Албан тілі бетінің кодын көру

Бұл бетті өңдеуге рұқсатыңыз жоқ. Келесі себеппен:

Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.

The block was made by ‪EPIC‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.

Start of block: 13:48, 2024 ж. шілденің 2
Expiry of block: 13:48, 2025 ж. шілденің 2

Your current IP address is 206.189.44.186. The blocked range is 206.189.32.0/20.

Please include all above details in any queries you make. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy.

Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.

Бұл беттің кодын көріп, көшіре аласыз.

{{Тілдер
 |түсі                     = үндіеуропа
 |аты                      = Албан тілі
 |өз атауы                 = {{unicode|Shqip /ʃcip/}}
 |айтылуы                  =
 |елдер                    = [[Албания]], [[Сербия]], [[Черногория]], [[Солтүстік Македония]], [[Грекия]], [[Түркия]], [[Италия]]
 |аймақтар                 = 
 |ресми тіл                = {{байрақ|Албания}}<br /> {{байрақ|Косово}}<br /><small >(жартылай мойындалған)</small><br />
{{Байрақ|Черногория}}<br /> {{байрақ|Солтүстік Македония}}<br />
'''{{Байрақ|Сербия}}:'''<br />
* [[Косово және Метохия аутономдық өлкесі]]
{{flagicon image|Flag of CEFTA.svg|border}} [[Орталық Еуропа еркін сауда ассоциациясы]]
 |реттейтін мекеме         = 
 |сөйлеушілер саны         = 7 600 000 адам
 |рейтинг                  = 
 |күйі                     = 
 |жойылды                  = 
 |санаты                   = [[Еуразия тілдері]]
 |классификация            = 
[[Үнді-Еуропа тілдері|Үнді-Еуропа әулеті]]
: [[Палеобалқан тілдері]]
 |жазу                     = [[латын әліпбиі|латынша]] ([[Албан әліпбиі|албанша нұсқасы]])
 |МЕСТ 7.75–97             = алб 030
 |ISO1                     = sq
 |ISO2                     = alb (B); sqi (T)
 |ISO3                     = sqi, aln, aae, aat, als
}}
[[Сурет:Distribution map of the Albanian language.jpg|thumb|350px|Албан тілінің таралымы]]
'''Албан тілі''' ({{lang-sq|Shqip}}) — [[Албания]]ның жергілікті жұрты, [[албандар]]дың ана тілі, [[Грекия]] мен [[Солтүстік Македония]]ның, [[Косово]], [[Черногория]], Төменгі [[Италия]] мен [[Сицилия]]ны мекендейтін халықтардың тілі болып табылады. Осы тілде сөйлейтіндердің жалпы саны— 6 млн жуық.Албан тілі [[болгар]], [[румын]] және жаңа грек тілдеріне жақын.Оған [[славян]], [[латын]], [[грек]] тілдерінен енген кірме сөздер де бар.

Албан тілі фонетикалық, грамматикалық, лексикалық өзгешілігі жағынан гег (солтүстік) және тоск (оңтүстік) диалектеріне бөлінеді. Гег диалектісінде дауыстылар мұрын жолды болып келеді, тоск диалектісінде мұндай ерекшелік жоқ. Албан алфавиті латын графикасына (1908) негізделген. Албан тілінің көне ескерткіштері 15 ғасырға жатады. Әдеби тілі 19 ғ. аяғында жасала бастағанымен, терминологиясы [[Албан Халық Республикасы]] құрылғаннан кейін қалыптасып дамыды.



== Географиялық таралу ==

Бұл тілде Балқан елдерінде, солардың ішінде көбінесе Албанияда, [[Косово|Косовода]], [[Солтүстік Македония|Солтүстік Македонияда]], [[Сербия|Сербияда]], [[Черногория|Черногорияда]] және [[Грекия|Грекияда]] шамамен 6 миллион адам сөйлейді. Дегенмен, [[Италия|Италиядағы]] ескі қауымдастықтар мен албан диаспорасының үлкендігінің арқасында дүние жүзінде албан тілінде сөйлейтіндердің жалпы саны [[Оңтүстік Еуропа|Оңтүстік Еуропаның]] өзіне қарағанда әлдеқайда жоғары және шамамен 7,5 миллион адамды құрайды.<ref>{{cite book|last1=Klein|first1=Jared|last2=Brian|first2=Joseph|last3=Fritz|first3=Matthias|title=Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics|year=2018|publisher=Walter de Gruyter|isbn=9783110542431|url=https://books.google.com/books?id=SuR8DwAAQBAJ&pg=PA1800|pages=1800}}</ref>

