғысы]] жүріп жатыр.

Батысында [[Иран]]мен, оңтүстік-шығысында [[Пәкістан]]мен, солтүстігінде [[Түрікменстан]]мен, [[Өзбекстан]]мен және [[Тәжікстан]]мен, шығысында [[Қытай]]мен, оңтүстігінде [[Үндістан]]мен (дұрысында Үндістан, Қытай және Пәкістан таласатын [[Джамму және Кашмир]] аумағымен) шектеседі.

Ауғанстан [[Батыстық өркениет|Батыс]] пен [[Шығыс өркениет|Шығыс]] түйісетін жерде орналасқан. Ежелгі [[сауда]] мен [[миграция|көші-қон]] орталығы болып табылады. Оның геосаяси жағдайы — бір жағынан [[Оңтүстік Азия|Оңтүстік]] және [[Орталық Азия]]да, екінші жағынан [[Таяу Шығыс]]та орналасуы, сол аймақта орналасқан елдердің арасындағы саяси және мәдени қатынастарында маңызды рөл атқарады.

== Этимология ==
«Ауғанстан» атауы [[қазақ тілі]]нде «[[ауғандықтар|ауғандар]] елі» деген мағына береді.

=== Атаудың пайда болуы ===
Атаудың бірінші буыны — «ауған», «ауғани» — түркі сөзінен құралған, яғни ауып кеткен, жасырынған деген мағынаны береді. Бірақ ауғандар өздерін олай атамайды, олардың өз аты «[[пуштундар]]».
Атаудың соңғы буыны — «-стан» деген жұрнақ парсы тілінде «орын, [[ел]]» деген мағына береді.

«Ауғандар» деген термин халық атауы ретінде, исламдық кезеңнен бастап қолданылады. Кейбір ғалымдардың пікірінше «ауған» деген сөз алғаш рет тарихта [[982 жыл]]ы пайда болған; сол кезде ауған деп, Инд өзені бойындағы таулардың батысында өмір сүрген тайпаларды айтқан.<ref name="EofI">{{cite encyclopedia| last=Morgenstierne |first=G.|title = AFGHĀN| encyclopedia = [[Encyclopaedia of Islam]]| edition = CD-ROM Edition v. 1.0| publisher = Koninklijke Brill NV| location = Leiden, The Netherlands| year = 1999}}</ref>

[[1333 жыл]]ы [[Кабул]]да болған Марокколық саяхатшы [[Ибн Баттута]] былай айтқан:
{{start citation}}«Біз, бұрын ірі қала болған, Кабулға саяхат жасадық. Қазіргі кезде онда өздерін ауғандармыз деп атайтын, парсы тайпалары өмір сүреді».{{end citation|қайнары=Nancy Hatch Dupree - [http://www.aisk.org/aisk/NHDAHGTK05.php#Top The Story of Kabul (Mongols)]}}

«Ираника энциклопедиясында»:<ref>{{cite web | url=www.iranica.com/newsite/articles/v1f5/v1f5a037.html | title=«Afghan» | publisher=«Afghanistan: iv. Ethnography» | date=2006 | author=Ch. M. Kieffer}}</ref>
{{start citation}}«Этнологиялық көзқараспен айтқанда, «ауғандық» термині — пуштундардың парсы тіліндегі атауы. Бұл термин Ауғанстаннан шығып басқа жақтарға да кең таралған, өйткені қазіргі кезде пуштун тайпалық одағы саны жағынан да, саяси жағынан да бұл елде ең маңызды болып саналады».{{end citation|қайнары=}}

Сонымен қатар, түсініктемесінде:
{{start citation}}«Avagānā» деген атаумен бұл этникалық топ, алғаш рет б.з.б VI ғ. Varāha Mihira деген үнділік астрономның «Brihat-samhita» еңбегінде аталған.{{end citation|қайнары=}}

Бұл ақпаратты пуштундық әдебиет те қолдайды, мысалы XVII ғ. Хушаль-хан Хаттак<ref>''«Afghan Poetry Of The 17th Century: Selections from the Poems of Khushal Khan Khattak''», extract from «Passion of the Afghan» by [[Khushal Khan Khattak]]; translated by C. Biddulph, [[London]], 1890</ref>, өз еңбегінде пуштунша былай жазған:
{{start citation}}«Арабтар бұны біледі, және римдіктер де біледі: ауғандар дегеніміз ол — пуштундар, ал пуштундар — ауғандар!»{{end citation|қайнары=}}

«Ауғанстан» терминін [[XVI ғасыр]]да [[Бабыр]] император да қолданған: ол кезде бұл атаумен пуштундар өмір сүрген [[Кабул]]дың оңтүстік жерлері аталған.<ref>[http://persian.packhum.org/persian//pf?file=03501051&ct=92 «Transactions of the year 908»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121114042010/http://persian.packhum.org/persian//pf?file=03501051&ct=92 |date=2012-11-14 }} by Zāhir ud-Dīn Mohammad Bābur in Bāburnāma, translated by John Leyden, Oxford University Press: 1921.</ref>

[[1808 жыл]]ы Ауғанстанда британдық дипломатиялық миссияны басқарған, сэр [[Монстюарт Элфинстон]], өзінің  «Account of the Kingdom of Cabul and its Dependencies in Persia and India» деген кітабында, ауғандар өздерін Иосифтің үшінші ұлы Ауғаннан бастау алатын, [[Израиль ұрпақтары|еврейлік рудың]] ұрпағымыз деп санайды, деп жазған. Бірақ, сол кезде Эльфинстон бұл теорияның расталмағандығын жазған.

