Құмықтар бетінің кодын көру

Бұл бетті өңдеуге рұқсатыңыз жоқ. Келесі себеппен:

Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.

The block was made by ‪EPIC‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.

Start of block: 13:48, 2024 ж. шілденің 2
Expiry of block: 13:48, 2025 ж. шілденің 2

Your current IP address is 206.189.44.186. The blocked range is 206.189.32.0/20.

Please include all above details in any queries you make. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy.

Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.

Бұл беттің кодын көріп, көшіре аласыз.

{{Халық
|атауы      = Құмықтар
|сурет      = 
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 500- 600 мың
|аймақ      = 
|аймақ1     = {{RUS}}
|саны1      = 503 060 (2010)
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{UZB}}
|саны2      = 1,2 мың (2016)
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = {{UKR}}
|саны3      = 718 (2001)
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = {{KAZ}}
|саны4      = 461 (2013)
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = {{TUR}}
|саны5      = 10 мың үстінде
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[құмық тілі]]
|діні       = ислам, сүннит тармағы
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Құмықтар''' - Дағыстанның байырғы [[Түркі тілдері|түркі тілдес]] халқы. Құмықтардың қазіргі жалпы саны 500 мыңнан астам. Негізгі бөлігі [[Ресей Федерациясы]]ның, [[Дағыстан]] Республикасында ([[Хасавюрт]], Бабаюрт, Қызылюрт, Буйнақ, Дербент, Қайтағ, Қаякет, Қарабудағкент ауданында), қалғандары Ичкерия, [[Солтүстік Осетия]] мен [[Ставрополь]] өлкесінде қоныстанған. Өте шағын диаспора ретінде [[Иран]], [[Сирия]] және [[Түркия]] мемлекеттерінде де өмір сүреді.<ref>Кумыки, М., 1961; Гаджиева С.Ш., Современная культура и быт народов Дагестана, М., 1971.</ref>

== Тілі ==
Үлкен [[Европеоидтік нәсіл|европеид нәсілінің]] құрамындағы балқан — [[кавказ]] нәсілінің кавкасион тобына жатады. Түркі тілдерінің қыпшақ тобына жататын құмық тілінде сөйлейді. [[Әдеби тіл]]і буйнақ және хасавюрт [[диалект]]ілерінің негізінде қалыптасқан. Құмық жазба ескерткіштері 16-ғасырдан белгілі. 17-ғасырдан бастап Солтүстік Кавказдағы орыс әкімшілігімен қатынаста ресми тіл қызметін атқарған. Құмықтар ертеден араб жазуын пайдаланып келеді. 1928 ж. латын, 1938 ж. [[кирилл әліпбиі]]не көшірілген. Грамматикасында оғыз, Кавказ халықтары тілдерінің әсері байқалады.
[[Сурет:Daghestan, A Kumik family (A).jpg|нобай|оңға|200px|Құмықтар]]
Құмық тілінде бес диалект бар: хасавюрт, бұйнақ, қайтақ, таулы және тер. Олар аймақтық диалектілер болып есептеледі, себебі олардың шекарасы бұрынғы феодалдық және аймақтық-әкімшілік шекарасымен сәйкес келеді. Құмық тілінде – араб, парсы, кавказ (негізінен даргин, авар және шешен) және орыс тілдерінен енген сөздер кездеседі. Нақты айтар болсақ, араб тілінен енген сөздер негізінен қоғамдық-саяси, мәдени және діни салаларға жатады (жамият «қоғам», китап «кітап», дин «дін»). Иран сөздері құрамында саудамен, қолөнер, қоғамдық қатынастардың түрлі жақтарымен, тұрмыстық қажеттерге байланысты сөздер көбірек кездеседі (савдюгер «саудагер», шайы «бақыр», дарай «төсек», дос «дос», каманча «ысқымен ойналатын музыкалық аспап», тахча «сөре, полка»). Орыс тілінен енген сөздердің ішінде негізінен тұрмыстық және әкімшілік лексикасы саласына ерте кезде енген сөздер (педире «бедіре, шелек», сумавар «самаурын», кансарал «кеңсе») және қоғамдық-саяси терминдерден шаруашылық, мәдениет, ғылым, техника дамуын бейнелейтін ұлтаралық сөздерден тұратын кеңестік дәуірде пайда болған кейін енген сөздер кездеседі.<ref>"Ана тілі" газеті. 27 Маусым, 2013. «Түркі тілдері» кітабының негізінде дайындаған Д.ТӨЛЕБАЕВ</ref>

== Діні ==
Құмықтардың көпшілігі [[ислам]] дінінің [[Сунниттер|сүннит]] тармағын ұстанады.