=== Еуропа ===
[[Сурет:Recognized_Albanian_Language_Map.png|нобай|Албан тілі ресми мәртебеге ие елдердің картасы: <br>{{legend|#ff0000|Ресми тіл}}{{legend|#ff8080|Азшылықтың тілі боп танылған}}]]


Албан тілі - [[Албания]] мен [[Косово|Косовоның]] ресми тілі және [[Солтүстік Македония]] мен [[Черногория|Черногориядағы]] ортақ ресми тіл.<ref>{{Cite web|orig-date=September 2020|title=Constitution of the Republic of Kosovo (with amendments I-XXVI)|url=https://guides.loc.gov/law-kosovo/constitution|website=[[Library of Congress]]|quote=Article 5 [Languages] 1. The official languages in the Republic of Kosovo are Albanian and Serbian.{{nbsp}}...}}</ref><ref>{{Cite book|last1=Trandafili|first1=Evis|last2=Meçe|first2=Elinda Kajo|last3=Duka|first3=Enea|url=https://books.google.com/books?id=li3KDwAAQBAJ|title=Complex Pattern Mining: New Challenges, Methods and Applications|date=2020|publisher=[[Springer Nature]]|isbn=978-3-030-36617-9|page=89|language=en|quote=It [Albanian] is the official language of Albania, the co-official language of Kosovo, and the co-official language of many western municipalities of the Republic of Macedonia. Albanian is also spoken widely in some areas in Greece, southern Montenegro, southern Serbia, and in some towns in southern Italy and Sicily.|editor-last=Appice|editor-first=Annalisa|editor-last2=Ceci|editor-first2=Michelangelo|editor-last3=Loglisci|editor-first3=Corrado|editor-last4=Manco|editor-first4=Giuseppe|editor-last5=Masciari|editor-first5=Elio|editor-last6=Ras|editor-first6=Zbigniew W.}}</ref> Албан тілі - [[Хорватия|Хорватияда]], [[Италия|Италияда]], [[Румыния|Румынияда]] және [[Сербия|Сербияда]] азшылықтың тілі деп танылған. Албан тілінде Грекиядағы азшылық, атап айтқанда [[Феспротия]] және [[Превеза]] аймақтық бөліктерде және Грекиядағы [[Иоаннина]] мен [[Флорина]] аймақтық бөліктердің бірнеше ауылдарында сөйлейді.<ref >{{cite web|url=http://www.uoc.edu/euromosaic/web/document/albanes/fr/i2/i2.html|title=L'arvanite/albanais en Grèce|access-date=5 December 2016|author=Euromosaic project|year=2006|publisher=[[European Commission]]|location=Brussels|language=fr}}</ref> Сондай-ақ бұл тілде Грекиядағы 450 мың албан иммигранттары сөйлейді, бұл оны сол елдегі грек тілінен кейін ең жиі қолданылатын тілдердің бірі етеді.

Албан тілі [[Италия|Италиядағы]] шетелдіктер арасында үшінші ең көп таралған ана тілі болып табылады.<ref>{{cite web|title=Linguistic diversity among foreign citizens in Italy|url=http://www.istat.it/en/archive/129304|publisher=Statistics of Italy|access-date=1 April 2015|date=25 July 2014}}</ref> Бұл албандардың Италияға жаппай көшіп кетуіне байланысты. Италияда 500 мыңға жуық албандар бар, олар Италияның оңтүстігінде шашыраңқы орналасқан және оларды "Арбереше" деп атайды. Косоводан шыққан 1 миллионға жуық албандары [[Германия]], [[Швейцария]] және [[Аустрия]] мемлекеттерінде таралған, олар негізінен 1990 жылдары қоныс аударған иммигранттар. [[Шве��цария|Швейцарияда]] 176 293 адам үшін албан тілі ана тіл болып келеді, бұл елдегі жиі қолданылатын алтыншы тіл.