[[XIX ғасыр]]ға дейін атау пуштундардың дәстүрлі жерлерін атау үшін ғана қолданылған. Өйткені ол кездерде ел «[[Кабул корольдігі]]»<ref>[[Mountstuart Elphinstone|Elphinstone, M.]], ''«Account of the Kingdom of Cabul and its Dependencies in Persia and India»'', [[London]] 1815; published by Longman, Hurst, Rees, Orme & Brown</ref> деген атаумен танымал болған. Елдің басқа жерлерінде әр кезеңде әртүрлі тәуелсіз елдер болған, мысалы XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басында өмір сүрген «Балх корольдігін» айтуға болады.<ref>E. Bowen, ''«A New & Accurate Map of Persia»'' in ''A Complete System Of Geography'', Printed for W. Innys, R. Ware [etc.], [[London]] 1747</ref>

Ақыры, ел кеңейіп, билік орталықтандырылғанда, ауғандық басшылар корольдікке «Ауғанстан» деген атауды қабылдады. «Ауғанстан» деген есім корольдіктің атауы ретінде қолданылғандығын [[1857 жыл]]ы [[Фридрих Энгельс]]<ref name="MECW">[http://www.marxists.org/archive/marx/works/1857/afghanistan/index.htm MECW Volume 18, p. 40; The New American Cyclopaedia — Vol. I, 1858]</ref> айтқан. Ол атау ел Ұлыбританиядан толықтай тәуелсіздік алғанда және оны әлемдік қауымдастық мойындағанда ресми түрде қолданыла бастады. Және ол атау Ауғанстанның [[1923 жыл]]ғы Конституциясымен бекітілді.<ref>[http://www.afghan-web.com/history/const/const1923.html Afghanistan’s Constitution of 1923] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150226102808/http://www.afghan-web.com/history/const/const1923.html|date=2015-02-26}} under ''[[Amanullah Khan|King Amanullah Khan]]'' (English translation).</ref>

== Географиясы ==
{{main|Ауғанстан географиясы}}

=== Жер бедері ===
Ауғанстан территориясы Иран таулы қыратының солтүстік-шығысында орналасқан. Елдің көп бөлігін [[таулар]] мен олардың арасындағы алқаптар алып жатыр.<ref name="География Афганистана">[http://www.easttime.ru/countries/topics/2/13/81.html География Афганистана]</ref>

Елдің солтүстігінде Бактрия жазығы орналасқан, оның ішінде [[Қарақұм]]ның жалғасы болып табылатын құмды-сазды шөл жатыр. Оның оңтүстігі мен шығысын таулы жүйелер көмкеріп жатыр: Сафедкох (=Ақ таулар) және Сиахкок (=қара таулар) деген жоталардан тұратын — [[Паропамиз]] және [[Гиндукуш]] таулары.

Оңтүстігінде Орта-ауғандық таулар мен Газни-Қандағар қыраты орналасқан. Батысында, Иранмен шекаралас, [[Дешті Наумид|Наомид]] (=үмітсіздік шөлі) үстірті мен [[Систан]] ойпаты жатыр. Елдің қиыр оңтүстігін Гауди-Зира ойпаты, [[Дешті Марго]] (=өлім шөлі) сазды-тасты шөлі, Гармсер және Регистан құмды шөлдері алып жатыр.

Гиндукуштың батысында биіктігі [tel:3000-4000 3000-4000] м [[Хазараджат]] таулы қыраты бар. [[Пәкістан]]мен шекаралас аумағында елдің ең биік нүктесі — [[Ношак]] тауы орналасқан (биіктігі 7492 м).

<center>
<gallery widths="150" caption="Сурет галереясы">
Сурет:Mountains in Afghanistan.JPG|Таулы пейзаж
Сурет:Landscape in Afghanistan.JPG|Ауғанстан ландшафты
Сурет:Northwestern Afghanistan.jpg|Елдің солтүстік-батысы
Сурет:Eastern Afghanistan.jpg|Елдің шығысы
</gallery>
</center>

=== Климаты ===
Ауғанстанның климаты континентті субтропикті, қысы суық, жазы ыстық және құрғақ. Орташа температурасы мен жауын-шашын мөлшері өзгеріп отырады: қыста +8-ден -20&nbsp;°C-ге дейін және одан да төмен, жазда +32-ден 0&nbsp;°C-ге дейін жетеді. Жылына шөлді аймақта жауын-шашын мөлшері 40-50 мм, қыраттарда — 200-250 мм, [[Гиндукуш]]тың жел жақ беткейінде — 400-600 мм, оңтүстік-шығысында [[Үнді мұхиты]]нан келетін [[муссон]]ның әсерінен 800 мм-ге дейін жетеді. [[Атмосфералық жауын-шашын|Жауын-шашын]]ның максимумы [[қыс]] пен [[көктем]] мезгілдерінде түседі. 3,000-5,000 м биіктіктерде қар жамылғысы 6-8 ай жатады, одан жоғары — [[мұздық]]тар.

=== Геологиялық құрылымы ===
[[Тұран жазығы|Тұран платформасының]] оңтүстік аймағына жататын, [[Бактрия жазығы]]н қоспағанда, Ауғанстанның территориясы негізінен Алпі-Гималай қозғалмалы белдеуінде орналасқан.

=== Өзендері мен су қоймалары ===
[[Инд]]ке құятын, [[Кабул өзені|Кабулдан]] басқа, өзендердің барлығы ағынсыз. Олардың ішіндегі ең ірілері — елдің солтүстік шекарасымен ағатын [[Әмудария]], жер суаруға алынатын [[Теджен өзені|Герируд]], және [[Систан]] ойпатына [[Фарахруд]], [[Хашруд]], [[Харутруд]] өзендерімен бірге құятын [[Гильменд]], олар тұщы сулы [[Хамун]] көлін құрайды. Өзендер негізінен қар суымен және мұздықтар суымен қоректенеді. Жазытықтардағы өзендердің суы көктемде молайып, жазда тартылып қалады. Таулы өзендердің гидроэнергопотенциалды қасиеті бар. Көп аудандарда жер асты сулары сумен жабдықтау мен суару көзі болып табылады.

=== Пайдалы қазбалары ===
Ауғанстанның жер асты қойнауы пайдалы қазбаларға бай, бірақ шеткері таулы аймақтарда орналасқандықтан оларды өндіру өте қиын.

[[Тас көмір]] мен [[бағалы металлдар]] кені, берилл, күкірт, тұз, мәрмәр, лазурит, барит, целестин кендері бар. Мұнай, табиғи газ, гипс кен ошағы кездеседі. [[Мыс]], [[темір кені|темір]], [[марганец]] ен орындары зерттелген.

Кабулдың жанындағы Айнак мыс кені, Еуразиядағы ең ірі кен ошағы болып саналады (кен қоры 240 млн т., құрамы 2,3% (2006 ж. бағалау)). Және Кабулдың маңында Хаджигек темір кен орны бар (кен қоры 428 млн т., құрамы 62-68%), ол оңтүстіказиялық аймақтағы ең ірісі.<ref>[http://www.afghanistan.ru/doc.xhtml?id=1205 Афганистан. Ру — Костыль для Карзая] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150413122041/http://afghanistan.ru/doc.xhtml?id=1205 |date=2015-04-13 }}</ref>

== Тарихы ==
{{main|Ауғанстан тарихы}}
[[Сурет:Indo-Sassanid.jpg|thumb|right|200px|Көп ғасырлар бойы Ауғанстан [[Персия|Парсы империясының]] шығыс бөлігі болды. Сол кезден бері иран мәдениетінің бір бөлшегі болып табылады.]]

