Аралдар патшалығы бетінің кодын көру

Бұл бетті өңдеуге рұқсатыңыз жоқ. Келесі себеппен:
Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.
The block was made by ‪EPIC‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Start of block: 13:48, 2024 ж. шілденің 2
Expiry of block: 13:48, 2025 ж. шілденің 2
Your current IP address is 206.189.44.186. The blocked range is 206.189.32.0/20.
Please include all above details in any queries you make. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy.
Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.
Бұл беттің кодын көріп, көшіре аласыз.
{{Тарихи мемлекеттер
 |атауы                    = Аралдар патшалығы
 |өз атауы                 = {{lang-gd|Rìoghachd nan Eilean}}
 |статусы                  = 
 |әнұраны                  = 
 |байрақ                   = 
 |байрақ_сипаттамасы       = 
 |елтаңбасы                = Lymphad3.svg
 |елтаңба_сипаттамасы      = Гебридтік галера - Аралдар патшалығының таңбасы
 |карта                    = Kingdom of Mann and the Isles-en.svg
 |size                     = 320 px
 |сипаттамасы              = XI ғасырдың соңына қарай Аралдар патшалығының картасы
 |p1                       = Көнеисландия патшалығы
 |flag_p1                  = 
 |image_p1                 = 
 |p2                       = 
 |flag_p2                  = 
 |image_p2                 = 
 |p3                       = 
 |flag_p3                  = 
 |image_p3                 = 
 |p4                       = 
 |flag_p4                  =
 |image_p4                 =  
 |құрылуы                  = IX ғасыр
 |ыдырауы                  = 1266
 |s1                       = Шотландия патшалығы
 |flag_s1                  = Royal Standard of Scotland.svg
 |image_s1                 = 
 |s2                       = Оркней графтығы
 |flag_s2                  = 
 |image_s2                 = 
 |s3                       = 
 |flag_s3                  = 
 |image_s3                 = 
 |s4                       = 
 |flag_s4                  = 
 |image_s4                 = 
 |ұраны                    = 
 |астана                   = [[Каслтаун (Мэн)|Каслтаун]], [[Мэн аралы]]
 |қалалары                 =  
 |тілі                     = [[Көнеисланд тілі|Көнеисланд]], [[Мэн тілі|мэн]], [[Шотланд (кельттік) тілі|шотланд (гел)]]
 |валютасы                 = 
 |қосымша_параметр         = 
 |параметр_мазмұны         = 
 |аумағы                   = 
 |халқы                    = 
 |басқару_формасы          = [[Монархия|монархия]]
 |династиясы               =
 |басқарушылар_титулы      = 
 |басқарушы1               = 
 |басқарушы_жылы1          = 
 |басқарушылар_титулы2     = <!--келесі басқарушының титулы өзгеріп кеткен жағдайда қолданылады-->
 |басқарушы2               = 
 |басқарушы_жылы2          = 
 |басқарушылар_титулы3     = 
 |басқарушы3               = 
 |басқарушы_жылы3          = 
 |басқарушылар_титулы4     = 
 |басқарушы4               = 
 |басқарушы_жылы4          = 
 |басқарушылар_титулы5     = 
 |басқарушы5               = 
 |басқарушы_жылы5          = 
 |басқарушылар_титулы6     = 
 |басқарушы6               = 
 |басқарушы_жылы6          = 
 |діні                     = Христиан
 |қосымша_параметр1        = 
 |параметр_мазмұны1        = 
 |Кезең1                   = Скайхилл түбіндегі шайқас
 |Уақыт1                   = [[1079 жыл|1079]]
 |Жыл1                     = 
 |Кезең2                   = Шотландия шапқыншылығы
 |Уақыт2                   = [[1266 жыл|1266]]
 |Жыл2                     = 
 |Кезең3                   = Перт келісімшарты
 |Уақыт3                   = [[1266 жыл|1266]]
 |Жыл3                     = 
 |Кезең4                   = 
 |Уақыт4                   = 
 |Жыл4                     = 
 |Кезең5                   = 
 |Уақыт5                   = 
 |Жыл5                     = 
 |Кезең6                   = 
 |Уақыт6                   = 
 |Жыл6                     = 
 |Кезең7                   = 
 |Уақыт7                   = 
 |Жыл7                     = 
 |Кезең8                   = 
 |Уақыт8                   = 
 |Жыл8                     = 
 |Кезең9                   = 
 |Уақыт9                   = 
 |Жыл9                     = 
 |Кезең10                  = 
 |Уақыт10                  = 
 |Жыл10                    = 
 |Кезең11                  = 
 |Уақыт11                  = 
 |Жыл11                    = 
 |қосымша_параметр2        = 
 |параметр_мазмұны2        = 
 |дейін                    = 
 |д1                       = 
 |д2                       = 
 |д3                       = 
 |д4                       = 
 |д5                       = 
 |д6                       = 
 |д7                       = 
 |кейін                    = 
 |к1                       = 
 |к2                       = 
 |к3                       = 
 |к4                       = 
 |к5                       = 
 |к6                       = 
 |к7                       = 
 |ескерту                  = 
}}
'''Аралдар патшалығы''' ({{lang-gd|Rìoghachd nan Eilean}}, {{lang-en|Kingdom of the Isles}}) — орта ғасырларда [[Гебрид аралдары]] мен [[Шотландия|Шотландияның]] батыс жағалауындағы [[Шотланд (кельттік) тілі|гелдік]]-[[Норвегия|норвегтік]] мемлекет. Алғашқыда Норвегияның, 1266 жылдан кейін Шотландияның шартты сюзеренитеттігіне қарамастан, мемлекет қуатты флотқа сүйене отырып, тәуелсіздігін XV ғасырдың соңына дейін сақтап қалды. Аралдар патшалығы Шотландияның таулы кландары мен жалпы Шотландия мемлекеттілігінің мәдениетін дамытуда маңызды рөл атқарды. Мемлекет басшысы 1366 жылдан бастап '''Аралдар лорды''' ({{lang-gd|Triath nan Eilean}}, {{lang-en|Lord of the Isles}}) атағын иеленді.
== Аумақтық негіз ==
Аралдар патшалығының аумағы мемлекеттің өмір сүру кезеңінде айтарлықтай тұрақты болып қала берді, бұл көбіне осы аймақтың географиялық бірлігіне байланысты. Патшалық құрамына Гебрид аралдары, сондай-ақ Шотландияның батыс жағалауы – [[Кинтайр]], [[Напдейл]], [[Ковал]], [[Лорн]], [[Арднамерхан]] және [[Морверн]] аймақтары кіретін ортағасырлық [[Аргайл]] кірді. [[Гебрид аралдары]] - бұл әр түрлі көлемдегі 500-ден астам аралдан тұратын архипелаг, жағ��лауындағы таулы [[Ішкі Гебрид аралдары|Ішкі Гебридтер]] және батысында жайпақ [[Сыртқы Гебрид аралдары|Сыртқы Гебридтерды]] құрайды. Аргилл жағалауы теңізге бағытталған және басқа Шотландиядан [[Гампиандық таулар|Грампиан тауларының]] негізгі жотасымен күрт бөлінген. Аргиллдің көптеген шығанақтары мен [[Фьорд|фьордтары]] жағалық аймақты аралдармен байланыстырып, теңізге бағытталған біртұтас мәдени-географиялық аймақты құрайды. Аргайлда ешқандай нүкте жағалаудан 12 мильден алыс емес. Дәл осы теңіз байланыстың және осы территорияларды біріктірудің негізгі тәсілі болды, ал орта ғасырларда шығыстан шығу өте қиын болды, өйткені таулар тығыз ормандармен жабылған. Аралдар патшалығының аумағы географиялық тұрғыдан Еуропаның алыс шеткі бөлігі болғанымен, мемлекеттің теңіздік бағыты оның [[Британ аралдары]] мен [[Скандинавия|Скандинавияның]] тарихи-мәдени дамуында маңызды рөл ойнауына мүмкіндік берді.
== Мемлекет құрылуының алғышарттары ==
=== Гелдер мен викингтер ===
Ежелгі уақытта Гебридтер мен Шотландияның батыс жағалауында, сірә, әр түрлі пикт пен кельт тайпалары мекендеген. IV ғасырдан бастап осы территорияға V-VI ғасырлар тоғысында осы жерде өзінің [[Дал Риада]] мемлекетін құрған ирландиялық гелдер (скоттар) белсенді түрде қоныстана бастайды. Бұл патшалыққа [[Антрим (графтық)|Антрим]], Аргилл және [[Ішкі Гебрид аралдары]] кірді. 843 жылы Дал Риада [[Пикттер|пикттердің патшалығымен]] біртұтас мемлекетке біріктіріліп, кейінірек [[Шотландия]] деп аталды.

