Kúbudeilan

Kúbudeilan var alvarleg 13 daga deila í október 1962 milli Bandaríkjanna og Sovétríkjanna þegar Sovétmenn unnu að uppsetningu kjarnaflauga á Kúbu og má kalla hana hápunkt Kalda stríðsins. Ástæðan var kjarnorkuvígbúnaðarkapphlaupið milli þessara tveggja stórríkja. Bæði ríkin vildu vera sem best undirbúin fyrir utanaðkomandi árásum og varð Kúba miðpunktur deilunnar vegna staðsetningar sinnar. Sovétmenn áttu auðvelt með að koma upp kjarnorkuskotpöllum þar og ógnuðu þannig öryggi Bandaríkjanna. Aldrei áður hafði heimurinn verið jafn nálægt kjarnorkustríði og þá. Bæði ríkin töldu sig hafa unnið deiluna og sambúð þessara tveggja stórríkja batnaði í kjölfarið. Árið 1963 ákváðu kjarnorkuveldin þrjú, Bandaríkin, Sovétríkin og Bretland, að hætta öllum tilraunum með kjarnorkuvopn ofanjarðar.

Kalda stríðið byrjaði í raun þegar seinni heimsstyrjöldinni lauk árið 1945. Í kjölfarið misstu Japanir og Þjóðverjar mikil völd og Bandaríkin og Sovétríkin urðu öflugustu ríki heims, en þó á sitthvorn háttinn. Bandaríkin voru voldugust og réðu yfir meiri vopnum en Sovétríkin voru með fjölmennasta herinn, þrátt fyrir gífurlegt mannfall.^[1]

Kalda stríðið var pólitísk deila á milli Bandaríkjanna og Sovétríkjanna og eitt helsta deilumál þeirra var hver örlög Þýskalands myndu verða. Evrópa var í upphafi það sem skipti mesti máli en vegna stöðugleika Evrópu, sóttust risaveldin eftir áhrifum í þriðja heiminum og fyrir vikið varð þriðji heimurinn að hálfgerðum vígvelli veldanna tveggja. Það er þá sem Kúba kemur inn í málið.^[2]

Eftir kjarnorkusprengjuna á Hiroshima og Nagasaki var öllum ljóst að kjarnorka gæti og myndi umbreyta öllum hernaði og hernaðarhugsun, og eftir heimsstyrjöldina voru það Bandaríkjamenn sem réðu einir yfir kjarnorkuvopnum. En það var í júlí 1949 þegar það breyttist, er Sovétmenn sprengdu sína fyrstu kjarnorkusprengju og kjarnorkukapphlaupið hófst þannig á milli risaveldanna.

Þessir atburðir settu af stað það sem er kallað „vígbúnaðarkapphlaupið“ en þá lögðu Bandaríkin og Sovétríkin mikla áheyrslu á að framleiða sem mest af kjarnorkusprengjum og hægt væri til að vera „ógnandi“ fyrir hitt veldið og til að tryggja að þeir gætu brugðist við árás. Þessar kjarnorkuflaugar voru þó ekki nógu öflugar til að ná á mili landa og því var mikilvægt að koma upp skotpöllum sem næst yfirráðasvæðum hvors ríkisins.^[3]

Kúbudeilan snerist í raun aðeins um þetta vígbúnaðarkapphlaup og pólitískt stolt risaveldanna. Hún hófst upp úr 1961 en þá hafði mikið gengið á á Kúbu síðustu ár. Þá hafði einræðisherranum Fulgencio Batista verið steypt af stóli af byltingarmönnum undir stjórn Fidel Castro árið 1959. Bandarískir auðmenn höfðu það þá gott á Kúbu vegna þess að þar var meira frelsi en í Bandaríkjunum.