Ауғанстан — тарихы тереңде жатқан мемлекет. Ең алғашқы адамдар Ауғанстанның территориясында, шамамен 5000 жыл бұрын пайда болды, және бұл аймақтағы ауылдық қауым әлемдегі ең алғашқылардың бірі.<ref>[http://www.zharov.com/dupree/chapter03.html Sites in Perspective], chapter 3 of Nancy Hatch Dupree, ''An Historical Guide To Afghanistan''.</ref><ref>[http://encarta.msn.com/text_761569370___42/Afghanistan.html ''Afghanistan''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091031052339/http://encarta.msn.com/text_761569370___42/Afghanistan.html |date=2009-10-31 }}, Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2006 (specifically John Ford Shroder, B.S., M.S., Ph.D. Regents Professor of Geography and Geology, University of Nebraska. Editor, Himalaya to the Sea: Geology, Geomorphology, and the Quaternary and other books).</ref>

[[Зороастризм]] Ауғанстанның территориясында б.з.б. 1800-800 ж.ж. пайда болған, ал [[Заратустра]] [[Балх]]та өмір сүрген.<ref>''The history of Afghanistan'', [http://www.gandhara.com.au/afghan_table.html Ghandara.com website] {{Webarchive|url=https://archive.is/20130727021728/http://www.gandhara.com.au/afghan_table.html |date=2013-07-27 }}</ref><ref>''Afghanistan: Achaemenid dynasty rule'', Ancient Classical History, [http://ancienthistory.about.com/library/bl/bl_afghanachaemenid.htm about.com] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131230234134/http://ancienthistory.about.com/library/bl/bl_afghanachaemenid.htm |date=2013-12-30 }}</ref> Бұл аймақта, зороастризмнің гүлденген шағында, ежелгі шығыс [[иран тілдері]]нде сөйлеген (мысалы, авеста тілі). Б.з.б. VI ғ. ортасында, [[Ахеменидтер]] Ауғанстанды Парсы патшалығының құрамына кіргізді.

Ахеменидтер империясы б.з.д. 330 жылы [[Ескендір Зұлқарнайын]]ның соққысынан құлап, Ауғанстан Ескендірдің империясының құрамына енді. Ескендір Зұлқарнайынның империясы ыдырағаннан кейін Ауғанстан [[Селевкидтер]] мемлекетінің бөлігі болды. Олар б.з.д. 305 ж. дейін елді биледі, [[Буддизм]] аймақтағы басты дінге айналды.
[[Сурет:Greco-BactrianKingdomMap.jpg|thumb|right|200px|Грек-бактрия патшалығының гүлденген шағы]]
Кейін аймақ [[Грек-бактрия патшалығы]]ның бөліг�� болды. [[Сақтар]] үнді-гректерді б.з.б. II ғ. Ауғанстаннан қуып шықты. Грек-бактрия патшалығы б.з.д. 125 ж. дейін өмір сүрді.

[[I ғасыр|I ғ]]. [[Парфия империясы]] Ауғанстанды жаулап алды. Б.з. II ғ. орта-аяғында [[Кушан империясы]]ның орталығы қазіргі Ауғанстанда орналасқан, олар будда мәдениетінің қомқоршысы болды. III ғ. Кушандарды [[Сасанидтер]] әскері талқандады.<ref>Dani, A. H. and B. A. Litvinsky. «The Kushano-Sasanian Kingdom». In: ''History of civilizations of Central Asia, Volume III. The crossroads of civilizations: A.D. 250 to 750''. Litvinsky, B. A., ed., 1996. Paris: UNESCO Publishing, pp. 103—118. ISBN 92-3-103211-9</ref> Бірақ, өздерін кушандармыз деп атайтын (белгілі болғандай Сасанидтер) басшылар елдің бір бөлшегін басқауын жалғастыра берді.<ref>Zeimal, E. V. «The Kidarite Kingdom in Central Asia». In: ''History of civilizations of Central Asia, Volume III. The crossroads of civilizations: A.D. 250 to 750''. Litvinsky, B. A., ed., 1996, Paris: UNESCO Publishing, pp. 119—133. ISBN 92-3-103211-9</ref> Ақырында кушандарды [[ғұндар]] толықтай талқандап, V ғ. бірінші жартысында бұл аймақта [[эфталиттер]] өз мемлекетін құрды.<ref>Litvinsky, B. A. «The Hephthalite Empire». In: ''History of civilizations of Central Asia, Volume III. The crossroads of civilizations: A.D. 250 to 750''. Litvinsky, B. A., ed., 1996, Paris: UNESCO Publishing, pp. 135—162. ISBN 92-3-103211-9</ref> [[Эфталиттер]]ді [[сасанидтер|сасан]] патшасы [[Хұсрау I Анушируан|Хұсрау I]] және [[557 жыл]]ы [[Түркі қағанаты]]ның әскерлері талқандады. Алайда, эфталиттер мен кушандардың ұрпақтары [[Кабулистан]]да кішігірім мемлекетін құра алды, оны соңында мұсылмандық басшылар [[Саффаридтер]] жаулап, кейін ел [[Саманидтер]] және [[Газневидтер]] мемлекеттерінің құрамына кірді.

=== Исламдық және моңғолдық кезең ===
[[Сурет:Califate 750.jpg|thumb|right|200px|Ауғанстан — Араб халифатының шығыс бөлігі ([[750 жыл]]).]]
[[VII ғасыр|VII ғ.]] Ауғанстанның батыс бөлігін [[Ауғанстанға арабтардың басып кіруі|арабтар жаулап алып]], өз мәдениеті мен жаңа дін — [[ислам]]ды әкелді. Бірақ ислам біржола тек [[X ғасыр]]да, аймақ [[Саманидтер]] империясының құрамына енгенде ғана, орнықты.]<ref name = "Krugosvet-history">[http://www.krugosvet.ru/enc/Earth_sciences/geografiya/AFGANISTAN.html Он-лайн энциклопедия «Кругосвет»: История Афганистана]</ref>

[[X ғасыр]]да елге [[Орта Азия]]дан [[түркілер]] келді. Ауғанстан аумағында және [[Иран]]ның, Орта Азияның, [[Үндістан]]ның бір бөлігінде [[Газневид империясы]] (астанасы — Газни қ.) пайда болды. Ғылым мен мәдениеттің гүлденуі басталды.<ref name = "Krugosvet-history"/>

[[XII ғасыр]]да жергілікті ауғандық [[Гуридтер]] династиясы күшейіп, өз билігіне Ауғанстан мен көршілес территорияларды біріктірді. [[XIII ғасыр|XIII ғ.]] басында Гуридтерді [[Хорезм]]дер жаулап алды.

