Afʊwanɩ
Afʊwanɩ ŋgʊ pahayʊʊ (Avena sativa L.) nabʊyʊ taa payaɣ-kʊ se Afʊwanɩ byzantine kɛ tɩŋ ŋgʊ pɩnzɩ naalɛ wayɩ lɛ, kʊɖʊʊ pee yɔ, kɩ-tɛ nɛ Avena, tɩŋ weyi ɛɖʊ ñʊŋ yaa lɔtʊ yɔ ɛ-tɛ tɩmʊʊ liɖe taa, nɛ pahayʊʊ-kʊ ɛzɩ mʊlʊm pee tɩŋ yaa kpɩna hatʊ ndʊ pɛsɛtʊʊ nɛ lɛŋ yɔ, kʊɔñɔʊ lɛ, kɩ-tɛ ho wɛ nɛkɛ nɛkɛ nɛ pɩwɛ leleŋ nɛ lakʊ taa kpɩna tɩŋga sɔɔlɩ-yɛ. kɩwɛ mʊlʊm pee tɩŋ weyi ɛkɛ kesi yɔ ɛ-taa nɛ palakɩnɛ-yɛ tʊmɩyɛ kajalaɣ taa kɛ kpɩna tɔɔnaɣ nɔmɔʊ taa (kɔzɩ kɔzɩ kpɩnaa naŋgbanzɩ naanza nzɩ sɩtɛmna cɩkpalʊʊ kʊyʊmʊʊ yɔ).
Afʊwanɩ ŋgʊ payaɣ Avena kɩtaa wɛ ɖɔɖɔ afʊwanɩ ŋgʊ pahayʊʊ yɔ pɔɖɔɔ nɛ pɛwɛ ndɩ ndɩ kɔzɩ kɔzɩ Avena fatua, folle afʊwanɩ adventice haɖaaŋ sɔsɔɔŋ. Afʊwanɩ tɛ hɛtʊ taa wɛ abalɩtʊ nɛ halɩtʊ kpakpa nɛ heelim kpakʊʊ nɛ habalɩtʊ nɛ pawokina halɩtʊ cɔlɔ. Kɩtɛ ñɔʊ taa lɛ, kɩwɛna hayʊʊ ɛgbam kɛ ɖaʊ lɔɔ nakʊyʊ yɔ nɛ kɩ-ɖalakɩŋ maɣna sɛŋtɩmɛta naa 25 ŋtalɩ 150 mbʊ yɔ nɛ kɩyɔɔ pɔŋ wɛ ɖama taa. Kɩhatʊ yɔ fɛyɩ hʊndʊʊ ɛlɛ tɩɖalɩɣ, tɩwɛ ɖɔfɩɩ nɛ tɩwalanzɩ maɣna miliimɛtaa naa 2 ŋtalɩ 10 nɛ tɩcɔlʊʊ ɖama taa kɛ ɖaʊ yɔ.
Afʊwanɩ kɛ tɩŋ kʊdɔm wɛ ɖoŋ yɔ nɛ pʊdamʊna se pɔsɔ-kʊ tɛtʊ ndʊ tɩ-taa fɛyɩ mʊzʊŋ yɔ yaa paapɩzɩɣ se paɖʊ peeɖe huɖe yaa anasaayɩ huɖe yɔ. Ɖɔɖɔ lɛ, kɩɩlakɩ ɖenɖe lɩ pɩzɩɣ se pɩwadɩ kʊyɔɔ yɔ yaa ɖenɖe piliki-kʊ yɔ. Paahayʊʊ-kʊ ɖenɖe lɩm wadɩ yɔ nɛ ɖenɖe tɛtʊ kɩlɩ yuŋ nɛ piyeki nɛ piliki-kʊ. Kɩɩlakɩ ɖɔɖɔ ɖenɖe kusoŋtuu wɛ tam yɔ, ɛzɩ ɖenɖe tɩŋ kɩlɩ ɖɔʊ yɔ.
.jpg)
Ɖɩcɔna kedeŋga kpeekpe yɔ kɔyɔ ɖinaɣ se afʊwanɩ haɖaʊ pasaa kpaɣ wayɩ wayɩ pɩnzɩ 50. Pʊtʊwaa kpaɣ miiliyɔɔ naa tɔɔnɩ naa 50 pɩnzɩ 1960 alɩwaatʊ taa ŋtalɩ miiliyɔɔ naa tɔɔnɩ naa 20 pɩnaɣ 2010 taa. Afʊwanɩ tatasɩ kɩkɛ kpɩna tɛ tɔɔna kɩpaŋga mbʊ pʊyɔɔ yɔ samɩla nɛ ɔrɩgɩ lɛɛzɩ koloniyedaa.
Ajɛyɛ wena a-taa nikaɣ wɛ nɛ hayɩm wala yɔ a-taa kɛ afʊwanɩ haɖaʊ cɛyaa siŋ kedeŋga taa. Kedeŋga kpeekpe taa lɛ, Kanada ɛjaɖɛ kajalaɣ ɛjaɖɛ ndɩ ɖɩyekɩɣ nɛ polɩŋ taa (tɔɔnɩ naa miiliyɔɔ naa 2,1) nɛ Etaazuuni ñɛkɛnɛ kajalaɣ taa poliŋ taa mʊyʊʊ. Afʊwanɩ pee tɛ ŋgʊ palaka-kʊ nɛ tʊmɩyɛ nɛ paɖʊʊ kpaŋnaŋ mbʊ yɔ kɩwɛna setuu tɛ ɖoŋ nɛ pisetuu kpɩna. Kɩtɛ ɖoŋ wazaɣ tatalɩ pilee yaa ɔrɩgɩ.