Kúba varð mjög fljótt staður þar sem hinir auðugu komu til að skemmta sér og græða pening. Bandarísk fyrirtæki réðu yfir um 90% af rafmagni og síma á eyjunni, 50% af járnbrautum og 40% af sykurframleiðslunni og var því Kúba mjög háð Bandaríkjunum, sérstaklega þar sem sykurframleiðslan var og er enn undirstaða efnahags á Kúbu. Vegna nálægðar Kúbu við Bandaríkin sáu Sovétmenn leik á borði til að ógna Bandaríkjunum.^[4]

Eftir að Bandaríkin settu á viðskiptabann á Kúbu, náðu Sovétmenn að mynda bandalag við Castro. Það gerðu þeir með því að kaupa mikið af sykri af Kúbverjum langt yfir heimsmarkaðsverði til að viðskiptabannið myndi ekki hafa slæm áhrif á eyjuna. En það sem sneri Castro endanlega gegn Bandaríkjamönnum var innrásin þann 17. apríl 1961. Þá sendi John F. Kennedy Bandaríkjaforseti skammlífan innrásarflokk Kúbumanna undir bandarískri stjórn til Kúbu og lentu þeir við Svínaflóa. Hún var byggð á bjartsýnum vonum um uppreisn gegn Castro á Kúbu en þær rættust ekki. Þessi innrás varð til þess að Castro gekk alveg til liðs við Sovétmenn, því að hann var viss um að Bandaríkin myndu gera aðra tilraun til innrásar.^[5]

Þann 8. október 1962 fékk Nikita Krústsjov, leiðtogi Sovétríkjanna, leyfi til að koma fyrir kjarnorkuflaugum á Kúbu. Þessar flaugar voru andsvar Sovétríkjanna við kjarnorkuflaugum sem Bandaríkjamenn höfðu komið fyrir við landamæri Tyrklands. Staðsetning Kúbu var tilvalin af því þar gátu þeir sent flaugarnar til Bandaríkjanna á nokkrum mínútum. Þann 16. október sá Kennedy ljósmyndir úr njósnavél Bandaríkjanna, U2, að skotpallar voru komnir upp á Kúbu. Þessi uppgötvun var áfall fyrir Bandaríkin og bandarískir ráðamenn kröfðust þess auðvitað að flaugarnar yrðu fjarlægðar því þeir töldu að þessar flaugar ógnuðu þjóðaröryggi Bandaríkjanna. Sovétmenn neituðu þeirri bón og allt stefndi í átök.^[6]

John F. Kennedy þáverandi Bandaríkjaforseti fundaði þá með helstu ráðgjöfum sínum og þau ráð sem þeir komu upp með voru:

1. Gera ekki neitt
2. Reyna að sannfæra Krústsjov um að hætta við þessi áform
3. Gera tilraun til að ræða leynilega við Castro
4. Hefja innrás á Kúbu
5. Eldflaugastöðvarnar yrðu eyðilagðar með loftárásum
6. Hafnbann yrði sett á eyjuna^[7]

Kennedy tilkynnti ákvörðun ríkisstjórnarinnar í sjónvarpsútsendingu þann 22. október að hafnbann yrði sett á Kúbu og var það löggilt þann 23. október. Bandaríkjamenn gáfu það út að ef Sovétríkin myndu brjóta hafnbannið myndu þeir gera árás. Þann dag stóð heimurinn á öndinni þegar sovésk flutningaskip nálguðust hafnbannslínuna og allt leit út fyrir að þriðja heimsstyrjöldin væri við það að hefjast, aldrei hafði veröldin staðið nær ógnun kjarnorkustríðs. Á síðustu stundu ákváðu Sovétmenn að stöðva vopnaflutningaskip sín rétt fyrir utan hafnbannslínuna og afstýrðu með því gífurlegum hörmungum.^[8]

26. og 27. október fékk síðan Kennedy bréf frá Krústsjov þar sem hann ýjar að lausn. Fyrra bréfið var langt og tilfinningaríkt og þar lagði Krústsjov til, að ef Bandaríkin lýstu því opinberlega yfir að þeir myndu tryggja öryggi Kúbu og afléttu hafnbanninu, þá yrðu eldflaugarnar og vopnin tekin niður. Í seinna bréfinu var fyrra tilboðið ítrekað og bætt við að Bandaríkjamenn myndu fjarlægja flaugar sínar sem voru staðsettar við landamæri Tyrklands. En Kennedy vildi ekki samþykkja það vegna þess að honum fannst það vera of mikil pólitísk eftirgjöf.^[9]