XIII ғасырда аумаққа [[Шыңғысхан]] басып кірді.<ref name = "Krugosvet-history"/> Ауғанстан Моңғол империясының құрамына кіріп, оның орнына моңғолдарға бағынатын [[Курттар әулеті]]нің мемлекеті өмір сүрді. Ауғанстан екі моңғол ұлыстарының шекарасында орналасты — [[Хулагу мемлекеті]] мен [[Шағатай ұлысы]]. XIV ғасырдың екінші жартысында Ауғанстан [[Әмір Темір]]дің империясының құрамына кірді. Ал оның өлімінен соң, бұл жерді [[Темір әулеті|Тимуридтер]] басқарды. Олардың арасында ең танымалы [[Ұлы Моғолдар империясы]]н құрған, Кабул билеушісі [[Бабыр]].

[[XVI ғасыр|XVI]]-[[XVII ғасыр]]ларда Ауғанстан территориясы үшін [[Сефевидтер|Сефевидтік Иран]] мен Үндістандық [[Ұлы Моғолдар империясы]] тартысты.

=== Хотаки әулеті ===
{{main|Хотаки әулеті|Ауған хандықтары}}

[[XVIII ғасыр]]да Ауғанстан [[Парсы империясы]], ирандық [[Сефевидтер]] әулетінің құрамына кірді. Персияның әлсіреуінен кейін және бірнеше көтерілістерден кейін ауғандықтар [[Ауған хандықтары|тәуелсіз патшалықтар]] құрды, олар — Қандағар және Герат. Қандағар патшалығы [[Мир Уәйс]] негізін қалаған, пуштундық [[Хотаки әулеті]]нің қол астында болды. [[1722 жыл]]ы ауған әскерлері Персияға қарсы жорық жасап, оның астанасы [[Исфахан]]ды жаулап алды, бірақ кейін [[Нәдір-шах]]тан жеңіліп қалды.

Содан кейін [[Нәдір-шах]] өз билігін Ауғанстанға жүргізді. Бірақ оның билігі онда тұрақсыз болып, [[1747 жыл]]ы Сефевидтер империясы құлады.

=== Дуррани мемлекеті ===
[[Сурет:Afgempdur.jpg|thumb|right|200px|Дуррани империясының гүлденген шағы]]
{{main|Дуррани мемлекеті|Ауған хандықтары}}

Дуррани империясын [[1747 жыл]]ы [[Қандағар]]да әскери командир [[Ахмад-шах Дуррани]] құрды. Ол алғашқы біртұтас ауған мемлекеті болды. Алайда оның мұрагерлерінің кезінде, империя бірнеше жеке патшалықтарға ыдырап кетті. Олар: Пешавар, Кабул, Қандағар және Герат патшалықтары.

=== Қазіргі тарихы ===

==== Ағылшын-ауған соғысы ====
{{main|Үлкен ойын|Ағылшын-ауған соғысы}}

[[Еуразия]] материгіндегі стратегиялық орнына байланысты, Ауғанстан сол кездегі ірі державалар [[Британ империясы|Британ]] және [[Ресей империясы]]ның соғыс алаңына айналады. Бұл шайқас «[[Үлкен ойын]]» деген атау алған. Ауғанстанды жауламақшы болып, Британ ипериясы бірнеше рет соғыс ісін жүргізген. Бірақ [[1919 жыл]]ы [[9 тамыз]]да Ауғанстанның тәуелсіздігін мойындаға мәжбүр болды.

==== Ауғанстан патшалығы ====
[[Сурет:Bundesarchiv Bild 102-05494, Berlin, Besuch König von Afghanistan.jpg|thumb|right|200px|Король Аманулланың Берлинеге барған шағы. Бұл сапардан кейін Ауғанстан мен Германияның стратегиялық әріптестігі бастау алды]]
{{main|Ауғанстан патшалығы|Ауғанстан әмірлігі}}

[[РКФСР]] Ауғанстанды ең алғаш мойындап, [[1919 жыл]]дан бастап [[Ресей Федерациясы]]мен дипломатилық қарым-қатынас орнатуда.

==== Алғашқы республика және Дәуіт диктатурасы ====
{{main|Ауғанстан Республикасы (Дәуіт диктатурасы)}}

[[1973 жыл]]ы [[17 шілде]]де Ауғанстанда мемлекеттік төңкеріс болды. [[Монархия]] құлап, елде [[республика]] жарияланды. Бұл тарихи кезең саяси тұрақсыздықпен сипатталады. Президент [[Мұхаммед Дәуіт]] реформа жасап, елді модернизацияламақшы болды, бірақ ақыр аяғында оны істей алмады.

==== Сәуір революциясы ====
{{main|Сәуір революциясы}}

Елде [[1978 жыл]]ы сәуірде революция басталды.  Приезидент [[Мұхаммед Дәуіт]] отбасымен бірге өлтіріліп, билікке коммунистік «[[Ауғанстанның халық-демократиялық партиясы]]» (АХДП) келді.

==== Ауғанстан Демократиялық Республикасы. Азамат соғысының басталуы ====
{{main|Ауғанстан Демократиялық Республикасы|Ауғанстан соғысы 1979-1989|Ауғанстандағы азамат соғысы}}

[[Сурет:Evstafiev-40th army HQ-Amin-palace-Kabul.jpg|thumb|right|200px|Әмин сарайы]]

[[1978 жыл]]ы сәуірде, Сәуір революциясынан кейін, Ауғанстан Демократиялық Республикасы жарияланды. Елбасы болып [[Нұр Мұхаммед Тараки]], ал Революциялық кеңестің төрағасы болып [[Хафизулла Әмин]] сайланды. Басшылық радикалды реформа жасауды қолға алды, әсіресе [[секуляризация]] бойынша. Бірақ, ол дәстүрлі ауған қоғамының наразылығына ұшырады. Елде [[Ауғанстандағы азамат соғысы|Азамат соғысы]] басталды. Сөйтіп басқарушы партия АХДП екі фракцияға бөлінді — Хальк және Парчам, олардың өзі билікке талас жүргізді. [[Нұр Мұхаммед Тараки]] өлтіріліп, ел басшысы болып [[Хафизулла Әмин]] сайланды. КСРО-да Әминді сенімсіз адам, ол кез келген уақытта Батысқа бет бұрып кетуі мүмкін деп санады.