793 жылдан бастап Дал Риада мен Сыртқы Гебридтер аумақтарын норвегтік және даттық [[Викингтер|викингтердің]] шапқыншылықтарына ұшырай бастады. Олар IX ғасырдың ортасына қарай аймақтың Шотландияның шығыс бөлігімен мәдени-саяси байланысын үзіп, гел ғибадатханалары мен гелдердің қоныстарын қирата отырып, аумақты толықтай бағындырды. Шапқыншылықтардан викингтер отарлауға көшті. Норвегтердің алғашқы тұрақты қоныстары [[IX ғасыр|IX ғасырдың]] басында Сыртқы Гебридтерде пайда болды және оңтүстігінде [[Галлоуей|Галлоуейге]] дейін бүкіл батыс жағалауына біртіндеп таралды. [[Оркней аралдары|Оркней аралдарын]] норвегтердің толығымен дерлік отарлауына қарағанда, Гебридтер мен Аргайлде викингтер жергілікті гелдік тұрғындарды ығыстырмады. Қазіргі зерттеулерге сәйкес<ref><span style="font-size: 90%;">Ritchie, A. ''Viking Age Scotland''. Лондон, 1993</span></ref>, Гебридтердегі жер атаулардың 2/3-тен ([[Скай]] аралы) 1/3 ([[Айлей]]) дейінгісі норвег тілінен шыққан. Бұл үлес шамамен норвегтік аймақтың отарлау қарқындылығына сәйкес келеді. IX ғасырда гелдер Гебридтерді «Шетелдіктер аралдары» ({{lang-gd|Innse Gall}}) деп атай бастағандығы скандинавияның әсерін дәлелдейді.