Á meðan Kennedy og hans ráðamenn voru að funda um hvað ætti að gera var bandarísk njósnavél, U2, skotin niður. Þegar það gerðist vildu margir að loftvarnarbyssur Sovétmanna yrðu sprengdar upp til að tryggja öryggi Bandaríkjanna. Kennedy vísaði þó þeirri hugmynd á bug því honum fannst að það fæli í sér of mikla styrjaldarhættu. Á endanum ákvað Kennedy að fallast á tilboðið sem Krústsjov setti fram í fyrra bréfinu en gaf samt aldrei formlegt loforð um að ráðast ekki á Kúbu. 28. október lýstu Sovétmenn því yfir að þeir ætluðu að fjarlægja flaugarnar á Kúbu en það var samt ekki fyrr en 20. nóvember sem var lokið við að taka eldflaugarnar niður og flytja þær í burtu af eyjunni.^[10]

Næstu ár, eftir endalok Kúbudeilunnar, einkenndust af vaxandi slökun í samskiptum stórríkjanna tveggja. Deilan jók mikið á hróður Kennedys því hann setti Sovétmönnum úrslitakosti og hafði betur í áróðursstríði. Krústsjov hrökklaðist síðan úr embætti 1964 útaf veikri pólitískri stöðu hans, þó að bæði Sovétmenn og Bandaríkjamen höfðu hrósað sigri í deilunni. Með tímanum hættu Sovétmenn að trufla útvarpssendingar Bandaríkjamanna í Evrópu og Kennedy fór til Berlínar og lýsti yfir stuðningi sínum við borgina með orðunum „Ich bin ein Berliner“. Í ágúst 1963 var síðan undirritaður samningur milli Bretlands, Sovétríkjanna og Bandaríkjanna um að hætta tilraunum með kjarnavopn. Kennedy var síðan myrtur 22. nóvember 1963. Átökin um landsvæði utan Evrópu héldu þrátt fyrir það áfram, þó að minna bæri á hugmyndafræðilegum ágreiningi stórveldana en áður.^[11]

• Elliot, Florence. Heimurinn þinn. Þýð: Jón Ögmundur Þormóðsson, Gunnar Jónsson og Sigurður Ragnarsson. Örn og Örlygur hf, Reykjavík. 1969.
• Max Hastings (2023). Kúbudeilan 1962. Þýðing eftir Magnús Þór Hafsteinsson. Reykjavík: Ugla útgáfa. ISBN 9789935218186.
• Huldt, Bo. Saga mannkyns: Þrír heimshlutar 1945-1965, Ritröð AB. 14. bindi. Þýð: Lýður Björnsson. Ritstj: Knut Helle, Jarle Simensen, Sven Tägil og Kåre Tonnesson. Reykjavík: Almenna bókafélagið, 1982.
• Róbert F. Sigurðsson. „Um hvað snerist Kúbudeilan?“. Vísindavefurinn 16.9.2009. http://visindavefur.is/?id=51907. (sótt 6.1.2011).
• Valur Freyr Steinarsson. „Hver var ástæðan fyrir kalda stríðinu? Var það nauðsynlegt eða hefði verið hægt að sleppa því?“. Vísindavefurinn 4.3.2004. http://visindavefur.is/?id=4038. (sótt 6.1 2011)

Wikimedia Commons er með margmiðlunarefni sem tengist Kúbudeilunni.

• „Hver var ástæðan fyrir kalda stríðinu? Var það nauðsynlegt eða hefði verið hægt að sleppa því?“. Vísindavefurinn.
• „Um hvað snerist Kúbudeilan?“. Vísindavefurinn.