Сондықтан кеңестік билік Әминді тақтан тайдыртып, көтерілісшілерді басу үшін коммунистік басшылыққа көмек көрсету мақсатымен елге әскерін енгізуге шешім қабылдады. Қорытындысында, КСРО әлі күнге дейін жалғасып жатқан азаматтық соғысқа араласты. АҚШ-тың ресми мәлімдемесі бойынша: КСРО Ауғанстанға басып кіріп, оны жауап алды деп айыптады. Президенттік сарайда кеңестік спецназбен ұрыс жүрап жатқанда Әмин қайтыс болып, Революциялық кеңестің төрағасы орнына [[Бабрак Кармаль]] келді.

Кеңестік әскерлерге қарсы [[ауғандық мұджахедтер]] соғысты. Кейіннен оларға АҚШ, Қытай және т.б. елдер қаржылай жәрдем, қару-жарақ, оның ішінде көбінесе «Стингер» ракеталы кешенімен көмек көрсетті. Қарсыластық аяқталмаған соң, аяғында КСРО өз әскерін Ауғанстаннан алып шықты.

1986 жылы 4 мамырда {{abbr|АХДП ОК|Ауғанстан халық-демократиялық партиясының орталық комитеті|0}}-нің шешімі бойынша Б. Кармаль «денсаулығына байланысты» жұмысынан босады. Оның орнынан кетуі, КСРО-да билікке Горбачевтің келуіне тікелей байланысты. 1 қазанда Ауғанстан Демократиялық Республикасының Рефолюциялық кеңесінің жаңа төрағасы болып [[Мұхаммед Наджибулла]] сайланды. Бір айдан соң, 30 қарашада, Сәуір революциясы кезінде алынып тасталған президент статусы жаңа Лойя джирга конституциясы бойынша, қайта қалпына келтіріліп, Мұхаммед Наджибулла президент болды. Кеңестік әскерлер 1989 жылы елден шығарылыд. Кеңес Одағының әскері кеткен соң (1989), Наджибулла төрт жыл бойы билікте болды.

==== Талибтердің билікке келуі ====
{{main|Ауғанстан Ислам Әмірлігі|Талибан|«Мызғымас бостандық» операциясы}}
[[Сурет:Flag of Taliban.svg|thumb|right|200px|[[Талибан қозғалысы байрағы]]]]
[[Сурет:Taliban-herat-2001.jpg|thumb|right|200px|Талибтер [[Гератта]], [[2001 жыл]]дың шілдесі]]

[[1989 жыл]]ы елден кеңес әскері кеткен соң, азамат соғысы аяқталған жоқ, керісінше жаңа күшпен жалғасты. Елдің солтүстігінде далалық командирлер тобы [[Солтүстік алянс]] ұйымын құрды. [[1992 жыл]]ы көтерілісшілер [[Кабул]]ге басып кіріп, [[Ауғанстан Демократиялық Республикасы]] өмір сүруін тоқтатты. [[Ахмад Шах Масуд]] пен [[Гүлбеддин Хекматияр]] билікке таласып жатқанда екі жақты артиллерия [[Кабул]]ды оқтын астына алды. Сөйтіп, ауғандық мәдени және тарихи ескерткіштерінің көбі қиратылды.<ref>[http://www.ferghana.ru/article.php?id=5877 Афганистан: Ностальгия по «Талибану»? — Фергана. Ру]</ref> Сол кезде оңтүстікте «[[Талибан]]» қозғалысы өріс алып жатты. Негізінен [[талибтер]]дің көбі ұлты бойынша [[пуштундар]] болды, сондықтан олар өздерін пуштун халқының мүддесін қорғаушылармыз деп жариялады. Олардың мақсаты Ауғанстанда радикалды ислам мемлекетін құру еді.

[[1996 жыл]]ы талибтер елдің көп бөлігін бақылауында ұстады. Қыркүйекте Кабул жауланған соң, [[Мұхаммед Наджибулла]] өлтірілді, ал [[Солтүстік альянс]] елдің солтүстігіндегі шекаралық аймақтарына ығысты. Талибтердің билігі басқа діндегілерге қысым жасаумен (атап айтқанда, әлемдік қауымдастықтың, соның ішінде мұсылмандық елдердің қарсылығына қарамастан, талибтер [[Бамиан Буддалары]]н «кәпірлердің пұттары» деп, жарып жіберді) және қатігездікпен (мысалы, ұрылардың қолын кесті, әйелдер мен қыздарға мектепке баруға және қасында ер адам болмаса далаға да шығуға тыйым салынды және т.б.) ерекшеленді<ref>[http://www.polit.ru//research/2003/07/11/621006.html Исламский Эмират Афганистан: тоталитарный режим рубежа XXI века.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100913085230/http://www.polit.ru/research/2003/07/11/621006.html |date=2010-09-13 }}</ref>.

1980 жылдардың<ref>[http://www.kreml.org/opinions/102481322? Хайдар Махмадиев. Нельзя преуменьшать опасность, исходящую от производства наркотиков в Афганистане] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131115051124/http://www.kreml.org/opinions/102481322 |date=2013-11-15 }} {{V|25|5|2013}}</ref> аяғынан бастап, Ауғанстанда есірткі өндіру белең алды. [[1999 жыл]]ы [[талибтер]]дің билігі кезінде, [[апиын]] өнімі рекордық дәрежеге жетіп, 4600 тоннаны құрады<!--<ref>[http://www.newsru.com/world/24jun2008/mak.html Талибы заработали 100 млн долларов, обложив налогом афганских крестьян, выращивающих мак]</ref> --><ref>[http://www.un.org/News/briefings/docs/2004/McCleanBriefing_041118.doc.htm PRESS CONFERENCE ON AFGHANISTAN OPIUM SURVEY 2004] {{V|7|10|2011}}</ref>. В [[2000 год]]у из-за сильной засухи было собрано 3275 тонны опиумного мака<ref>[http://www.newsru.com/world/16Sep2000/afgan.html Афганистан — крупнейший в мире поставщик опиума-сырца]</ref>. 2000 жылы қатты құрғақшылық кезінде 3275 тонна көкнәр тұқымы жиналды. Сол жылы әлемдік қауымдастықтың қысымы бойынша<ref>[http://www.meast.ru/article/afganistan-istoriya-odnogo-narkogosudarstva Екатерина Туранова. Афганистан. История одного наркогосударства. meast.ru] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110820214905/http://www.meast.ru/article/afganistan-istoriya-odnogo-narkogosudarstva |date=2011-08-20 }} {{V|7|10|2011}}</ref>, талибтер өз бақылауындағы аумақтарына көкнәр өсіруге тыйым салды. Қорытындысында 2001 жылы Ауғанстанда рекордтық төмен өнім жиналды: [[Солтүстік альянс]]тың бақылауындағы [[Бадахшан]] провинциясында барлығы 185 тонна апиын жиналды.<ref>[http://www.unodc.org/unodc/en/data-and-analysis/WDR.html?ref=menuside World Drug Report — archive]</ref>