Норвегтер мен батыс жағалауы гелдері арасында өзара әсер ету мен ықпалдастықтың күрделі жүйесі тез дамыды. Ұлтаралық неке айтарлықтай ауқымға ие болды, викингтер гелдік мәдениетпен танысып, сол арқылы христиан және ирланд дәстүрлері скандинавиялықтарға енді, ал гелдер норвегиялықтардың жауынгерлік өмір салты және олардың саяси жүйесін қабылдады. Өзара ассимиляция IX ғасырдың аяғында гебридтердің гел-норвегтің арнайы этно-мәдени қауымдастығының қалыптасуына себеп болды, олар ирландық шежірелердің авторларына Gall-Gaedhil - «шетелдік гелдер» деген атпен белгілі болды. Ирланд монахтары үшін бұлар қарақшылар мен саудагерлер болды, алайда дәл солар теңізге бағытталған, өзіндік мәдениет және батыс жағалауда жаңадан пайда болған мемлекеттік құрылымның ұлттық негізі болды.
=== Аралдар үшін күрес ===
875 жылдан бастап Норвегия патшалары бұл территорияларды Скандинавия мен Ирландия арасындағы маңызды байланыс деп санап, Гебрид аралдарына үстемдік етуді талап ете бастады.  Король [[Харалд I Сұлушашты|Сұлушашты Харалд]] оның орталықтандыру саясатына қарсы болған аралдар мен осында бекітінген норвег көсемдерін бірнеше рет бағындыруға тырысты, бірақ Гебрид билеушілері едәуір автономияны сақтап қалды. Норвегия королінен басқа, Шотландия королі, [[Оркней (графтығы)|Оркней ярлдары]], [[Дублин|Дублиннің]] норвег билеушілері, [[Мэн аралы]] және [[Лейнстер|Лейнстердегі]] ирланд королдері аралдарға билік жүргізу үшін таласты. X ғасырдың аяғында Ирландия мен [[Уэльс]] жағалауларына жорықтар жасаған «Гебридтер патшалары» ([[Көне ирланд тілі|көнеирл.]] rí Innse Gall) ағайынды Готфрид пен Магнус туралы дәлелдер бар. Шамасы, олар ешқандай тұрақты территориялық базасы жоқ аралдардағы кейбір викингтік колониялардың жетекшілері болған, дегенмен сол кездегі Гебридтерде мықты гел-норвег элитаның болғандығын көрсететін скандинавиялық конунг немесе ярл емес, ирландық король лауазымын қолданылуы болды.

1079 жылы норвег [[Гудред II (Дублин королі) |Гудред Крован]] Мэн аралындағы [[Скайхилл түбіндегі шайқас|билікті басып алып]], Гебрид аралындағы билікті бағындырды. Ол 1265 жылға дейін билік құрған Мэн патшаларының скандинавиялық әулетін құрып қана қоймай, Шотландияның батыс жағалауы бойында біртұтас арал мемлекетінің негізін қалады. Алайда, 1098 жылы Норвегия королі Магнус III үлкен флотын бастап Гебридтерге келіп, сол жерде патшалық билікті қалпына келтірді. Шотландия Норвегияның Мэн мен Гебрид аралдарына қатысты билігін мойындауға мәжбүр болды. [[Оркнейліктер туралы сага|«Оркнейліктер туралы сагаға»]] сәйкес, Шотландия королі кеме жүзетін теңізмен шайылған барлық батыс жағалауындағы аралдарға құқығынан бас тартуға келіскен және Норвегия үшін [[Кинтайр]] түбегін қауіпсіз етуді қалап, Магнус өзін түбекте Шотландияның негізгі бөлігінен бөліп тұрған тар мойнақ арқылы ескекті қайықпен өткізіп жіберуге бұйрық берді. Бұл аңызға қарамастан, бұл оқиға Аргилл мен Гебридтер жағалауының территориялық-мәдени қауымдастығы туралы куәландырады. Магнус III экспедициясының нәтижесі осы аймақтың саяси бірлігін нығайту және оның Норвегияға бағытталуын сақтау қалу болды.