Албан тілі 2019 жылдың 15 қаңтарында Солтүстік Македонияның ресми тіліне айналды.<ref>{{Cite news|url=https://www.rferl.org/a/macedonia-s-albanian-language-bill-becomes-law/29711502.html|title=Macedonia's Albanian-Language Bill Becomes Law|newspaper=Radio Free Europe/Radio Liberty|date=15 January 2019}}</ref>

=== Америка ===
Америка Құрама Штаттарында, Аргентинада, Чилиде, Уругвайда және Канадада албан тілінде сөйлейтіндердің саны қыруар. Америка Құрама Штаттарына келген тұңғыш этникалық албандардың кейбірі Арберешелер болды. Арберешенің өзіндік мақтан сезімі мықты әрі олар Арбереш деп аталатын тоск албан тілінің архаикалық диалектісінде сөйлейтіндігімен ерек. 

Америка Құрама Штаттарында және Канадада шамамен 250 000 адам албан тілінде сөйлейді. Албан тілі негізінен АҚШ-тың шығыс жағалауында, Нью-Йорк, Бостон, Чикаго, Филадельфия әрі Детройт сынды қалаларда, сондай-ақ Нью-Джерси, Огайо және Коннектикут штаттарының кей бөліктерінде сөйлейді. 

Аргентинада 40 мыңға жуық албан тілінде сөйлейтін жандар бар, олардың көбісі Буэнос-Айресте тұрады. {{дк}}

=== Азия және Африка ===
[[Түркия|Түркияда]] шамамен 1,3 миллион албан  текті   азамат  тұрады, олардың 500 мыңнан астамы өздерінің ата-тегін, тілін  әрі  мәдениетін мойындайды.  Дегенмен'',''   өзге   де  деректерге сүйенсек Түркиядағы албан  тектес  адамдардың саны 5 миллионға  дейін  жетеді.  Бірaқ'',''   бұл  халықтың  үстем   көбi  ассимиляцияланып кеткен  әрі   қазіргі  таңда албан тілін  ерікті  меңгермейді, бірақ белсенді албан қауымы бүгінгі күнге  шейін [[Ыстанбұл|Ыстанбұлда]] өзінің ерекшелігін сақтайды.

Сонымен қатар [[Мысыр]] да өз мемлекетінде 18 000-ға жуық албандардың, негізінен тоск диалектісінде сөйлейтіндердің барын мойындайды.<ref>{{cite book|last=Saunders|first=Robert A.|title=Ethnopolitics in Cyberspace: The Internet, Minority Nationalism, and the Web of Identity|year=2011|location=Lanham|publisher=Lexington Books|url=https://books.google.com/books?id=vM5hZEsdz94C&pg=PA98|isbn=9780739141946|page=98|quote="In addition to the recent emigrants, there are older diasporic communities around the world. There are upwards of 5 million ethnic Albanians in the Turkish Republic; however, the vast majority of this population is assimilated and no longer possesses fluency in the language, though a vibrant Albanian community maintains its distinct identity in Istanbul to this day. Egypt also lays claim to some 18,000 Albanians, supposedly lingering remnants of Mohammad Ali's army."}}</ref> Олардың көпшілігі  өзін Мысыр мен [[Судан|Суданның]] [[Хедив|Хедиві]] деп жариялаған [[Уәли (лауазым)|Уәли]] атанған албан [[Мұхаммед Әли Мысырлық]] [[Жаңа шерік|жаңа шеріктің]] ұрпақтары. Ол құрған әулетпен қоса, ескі Мысыр мен Судан ақсүйектерінің орасан бөлігі албан текті болды. Осыған қоса, жер жүзінде бұдан да ескі диаспоралық қауымдастықтар бар.

=== Океания ===
Албан тілінде [[Аустралия]] мен [[Жаңа Зеландия|Жаңа Зеландияда]] тұратын албан диаспора қауымдастығы да сөйлейді.

== Диаклектілер ==
[[Сурет:Albanian-dialects.svg|нобай| Албан тілінің диалектілері.]]