Халықаралық террорист [[Усама бен Ладен]] [[2001 жылдың 11 қыркүйегіндегі теракт]]тан кейін, талибтік Ауғанстанда баспана тапты. Ол Ауғанстанға АҚШ әскерінің басып кіруіне себеп болды. Бірақ кейбір журналисттер: АҚШ әскерінің басып кіруінің себебі, АҚШ шарты бойынша салынатын Трансауған құбырына (ТАПИ, Түркіменстан — Ауғанстан — Пәкістан — Үндістан) талибтердің қарсы болуы. АҚШ 11 қыркүйектегі оқиғалардан жарты жыл бұрын, Ауғанстанға күшпен ену жоспарын құрып қойған, — деген пікір айтқан.<ref>[http://www.antidrugfront.ru/publications/01568.html Антинаркотический фронт] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140116103037/http://www.antidrugfront.ru/publications/01568.html |date=2014-01-16 }}</ref>

==== 2001 жылдан бері жалғасып жатқан Ауғанстан соғысы ====
{{main|Ауғанстан соғысы (2001 жылдан бастап)}}
[[«Мызғымас бостандық» операциясы]] кезінде, [[2002 жыл]]дың басында талибтер режимі құлады. Бірақ «Талибан» қозғалысы толықтай жойылған жоқ. Негізгі күштері Вазиристан таулы аудандарына кетті, ал қалғандары Ауғанстан мен Пәкістан территорияларында партизандық соғыс жүргізуде.

==== Ауғанстан Республикасы ====
[[File:Hamid Karzai 2006-09-26.jpg|thumb|left|upright=0.9|[[Хамид Карзай]] 2001—2014 жылдар аралығында елдің басшысы болды]]
Талибтер режимі құлаған соң, қазіргі Ауғанстан Республикасы жарияланды. [[2001 жыл]]ы желтоқсанда ауған саяси қайраткерлерінің Бонн конференциясында [[Хамид Карзай]] Ауғанстанның өтпелі әкімшілігінің басшылығына қойылды. [[2002 жыл]]ы шілдеде [[Лойя джирга]] (Ауғанстанның барлық халықтарының, тайпаларының және топтарының басшылары кіретін Жоғарғы кеңес) оны елдің уақытша президенті қылды. [[2004 жыл]]ы жаңа [[Ауғанстан Конституциясы|Конституция]] қабылданып, бірінші президенттік сайлау өткенде, Хамид Карзай жеңіске жетті.

[[2009 жыл]]дың [[20 тамыз]]ында елде кезекті президенттік сайлау өтіп, тағы жеңіске Хамид Карзай жетті.<ref>[http://afghanistanelectiondata.org/election/2009/report/presidential-results#zoom=0&lat=33.9&lon=66.5&layers=district_map_openlayers_7,district_map_openlayers_8,district_map_openlayers_9&baseLayers=afghanistan-grey Afghanistan Election Data] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100911081642/http://afghanistanelectiondata.org/election/2009/report/presidential-results#zoom=0&lat=33.9&lon=66.5&layers=district_map_openlayers_7,district_map_openlayers_8,district_map_openlayers_9&baseLayers=afghanistan-grey |date=2010-09-11 }}</ref>

Бұған қарамастан, елде бұрынғыдай [[Ауғанстандағы азамат соғысы|азаматтық соғыс]] жалғасуда, бірақ енді [[Халықаралық көмек көрсету күші|Ауғанстандағы халықаралық көмек көрсету күшінің (ISAF)]] қатысуымен бірге болып жатыр.

2019 жылдың қаңтарында әйелдер үшін әлемдегі ең қауіпті елдердің рейтингісін жариялаған Thomson Reuters Foundation мәліметі бойынша,
Ауғанстан денсаулық сақтау, экономикалық ресурстарға қол жеткізу, қалыпты өмір, жыныстық зорлық-зомбылық, адам саудасы тұрғысынан әйелдерге қауіптілігі жоғары мемлекеттер тізімінде екінші орында тұр.
[[File:2021 Taliban Offensive.png|thumb|2021 жылғы Талибан қозғалысы көрсетілген Ауғанстан картасы]]
==== Талибанның оралуы ====
{{Толық мақала|«Талибан» шабуылы (2021)|Панджшер қарсылығы}}
2021 жылдың 1 мамырынан бастап американдық әскерлердің елден біржола шығарылатыны туралы хабарлануына байланысты «[[Талибан]]» лаңкестік ұйымының содырлары Ауғанстан үкіметтік күштеріне қарсы белсенді шабуыл операциясын бастады. Ауғанстан үкіметі ел аумағына бақылауды тез жоғалта бастады. Тамыздың басында ауған тәліптері 417 аймақтық орталықтың 200-ін басып алды және тамыздың ортасына қарай Ауғанстан территориясының көп бөлігін, оның ішінде провинциялық орталықтардың 2/3 бөлігін басып алды.

2021 жылы 15 тамызда «Талибан» Ауғанстан аумағын толық басып алғанын жариялады. Ауғанстан президенті [[Ашраф Ғани]] отставкаға кетуге келісіп, елден қашып кетті. 2021 жылы 17 тамызда елде қалған Ауғанстан вице-президенті [[Амрулла Салех]] өзін мемлекет басшысының міндетін атқарушы деп жариялады және ел тұрғындарын «Талибанға» қарсы тұруға шақырды. [[Ахмад Шаһ Масұт]]тың баласы, [[Солтүстік Альянс]]тың бұрынғы жетекшісі кіші Ахмад Масуд [[Панджшер қарсылығы|тәліптерге қарсы тұруды]] ұйымдастыру үшін солтүстік [[Панджшер провинциясы]]нда үкіметтік күштердің қалдықтарын жинай бастады.