1103 жылы Магнус III қайтыс болғаннан кейін Норвегия королінің Гебридтерге қатысты орталық билігі күрт әлсіреді. Оның үстіне Мэнде қалпына келтірілген скандинавиялық патшалық әулеті де аралдарға берік билік орната алмады. Көп ұзамай жаңа күш - Гебрид аралдары мен Аргайлдың гел-норвегтік элитасы толтырған белгілі бір биліктік вакуум қалыптасты.
== Мемлекеттің туындауы ==
{{main|Аралдар патшалығының билеушілер тізімі}}
=== Сомерлед ===
[[Сурет:Kingdom of the Isles, circa 1200 (png version).png|250px|thumb|left|Сухрейджар шамамен 1200 жыл: Крован әулеті мен Сомерлед ұрпағының жерлері]]
Аралдар патшалығының құрылуы [[Сомерлед]] есімімен байланысты. Оның шығу тегі жұмбақ болып қала береді. Шамасы, оның ата-бабалары арасында норвегтік викингтері де, Дал Риада мен Гебрид аралдарының гелдік көсемдері де болған. Өзі шамамен 1150 жылы Мэн королінің қызына үйленді, ал оның әпкесі Шотландия королі [[Макбет|Макбеттің]] ұрпағы Малколм Макхетке тұрмысқа шықты. Осылайша, Сомерлед скандинавиялық, гелдік және шотландық мәдениеттердің өзара байланыстардың күрделі жүйесі орталығында орналасты. 1130 жылдары Сомерлед, Шотландиядағы ылаңдарды пайдаланып, Аргиллге өзінің билігін орнатып, 1153 жылы [[Мори (округ)|Морейдегі]] Доналд Макхеттің Шотландия короліне қарсы бүлікті қолдады. Алайда, келесі жылы Сомерлед өзінің назарын [[Ирланд теңізі]] мен Гебрид аралдарына бұрды.

Осы кезде Мэн мен Дублиннің норвегтік королдері Гебридтерге билік жүргізу үшін күрескен. Дублинмен одақ құрып, 1156 жылы Сомерлед Мэн аралына таман Годред II-нің әскерлерін талқандаған үлкен флотты жабдықтады. Соңғысы Гебрид аралдарының оңтүстік бөлігін Сомерледке беруге мәжбүр болды. 1158 жылы Сомерлед тағы да Мэнге басып кіріп, Годредті қуып, Гебридтердің барлығын, сонымен қоса Мэндіде өз қолына алды. Бұл Шотландияның батыс жағалауында Аралдар Патшалығы деп аталатын жаңа мемлекеттің дүниеге келуін білдірді.

Гебридтер мен Аргайлда өз билігін орната отырып, Сомерлед өзінің экспансиясын жалғастырды. 1164 жылы ол Клайдсайдтағы Шотландия патшасының иелігіне шабуыл жасаған қуатты гел-норвег флотын басқарды. Бұл шапқыншылықты қазіргі тарихшылар батыс жағалауындағы гелдік территориялардың тәуелсіздігін [[Дәуіт I]] патша кезінде басталған [[Стюарттар]] үйі бастаған жаңа ағылшын-норман ақсүйектерінің жаппай шабуылына қарсы тәуелсіздікті қамтамасыз ету әрекеті ретінде қарастырады. Алайда, Сомерлед [[Ренфру түбіндегі шайқас|Ренфру түбіндегі шайқаста]] жеңіліп, қаза тапты. Оның денесі өзі құрған мемлекеттің рухани және мәдени орталығы [[Айона]] аралындағы ғибадатхана жерленді.