== Тарихы ==
Құмықтардың халық ретінде қалыптасуы 10-11 ғасырдан басталады. Олардың этнографиялық негізін Дағыстан жазығындағы жергілікті тайпалар мен осында келген түркі тілдес тайпалар (әсіресе қыпшақтар) құрайды. Құмықтар басқа да тау халықтарымен біріге отырып, 13 ғасырда [[моңғол]] шапқыншылығына қарсы күресті. Құмыктар мекендеген аумақта бірқатар [[ортағасыр]]лық мемлекеттер өмір сүрді. Олардың ішіндегі ең ірісі — Тарковск княздігі болды. Құмықтар Ресей отаршыларына қарсы [[Шәміл]] бастаған ұлт-азаттық күреске (1847 — 1864) де қатынасты.

== Кәсібі ==
Құмықтардың дәстүрлі кәсіптері — [[егіншілік]] (бидай, арпа, тары, күріш, жүгері), мал өсіру, [[бау-бақша]], көкөніс, жүзім өсіру, [[омарташылық]]. Жайылымдық шабындықтардың көптігіне байланысты [[мал шаруашылығы]] кеңінен дамыған: буйвол мен қой өсірілді, жылқы шаруашылығымен айналысты.<br />
Үй кәсіптері мен [[қолөнер]]ден шұға, кілем тоқу, тері, ағаш, металл мен тас өңдеу дамыған. Үйлерін шикі [[кірпіш]]терден, тастан салған.
Ауылдары қатар салынған, дәстүрлі тұрғын-үйі саманнан, тастан төбесі жалпақ 1-2 қатарлы үйлер.

== Мәдениеті ==
[[Сурет:Xingal.jpg|нобай|оңға|200px|Хинкал]]
Құмықтардың [[салт-дәстүр]]лері, [[мәдениет]] мен [[тұрмыс-тіршілігі]] жөнінен өздерінің ең жақын көршілері [[ноғай]], қарашай, балқарларға ұқсас болып келеді. Құмық халқының бай [[ауыз әдебиеті]], [[саз]], [[би]] өнері сақталған. Фольклоры, әдеби, өлең, ән, ертгі, жыр, музыкалық шығармалары дамыды.

Ер адамдардың [[ұлттық киім]]дері — бешмет, сеңсең жамылғы, сеңсең бөрік, домалақ бөрік, теріден тігілген аяқ киім. Әйелдердің ұлттық киімдерінің қатарына бүкіл денені жабатын көйлектер (арсар, қос жеңді қабалай, т.б.) [[орамал]]дар, чутку (бас киім) жатады. Әйелдері арты ашық, теріден тігілген башмақтар киіп, киімдері ою-өрнек, әшекейлермен безендірілетін болған. <br />
Құмықтардың сан алуан [[ұлттық тағам]]дарына хинкал, курзе (тұшпара), долма, аш (палау), чишлик (кәуап), бозбаш, чуду, гюлеме, этмек, т.б. ет, қамыр, сүт өнімдерінен жасалған тағамдар жатады. ��үзімнен сусын, [[шарап]] жасайды. Құмықтар елді мекендерді юрт, кент деп атайды.

== Қазақстандағы құмықтар ==
Қазақстандағы құмықтардың саны - 461 адам (2013).<ref>Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ  энциклопедиясы», 2016. 292-бет ISBN 978-601-7472-88-7</ref>

== Дереккөздер ==
<references/>

{{wikify}}
{{Еуропа халықтары}}

[[Санат:Дағыстан халықтары]]
[[Санат:Ресей халықтары]]
[[Санат:Түркі этникалық топтары]]
[[Санат:Кавказ халықтары]]


{{stub}}

Бұл бетте қолданылған үлгілер:

Үлгі:Ambox (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:KAZ (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:RUS (кодын көру) (жартылай қорғалған)
Үлгі:Str left (өңдеу)
Үлгі:Stub (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Stub-meta (өңдеу)
Үлгі:TUR (кодын көру) (жартылай қорғалған)
Үлгі:Tl (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:UKR (кодын көру) (жартылай қорғалған)
Үлгі:UZB (кодын көру) (жартылай қорғалған)
Үлгі:Wikify (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Байрақ (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Байрақ/Ресей (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Байрақ/Түркия (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Байрақ/Украина (өңдеу)
Үлгі:Байрақ/байрақ (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Байрақ/Қазақстан (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Байрақ/Өзбекстан (өңдеу)
Үлгі:Еуропа халықтары (өңдеу)
Үлгі:Инфобокс (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Навигациялық кесте (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Халық (кодын көру) (қорғалған)
Үлгі:Этникалық топ (кодын көру) (қорғалған)
Module:Arguments (кодын көру) (қорғалған)
Module:Category handler (кодын көру) (қорғалған)
Module:HtmlBuilder (кодын көру) (қорғалған)
Module:Message box (кодын көру) (қорғалған)
Module:Message box/configuration (кодын көру) (қорғалған)
Module:Namespace detect (кодын көру) (қорғалған)
Module:Namespace detect/config (кодын көру) (қорғалған)
Module:Namespace detect/data (кодын көру) (қорғалған)
Module:Navbox (кодын көру) (қорғалған)
Module:Yesno (кодын көру) (қорғалған)

Құмықтар бетіне қайту.

«https://kk.wikipedia.org/wiki/Құмықтар» бетінен алынған