== Әкімшілік бөлінісі ==
{{main|Ауғанстанның әкімшілік бөлінісі}}
Ауғанстан [[унитарлы мемлекет]] және әкімшілік жағынан 34 уәлаятқа бөлінген, олар өз кезегінде аудандарға бөлінген.

== Мемлекеттік рәміздері ==

=== Туы ===
[[Сурет:Flag of Afghanistan.svg|thumb|150px|[[Ауғанстан туы]]]]
{{main|Ауғанстан туы}}
Қазіргі ту [[2004 жыл]]ы қабылданған. Байрақ тігінен орналасқан [[триколор|үш түстен]] (қара, қызыл және жасыл) құралған. Дәл ортасында, яғни қызыл түстің ортасында Ауғанстанның мемлекеттік эмблемасы бейнеленген. Қара түс тарихи өткенді - британдық отарлаушылармен күресті көрсетеді, қызыл түс - бостандық үшін төгілген қан, жасыл түс - [[ислам]]ның дәстүрлі түсі. Жалау пропорциясы - 7:10.

=== Елтаңбасы ===
 
{{main|Ауғанстан елтаңбасы}}
Ауғанстанның елтаңбасы мемлекеттің құрылуынан бастап, өмір сүріп келеді. Гербте масақпен көмкерілген [[мінбер]]лі [[мешіт]] орналасқан. Мешітке Ауғанстанның екі туы тақап қойылған. Жоғарғы жағында күннің сәулесімен жарқыраған ислам сенімінің белгісі - [[Шаһада]] бейнеленген, оның астында [[тәкбір]] («Аллаһ ұлық» жазуы) орналасқан. Мешіт астында - 1298 жыл деген дата жазылған, яғни ислам күнтізбесі бойынша [[1919 жыл]], елдің тәуелсіздік алған кезі. Елтаңба Ауғанстанның туында да бейнеленген.

=== Әнұраны ===
{{Main|Ауғанстан әнұраны}}
Қазіргі әнұран [[2006 жыл]]ы қабылданған. Гимн сөзі [[пушту]] тілінде орындалады, оның ішінде [[тәкбір]] («Аллаһ ұлық» жазуы) айтылып, Ауғанстанда өмір сүретін барлық халықтар аталады.

== Билік жүйесі ==
1973 жылға дейін Ауғанстанда [[монархия]]лық билік орнады. 1973 жылы әскери төңкеріс болып,"республика" жарияланды. 1978 жылы тағы да қанды төңкерістен кейін өкімет басына Революциялық кеңес келді. Оны қолдау үшін 1979 жылы желтоқсанда Ауғанстанға Кеңес Одағының әскерлері кіріп, онда 1989 жылдың 15 ақпанына дейін соғыс қимылдарын жүргізді. Кеңес әскерлері шығарылғаннан кейін де Ауғанстанда азамат соғысы жалғаса берді. Ұзаққа созылған соғыс елді әлсіретіп, халықты күйзеліске ұшыратты.

1997–1998 жылы Қазақстан Республикасының үкіметі Ауғанстандағы қазақтарды көшіріп әкелген болатын.

== Шаруашылығы ==
Ауғанстан — аграрлы ел. Экономикасының негізі – суармалы егіншілік пен мал шаруашылығы. [[Жалалабад каналы]] мен [[Сарда су қоймасы]] бар. Қой шаруашылығы жақсы дамыған. Сонымен қатар миллиондаған ешкі мен ірі қара, түйе мен жылқы өсіріледі. Бау-бақша өнімдері, бидай, жүгері, күріш, мақта, қант қызылшасы сияқты дақылдар өндіріледі.

Ауғанстан өнеркәсібін су электр стансалары мен әскери-механикалық зауыт сияқты бірді-екілі кәсіпорындар құрайды. Солтүстік шекарасында газ құбыры тартылған. Тас көмір мен цемент өндіріледі. Өңдеуші [[кәсіпорын]]дар мақта мен жүннен мата тоқиды, жасанды жібек шығарып, аяқ киімдер тігеді. [[Экспорт]]қа негізінен [[қаракөл елтірісі]] мен [[жүн]] шығарылады.<ref>Балалар Энциклопедиясы, II- том</ref>
==Қазақстанмен қатынасы==
Қазақстан Республикасы мен Ауғанстан Ислам Республикасы арасындағы дипломатиялық қатынастар [[1992 жыл]]ғы [[12 ақпан]]да орнатылды.
[[2002 жыл]]ы [[Кабул]]да ашылған ҚР Дипломатиялық миссиясы [[2003 жыл]]дан бастап Елшілік мәрт��бесінде жұмыс істеуде. [[2011 жыл]]ғы [[маусым]] айынан бастап Қазақстанның Ауғанстандағы Елшісі Ө.Бітімов.
[[1993 жыл]]дан бастап Ауғанстанның Елшілігі Қазақстанда жұмыс істеуде. [[2005 жыл]]ы елшілік [[Астана]]ға көшті. [[2013 жыл]]ғы [[желтоқсан]] айынан бастап Ауғанстанның Қазақстандағы Елшісі Мұхаммад Фарук Бараки.
Қазақ-ауған қарым-қатынастары үдемелі дамып келе жатыр. Мемлекет басшылары халықаралық шаралар аясында тұрақты түрде кездеседі.

Сауда-экономикалық қатынастарды дамытуда Сауда-экономикалық ынтымақтастық жөніндегі Қазақстан-Ауғанстан бірлескен үкіметаралық комиссиясы (ҮАК) маңызды рөл атқарады.

ҮАК қазақстандық жағының тең төрағасы ҚР Төтенше жағдайлар жөніндегі министрі [[Владимир Карпович Божко|В.Божко]], ауған жағының тең төрағасы АИР Сауда және индустрия министрі Мұхаммад Шакер Каргар болып табылады.