=== Сомерледтің ұлдары ===
Сомерлед қайтыс болғаннан кейін, Мэн аралы мен Сыртқы Гебридтер Аралдар патшалығынан бөлініп, скандинавиялық Кровандар әулетінің билігіне оралды. Өз кезегінде, Сомерлеттің ұлдары қалған аумақтарды өзара бөліп алды. Үлкені [[Дугал (Аралдар билеушісі)|Дугал]] әкесінің орталық иелігін бөлігін алды ([[Аргайл]] және [[Малл]], [[Лисмор (арал)|Лисмор]], [[Колл (арал)|Колл]] және [[Тайри (арал)|Тайри]] аралдары). [[Ангус (Аралдар билеушісі)|Ангус]] - [[Гарморан]], [[Скай]], [[Солтүстік Уист|Солтүстік]] және [[Оңтүстік Уист]], [[Рам (арал)|Рам]], [[Егг]], сонымен қатар, [[Арран (арал)|Арран]] мен [[Биют (арал)|Бьют]]. Үшінші ұлы [[Раналд (Аралдар билеушісі)|Раналд]] [[Арднамерхан]], [[Морверн]], [[Кинтайр]] және [[Айлей]] мен [[Диура]] аралдарының иесі атанды. 1210 жылы Ангус қайтыс болғаннан кейін оның жерлері Раналдтың ұлдарына өтті. Жас мемлекеттің бақытына орай, [[Шотландия патшалығы]] бұл уақытта Англиямен ұзақ соғысқа араласты, бұл елдің бөлінуіне байланысты әлсірегеніне қарамастан, XIII ғасырдың ортасына дейін бейбіт даму кезеңін қамтамасыз етті.

Ирландиялық шежірелерде Дугалды Аргайлдың билеушісі ([[Көне ирланд тілі|көне ирл]]. ''rí Airer Goidel''), ал Раналды Гебридтердің билеушісі ([[Көне ирланд тілі|көне ирл]]. ''rí Innse Gall'') деп көрсетеді. Аргайлде ғасырлар бойы үстемдік құрған [[МакДугалл кланы]] Дугалдан тарайды. Раналд ұрпақтары мен оның арасындағы күрес Аралдар патшалығының дамуындағы басты сәт болды. Сомерлеттің барлық балаларының ішінде Раналд ең көрнектісі болған шығар. Ол өзінің ағаларымен соғысып, Ирландия теңізінде үстемдік орнату үшін жеткілікті үлкен флотты белсенді пайдаланып, патшалықтың үстінен жоғары билікке ие болуға тырысқандығы анық. Сонымен қатар, Раналд гелдік дәстүрлерді феодализмнің кеңейіп келе жатқан әсерімен үйлестіруге тырысты, бұған оның гелдік галера қарулы серімен іргелес тұрған мөрін суреттеу дәлел бола алады. Оның балалары - [[Макдоналд кланы|Макдоналд кланының]] негізін қалаушы [[Доналд (Аралдар билеушісі)|Доналд]] және [[Руаири]] әкесінің мүлкін өз ара бөлісті: біріншісі Кинтайр мен Гебридтердің оңтүстік бөлігін, ал екіншісі - Гарморанды алды.

XIII ғасырдың басында Аралдар билеушілері [[Солтүстік Ирландия|Солтүстік Ирландиядағы]] ықпал үшін күреске белсенді қатысып, шотланд ақсүйектерінің орталық үкіметке қарсы көтерілістерін қолдады. [[1222 жыл|1222 жылы]] Шотландия королі [[Александр II (Шотландия королі)|Александр II]] Аргайлге Сомерледтің ұрпағын тыныштандыру мақсатында жорыққа шықты. Бұл Шотландияның Аралдар патшалығын өзіне бағындырудың алғашқы әрекеті болды. Шамасы, осы аймаққа Шотландия королінің ықпал ету орталығына айналған батыс жағалауындағы екі бекіністің - Кинтайрдегі Тарберт пен [[Кинтайл|Кинтайлдегі]] [[Эйлин Донан бекінісі|Эйлин Донанның]] іргетасы қаланған. Алайда, [[1230 жыл|1230 жылы]] аралдар тағы бір қауіп-қатерге тап болды: Гебридтерге үлкен ногвегтік флот келді, ол Биютті басып алып, Кинтайрды тонады және Норвегияның Аралдар патшалығына үстемдігін қалпына келтірді.

=== Екі ірі мемлекет арасында ===
[[Сурет:Isles 1266.jpg|thumb|right|200px|{{легенда|#000086|Макруаирилер иелігі}}
{{легенда|#FEFF01|Макдугаллдар иелігі}}
{{легенда|#F50504|Макдоналдтар иелігі}}]]
XIII ғасырдың екінші үштіктің бірінен бастап Шотландияның Гебрид аралдарына қол сұғуы басталды. Екінші жағынан, күшейтілген Норвегия да аймақтағы ықпалын арттыруға ұмтылды. Аргайл мен Гебридтердің патшалары екі державаның қақтығысының ортасында қалды. Сомерлед ұрпақтарының үш тармағы да - Макдугаллдар, Макдоналдтар және Макруаири - Норвегия билігін заңды түрде мойындайтын аралдарда және Шотландияның вассалы болып табылатын Аргайл жағалауында да жерлері болды. Екі реттік бағыныштылық пен рулар арасындағы қақтығыстар жағдайды ушықтырды.