* '''албан'''
** [[Тоск]]
*** Солтүстік Тоск
*** Лаберишт
*** Чам
*** Арванитика
*** Арбереш
** [[Гег]]
*** Солтүстік-батыс Гег
*** Солтүстік-шығыс Гег
*** Орталық Гег
*** Оңтүстік Гег

Албан тілінде екі түрлі диалект бар: оңтүстігінде Тоск, ал солтүстігінде Гег.<ref>Gjinari, Jorgji. Dialektologjia shqiptare</ref> Стандартты албан тілі тоск диалектісін негізделген. Шкумбин өзені -  қос  диалект арасындағы  қақ   үлеу  сызығы.<ref>''The river Shkumbin in central Albania historically forms the boundary between those two dialects, with the population on the north speaking varieties of Geg and the population on the south varieties of Tosk.'' (page 23) ISBN|978-0-08-087774-7</ref>

Гег төрт субдиалектіге тарайды: Солтүстік-Батыс Гег, Солтүстік-Шығыс Гег, Орталық Гег және Оңтүстік Гег. Ол негізінен Албанияның солтүстігінде, [[Косово|Косовода]],бүкіл [[Черногория]] мен [[Солтүстік Македония|Солтүстік Македонияның]] солтүстік-батысында сөйлейді. 

Тоск бес диалектіге бөлінеді, соның ішінде Солтүстік Тоск (сөйлеушілер саны қыруар), Лаберишт диалектісі, Чам , Арванитика және Арбереш. Тоск тілінде Албанияның оңтүстігінде, Солтүстік Македонияның оңтүстік-батысында және Грекияның солтүстігі мен оңтүстігінде сөйлейді. Чам диалектісін Грекияның солтүстік-батысында қолданады, ал Арванитика диалектісінде Грекияның оңтүстігіндегі арваниттер сөйлейді. Сонымен қатар, Арбереш диалектісінде Италияның оңтүстік-шығысында, [[Сицилия]] мен [[Калабрия]] аймақтарын қоныстанған шағын қауымдастықтарда Арбереше халқы сөйлейді, олар 15-16 ғасырда келген мигранттардың ұрпақтары.<ref>The Italo-Albanian villages of southern Italy Issue 25 of Foreign field research program, report, National Research Council (U.S.) Division of Earth Sciences Volume 1149 of Publication (National Research Council (U.S.)) Foreign field research program, sponsored by Office of Naval research, report; no.25 Issue 25 of Report, National Research Council (U.S.). Division of Earth Sciences Volume 1149 of (National Academy of Sciences. National Research Council. Publication) Author George Nicholas Nasse Publisher National Academy of Sciences-National Research Council, 1964 page 24-25 link</ref> 

==Дереккөздер==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Үнді-Еуропа тілдері]]

Бұл бетте қолданылған үлгілер:

Үлгі:Cite book (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Cite news (өңдеу)
Үлгі:Cite web (өңдеу)
Үлгі:Flagicon image (өңдеу)
Үлгі:HumanizeDate (өңдеу)
Үлгі:Lang-sq (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Lang1 (өңдеу)
Үлгі:Langi (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Legend (өңдеу)
Үлгі:Nbsp (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Ref-fr (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Ref-info (өңдеу)
Үлгі:Ref-lang (өңдеу)
Үлгі:Str left (өңдеу)
Үлгі:Unicode (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Wikidata (өңдеу)
Үлгі:Байрақ (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Байрақ/Албания (өңдеу)
Үлгі:Байрақ/Косово (өңдеу)
Үлгі:Байрақ/Сербия (өңдеу)
Үлгі:Байрақ/Солтүстік Македония (өңдеу)
Үлгі:Байрақ/Черногория (өңдеу)
Үлгі:Байрақ/байрақ (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Дереккөздер (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Дереккөзі келтірілмеген (өңдеу)
Үлгі:Дк (өңдеу)
Үлгі:Инфобокс (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Кітап (өңдеу)
Үлгі:Легенда (өңдеу)
Үлгі:Тілдер (өңдеу)
Үлгі:Тілдер/familycolor (өңдеу)
Module:Wikidata (өңдеу)

Албан тілі бетіне қайту.

«https://kk.wikipedia.org/wiki/Албан_тілі» бетінен алынған