ҮАК-ның алты отырысы өткізілді: екі отырыс [[Астана]]да (2007 ж. 17-18 қыркүйекте және 2010ж. 5-6 мамырда), үш рет [[Кабул]]да (2008 ж. 13 желтоқсанда, 2011 ж. 26-27 қыркүйекте және 2013ж. 16-18 қыркүйекте) және бір отырыс [[Алматы]]да (2012ж. 26-27 қыркүйекте).
Қазақстанда ауған азаматтарына білім беру бағдарламасы жүзеге асырылуда. Қазіргі таңда Қазақстанның оқу орындарында 655 ауған азаматы білім алуда.

ҚР Үкіметі Ауғанстандағы мектеп, емхана және жолдардың құрылысына 2,38 млн. АҚШ долларын бөліп, 20,15 мың тоннаға жуық азық-түлікті гуманитарлық көмек ретінде жеткізді (жалпы сомасы 17,09 млн. АҚШ долл.).

Екіжақты тауар айналымы 2013 жылы 251,4 млн. АҚШ долл. құрады (экспорт – 248,63 млн., импорт – 2,8 млн.).
Екіжақты шарттық-құқықтық базасы ҚР мен АИР арасындағы Қарым-қатынас пен ынтымақтастық негіздері жөніндегі шарттан, сауда-экономикалық ынтымақтастық, білім саласындағы ынтымақтастық, есірткі құралдарының, психотропты және оған үйлес заттар мен прекурсорлардың заңсыз айнылымымен және теріс қолданылуымен күрес саласындағы ынтымақтастық туралы келісімдерден, сондай-ақ Дипломатиялық қарым-қатынастар орнату жөніндегі Хаттамадан тұрады.

== Тағы қараңыз ==
* [[Ауғанстан телевизиясы]]
* [[Ауғанстан Ұлттық футбол құрама командасы]]
* [[Ауғанстан қалаларының тізімі]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==
{{commons|Afghanistan}}
* [http://president.gov.af/en Ауғанстан президентінің ресми сайты]

{{Навигациялық блок
 |тақырып       = Ауғанстан
 |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}};
 |state         = collapsed
 |Азия елдері
 |Орталық Азия
 |SAARC
 |Ислам ынтымақтастық ұйымы
 |ЭЫҰ
 |Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы
}}

[[Санат:Ауғанстан|*]]
Бұл бетте қолданылған үлгілер:
Үлгі:!- (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Abbr (өңдеу)
Үлгі:Citation/core (өңдеу)
Үлгі:Citation/make link (өңдеу)
Үлгі:Cite encyclopedia (өңдеу)
Үлгі:Cite web (өңдеу)
Үлгі:Commons (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Coord (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:End citation (өңдеу)
Үлгі:HumanizeDate (өңдеу)
Үлгі:If-wikidata (өңдеу)
Үлгі:Lang-ps (өңдеу)
Үлгі:Main (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Navbox subgroup (өңдеу)
Үлгі:Nobold (өңдеу)
Үлгі:Ref-info (өңдеу)
Үлгі:Rtl-lang (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Rtl-langWithName (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:SAARC (өңдеу)
Үлгі:Sec link/normal link (өңдеу)
Үлгі:Sec link/text (өңдеу)
Үлгі:Sec link auto (өңдеу)
Үлгі:Side box (өңдеу)
Үлгі:Sister (өңдеу)
Үлгі:Smallsup (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Start citation (өңдеу)
Үлгі:Str index (өңдеу)
Үлгі:Str index/logic (кодын көру) (жартылай қорғалған)
Үлгі:Str left (өңдеу)
Үлгі:Str len (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Str len/core (өңдеу)
Үлгі:Str rightc (өңдеу)
Үлгі:Str sub long (өңдеу)
Үлгі:Str ≠ len (өңдеу)
Үлгі:Str ≥ len (өңдеу)
Үлгі:TranslateDate (өңдеу)
Үлгі:TranslateDate/kk (өңдеу)
Үлгі:V (өңдеу)
Үлгі:Webarchive (өңдеу)
Үлгі:Wikidata (өңдеу)
Үлгі:Wikidata/image (өңдеу)
Үлгі:Wikidata/p242 (өңдеу)
Үлгі:Wikidata/p421 (өңдеу)
Үлгі:Азия елдері (өңдеу)
Үлгі:Байрақ (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Байрақ/Ауғанстан (өңдеу)
Үлгі:Байрақ/АҚШ (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Байрақ/Бангладеш (өңдеу)
Үлгі:Байрақ/Бутан (өңдеу)
Үлгі:Байрақ/Еуропа одағы (өңдеу)
Үлгі:Байрақ/Жапония (өңдеу)
Үлгі:Байрақ/Иран (өңдеу)
Үлгі:Байрақ/Корея Республикасы (өңдеу)
Үлгі:Байрақ/Мальдив Республикасы (өңдеу)
Үлгі:Байрақ/Непал (өңдеу)
Үлгі:Байрақ/Оңтүстік Корея (өңдеу)
Үлгі:Байрақ/Пәкістан (өңдеу)
Үлгі:Байрақ/Түркия (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Байрақ/Түрікменстан (өңдеу)
Үлгі:Байрақ/Тәжікстан (өңдеу)
Үлгі:Байрақ/Шри-Ланка (өңдеу)
Үлгі:Байрақ/байрақ (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Байрақ/Қазақстан (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Байрақ/Қырғызстан (өңдеу)
Үлгі:Байрақ/Қытай (өңдеу)
Үлгі:Байрақ/Үндістан (өңдеу)
Үлгі:Байрақ/Әзербайжан (өңдеу)
Үлгі:Байрақ/Өзбекстан (өңдеу)
Үлгі:Дереккөздер (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Инфобокс/Тақырыпша (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Ислам ынтымақтастық ұйымы (өңдеу)
Үлгі:Мемлекет (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Мемлекет/Уикидерек (өңдеу)
Үлгі:Навигациялық блок (өңдеу)
Үлгі:Навигациялық жол (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Навигациялық кесте (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Орталық Азия (өңдеу)
Үлгі:Сурет қою (өңдеу)
Үлгі:Толық мақала (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Түс (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Түс/Ауғанстан (өңдеу)
Үлгі:Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы (өңдеу)
Үлгі:ЭЫҰ (өңдеу)
Үлгі:Өсім (кодын көру) (жартылай қорғалған)
Module:Arguments (кодын көру) (қорғалған)
Module:Coordinates (кодын көру) (қорғалған)
Module:Math (өңдеу)
Module:Navbox (кодын көру) (қорғалған)
Module:Wikidata (өңдеу)
Ауғанстан бетіне қайту.
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Ауғанстан» бетінен алынған