1248 жылы Сомерлдің шөбересі Юен Макдугалл [[Берген|Бергенге]] сапар шегіп, [[Хакон IV Кәрі|Хокон IV]] патшаға [[Оммаж|оммаж]] беріп, сол үшін ол Аралдар королі атағын алды. Бұған жауап ретінде 1249 жылы [[Александр II (Шотландия королі)|шотландық Александр II]] Юенді бас идіруге мәжбүрлеп тағы да Аргайлге басып кірді. Алайда, жорық сәтсіз аяқталды, ал Александр II көп ұзамай қайтыс болды. Дегенімен, бұл операция Юенді уақытша қудалауға алып келді және Гебридтер үшін шотланды-норвегиялық күрестің жаңа кезеңін бастады. 1260 жылы Шотландияның жаңа королі [[Александр III (Шотландия королі)|Александр III-тің]] елшілері Гебридтердің шегінімі туралы келіссөздер жүргізу үшін Норвегияға барды. Норвегия королі шешімді бас тартуымен жауап берді және Шотландияның 1262 жылы Скай аралына жасаған шабуылына жауап ретінде Хокон IV Шотландияға қарсы қуатты экспедицияны жабдықтады.

1263 жылы аралдарға норвегиялық флот келіп, Шотландияға жанашыр барондардың жерлерін тонай бастады. Егер Макруаирлер еш ойланбастан норвегтердің жағына шықса, Макдоналдты күштеп мәжбүр етуге тура келді, ал Аргайл патшасы Юен Макдугалл Хоконды қолдаудан мүлде бас тартты. 1-3 қазанда өткен [[Ларгс түбіндегі шайқас|Ларгс түбіндегі шайқаста]] норвегиялықтар толығымен жеңіліп, Хокон Норвегияға бара жатқан жолда [[Оркней аралдары|Оркней аралдарында]] кенеттен қайтыс болды. 1265 жылы шотландықтар Мэн аралын басып алды, ал 1266 жылы [[Перт келісімшарты|Перт келісімшартына]] қол қойылды, оған сәйкес Норвегия королі Шотландияның Гебрид аралдарына үстемдік ету құқығына келісті. Аралдар үшін ғасырлар бойғы соғыс олардың Шотландияға қосылуымен аяқталды.

== Шотландия қол астында ==
=== Тәуелсіздіктен автономияға дейін ===
Перт келісімшартынан бастап XIII ғасырдың соңына дейінгі кезең Аралдар патшалығы Шотландияның біртұтас феодалды-әкімшілік жүйесіне айтарлықтай тез енуімен сипатталады. Бұрынғы патшалар бұрыннан Шотландияның құрамына еніп кеткен жерлердің графтарымен тең дәрежеде тұрып, лордтар атағына қанағаттана бастады. Шотландық құқық пен феодалдық институттар ([[Империалық рыцарьлар|серілік]], [[Оммаж|оммаж]], [[Феод|лендік қатынастар]]) гелдік аймақтарға белсенді түрде енгізілді. Аралдарды феодалдандыру ісіндегі елеулі ілгерілік XIV ғасырдың басынан басталды: барондардың жер иеліктері жаппай лендік қатынастарға ауыстырылды, ал басқа елдердегі феодализмге қарағанда, аралдардағы барондар королге әскери қызметке серілермен емес белгілі бір әскери галереялармен міндетті болды.

1293 жылы Гебрид аралдары мен Аргайл үш шерифтікке бөлінді (Лиюис, Лорне және [[Кинтайр]]), оларды сот-қазыналық билікпен корол тағайындаған шенеуніктер басқарды. Интеграция үдерісінде орталық билік негізінен жаңа жағдайларға тез бейімделе алған және Шотландия королінің көмегімен аймақтағы ықпалын кеңейте алған Аргайл лордтары Макдугаллдарға арқа сүйеді. [[Александр Макдугалл]] Лорнның шерифі және іс жүзінде Аралдар патшалығындағы барлық жерлерге наменгер болды.

=== Тәуелсіздік соғысындағы Аралдар ===
Шотландияның феодалдық жүйесіне интеграциялануының жоғары дәрежесі Аргайл мен Аралдар барондары [[Шотландия тәуелсіздігі үшін соғыс|Шотландия тәуелсіздігі үшін соғыстарында]] XIII ғасырдың аяғы мен XIV ғасырдың басында ойнаған рөлінен көрінеді. 1286 жылдың өзінде Макдоналдтар [[Брюстер|Брюстермен]] одақ құрып, кейіндері Шотландияның батыс бөлігіндегі [[Роберт I (Шотландия королі)|Роберт Брюстың]] негізгі тірегіне айналды. Аргиллдің Макдугаллдары, керісінше, [[Баллиолдар]] мен [[Комин кланы|Коминдер]], сосын Англия королінің жағына өтті. Нәтижесінде, Аралдардағы кланаралық билік үшін шайқастар Шотландияның азаматтық соғысымен астасып жатты. 1306 жылы жеңілгеннен кейін [[Ангус Ог|Ангус Ог Макдоналдтың]] король Робертке көрсеткен көмегінің арқасында Шотландияның тәуелсіздік қозғалысы жаңа серпін алып, Ангус Ог «Брюс» ортағасырлық ұлттық поэманың кейіпкері болды. 1308-1309 жылдары Брюс әскері Аргайлге басып кіріп, Макдугаллдарды қуып шығарды. Ангус Ог және оның Гебрид аралдарынан келген гелдік әскері 1314 жылы әйгілі [[Бэннокбёрн түбіндегі шайқас|Бэннокберн түбіндегі шайқаста]] шотландықтардың ағылшындарды жеңуде ықпал етті.

== Нығаюы ==
=== Макдоналдтардың өрлеуі ===
Роберт Брюстың Аргайлдан Макдугаллдарды қудалауы Макдоналдтарға жаңа мүмкіндіктер ашты. Ангус Ог патшадан Ішкі Гебрид аралдары мен Кинтайрдың бір бөлігіне иелік ететіндігін растайтын хартия алды, ал [[1324 жыл|1324 жылы]] Лохабер, Морверн, Арднамурхан, Малл мен Тир аралдарындағы Макдугаллдардың жерлері берілді. Осылайша, Ангус Ог батыс Шотландиядағы ең ірі жер иеленушіге айналды, ол Аралдар патшаларының тікелей ұрпағы және Макдоналд кланының жетекшісі ретінде өзінің ықпалын ескере отырып, аймақтың қайтадан өрбуі мен автономды гелдік ұлыстың қайта тірілуіне серпін берді. Негізінде, орталық үкімет жағалаудағы ең маңызды бекіністерді (Тарберт, [[Данстаффнидж]] қамалы және Данауерти) сақтап қалды, сонымен қатар, Аргайлдегі маңызды жерлерді [[Кэмпбеллдер]] руына берді, олар болашақта Макдоналдтардың басты жауына айналады. 

Ұлыстың нығаюы Ангус Огтың ұлы әрі мұрагері [[Джон I Макдоналд (Аралдар лорды)|Джон I]] кезінде де жалғасты, ол 1336 жылы [[Эдуард Баллиол|Эдуард Баллиолмен]] келісім бойынша алғаш рет '''«Аралдар билеушісі»''' ({{lang-la|dominus Insularum}}) атағын қолданды. 1346 жылы Макруаири руының соңғы мүшесі қайтыс болғаннан кейін, Гарморан мен Уистаны мұрагерлікпен иемденіп алды, ал [[1350 жыл|1350 жылы]] Маргарет Стюартпен некеге тұрудың арқасында Кинтайр мен Напдейлді де қолына түсірді. Нәтижесінде, Джон Макдоналд іс жүзінде Сомерлед патшалығын қалпына келтірді (Скай, Мэн және Аргайлдың ішкі бөлігін қоспағанда). Бұл оған Шотландия мемлекетінің ірі барондарының біріне айналуға және тәуелсіз саясатты талап етуге мүмкіндік берді. Джон Шотландия королінің Англиямен болған соғыстарына қатысудан бас тартып, патшалық шенеуніктерді иелігіне жібермеді. 1350 жылдары Аралдар лордының басшылығымен тұтас орталық биліктің күшеюіне қарсы елдің таулы аймақтарындағы ірі шотланд ақсүйектерінің одағы - «Хайленд партиясы» құрылды. Джонның 1368-1369 жылдардағы [[Дәуіт II (Шотландия королі)|Дәуіт II-ге]] қарсы ашық сөзі, алайда, сәтсіздікке душар болды.

=== Гелдік ұлыстың гүлденген кезеңі ===
XIV ғасырдың аяғында Шотландияда патша билігінің әлсіреуі Аралдар лордтарына иеліктерінен іс жүзінде тәуелсіз мемлекет құруға мүмкіндік берді. Бұған Макдоналдтарға бағынған жерлердің ұлттық-мәдени біртектілігі ықпал етті. Елдің басқа бөліктерінде ағылшын-шотланд гел тілін ығыстырып жатқан кезде, мемлекеттік басқару ағылшын моделі бойынша құрылды, ал феодализм дамудың жоғарғы деңгейінде болды, Аралдар лордының иелігінде гелдік дәстүрлер, мәдениет пен тіл сақталып, қуатталды.

Аралдар лордына арнайы таққа отыру рәсімі өтті, сол кезде жаңа билеуші тасқа қашалған іздерде тұрды. Ұлықтау Айлейдің орталығындағы Лох Финлагган көлінде орналасқан кішкентай аралда Макдоналдтар сарайында өтті. Бұл аралдың жанында тағы біреуі болды, ол «Кеңес аралы» деп аталады, онда XIV ғасырдан бастап Аралдар лордының басшылығымен Аралдар кеңесінің 14 ірі барондары мен Гебридтер мен Аргайл кландарының басшыларынан тұратын отырыстары өтті. Кеңес ұлыс аумағында кеңесу және сот өкілеттіктеріне ие болған сияқты. Аралдар лордтары тәуелсіз билеуші ретінде Англия, Франция және Германиямен тәуелсіз келіссөздер жүргізіп, тәуелсіз сыртқы саясат жүргізе бастады.

Аралдар лорды, Доналдтің сарайы гел мәдениетінің орталығына айналды: оның қамқорлығына Шотландияның таулы аймақтарының бардтары мен аңыз-ертегішілер жиналды. XIII ғасырдың аяғы мен XIV ғасырдың бірінші жартысында Аралдар лордтары ұлыстың гүлденген кезеңі гел поэзиясының қайта жанданған уақыты болды. Аралдар, Шотландия мен Ирландияның (Макуирики сияқты) дәстүрлері мен тарихын ана тілінде жырлайтын бүкіл поэтикалық әулеттер қалыптасты.

XV ғасырдың басында Аралдар лорды, Доналд орталық үкімет және [[Роберт Стюарт, Олбани герцогы|Олбани]] регентімен солтүстік Шотландиядағы Росс графтығын билеу үшін ұзаққа созылған қақтығысты бастады. Бұл күрес екі шотланд мәдениеті арасындағы алғашқы ірі қақтығыс болды: Аралдар лордының жетекшілігіндегі гелдер және Олбани регенті бастаған ағылшынданған феодалдар. 1411 жылы Аралдар лордының күштері мен Олбани регенті арасындағы әйгілі [[Харлоу түбіндегі шайқас]] өтті, ол тең нәтижемен аяқталды, бұл Шотландиядағы гелдіктер мен ағылшындардың күштері арасында тепе-теңдікке қол жеткізілгенін көрсетті.

=== Патшаға қарсы күрес ===
Аралдар лордтарының тәуелсіз жағдайы Шотландия королдерін алаңдатпай қоймады. [[Александр Макдоналд (Аралдар лорды)|Александр Макдоналд]] Гебридтерді Норвегияның сюзеренитетіне қайтару туралы [[Дания|Даниямен]] жасырын келіссөздер бастағанда, Шотландия королі [[Яков I (Шотландия королі)|Яков I]] көп әскер жинап, 1428 жылы Аралдар лордының иелігіне басып кірді. Алайда Гебридтерге билік орнатудың алғашқы әрекеті сәтсіз аяқталды: 1431 жылы Инуерлох түбіндегі шайқаста патша күштері Аралдар лордының әскерінен жеңілді. Сонымен қатар, 1436 жылы Александр Росс графтығын өзінің иелігіне қосты.

XV ғасырдың ортасында Аралдар лорды елдің гелдік аймақтардың сепаратистік беталыстардың өкілі болды. 1452 жылы [[Яков II (Шотландия королі)#«Қара Дугластарды» талқандау|«Қара Дугластардың»]] патша билігіне қарсы көтерілісті қолдады, ал 1462 жылы [[Джеймс Дуглас, 9-шы Дуглас графы|Дуглас графымен]] бірге [[Джон II Макдоналд (Аралдар лорды)|Джон II Макдоналд]] Англия королі [[Эдуард IV|Эдуард IV-пен]] Шотландияны бөлуге және толығымен тәуелсіз Аралдар патшалығын құруға қатысты құпия Лондон шартына қол қойды.

== Мемлекеттің құлдырауы ==

== Дереккөздер ==



[[Санат:Британ аралындағы тарихи мемлекеттер]]
[[Санат:Аралдар патшалығы]]
[[Санат:Тарихи мемлекеттер]]
[[Санат:Еуропаның тарихи мемлекеттері]]
Бұл бетте қолданылған үлгілер:
Үлгі:Lang (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Lang-en (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Lang-gd (өңдеу)
Үлгі:Lang-la (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:LangWithName (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Main (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Легенда (өңдеу)
Үлгі:Санға сілтеме (өңдеу)
Үлгі:Тарихи мемлекеттер (кодын көру) (жартылай қорғалған)
Үлгі:Толық мақала (кодын көру) (қорғалған)
Аралдар патшалығы бетіне қайту.
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Аралдар_патшалығы» бетінен алынған