Լիմբիական համակարգ

Լիմբիական համակարգ, ծայրային, միջանկյալ և միջին ուղեղի մի քանի գոյացություններից կազմված ֆունկցիոնալ համակարգ, որը տեղադրված է տեսաթմբի երկու կողմերում` կիսագնդերի տակ^[1]։ Լիմբիական համակարգը տեղեկատվություն է ստանում ներքին օրգաններից, այդ պատճառով ստացել է նաև «ընդերային ուղեղ» անվանումը։ Լիմբիական համակարգը հնագույն կառույց է, այդ պատճառով կոչվում է նաև պալեոմամալ ուղեղ (հնագույն-կաթնասունային ուղեղ)^[2]։

Այս համակարգը մասնակցում է նպատակաուղղված վարքի ձևավորմանը, շարժառիթների (մոտիվացիաների) և հույզերի առաջացմանը, բնազդների իրականացմանը, ուսուցման և հիշողության գործընթացներին, քնի և արթունության պահպանմանը, ապահովում է ներքին միջավայրի հաստատունությունը^[3]։ Մարդու հուզական վիճակը մեծապես պայմանավորված է լիմբիական համակարգով^[4]^[5]։

Կառուցվածք

Լիմբիական համակարգը առանձին կառույց չէ, այլ կազմված է տարբեր մասերից. հոտառական կոճղեզից, հոտառական թմբիկից, հիպոկամպից (ծովաձիու գալար), ատամնավոր և հարծովաձիու գալարներից, գոտկագալարներից և այլն^[6]։ Լիմբիական համակարգի մեջ են ընդգրկվում նաև նոր կեղևի ճակատային բլթերը, նշաձև կորիզը, ենթատեսաթմբի պտկաձև մարմինները, միջին ուղեղի ցանցանման գոյացությունը, տեսաթմբի առաջային կորիզը^[7]^[8]^[9]^[10]։ Լիմբիական համակարգի գոյացությունների միջև առկա են բազմաթիվ փակ նեյրոնային օղակներ։

Հիմնական նշանակություն

Լիմբիական համակարգը զգացող ազդակներ է ստանում գլխուղեղի տարբեր շրջաններից, հատկապես` ցանցանման գոյացությունից։ Միջին ուղեղի հետ ունեցած երկկողմանի կապերի շնորհիվ լիմբիական համակարգը մասնակցում է վեգետատիվ և շարժողական ռեակցիաների կարգավորմանը։ Կեղևի կապակցական այն գոտիները, որոնք կապված են լիմբիական համակարգի հետ, կոչվում են լիմբիական կեղև։ Սրանց միջոցով լիմբիական համակարգն ընդգրկվում է բարձրագույն հոգեկան ֆունկցիաների կարգավորման գործընթացում, մասնավորապես` վարքի շարժառիթային և հուզական բաղադրիչների ձևավորմանը, երկարատև հիշողության ձևավորմանն ու ուսուցմանը։

Լիմբիական համակարգի տարբեր կենտրոնների միջև եղած օղակաձև կապերն ապահովում են դրդման երկարատև շրջապտույտն այս համակարգի ներսում, որը կարևոր գործոն է սինապսային հեշտացման և հիշողության ձևավորման մեխանիզմում։ Լիմբիական համակարգում դրդումը կարող է շրջանառվել կարճ և երկար օղակներով։

Ֆունկցիաներ

Հուզային գործունեության ժամանակ կարգավորում է վեգետատիվ և մարմնական համակարգերի գործունեությունը, ուշադրության, հուզական նշանակություն ունեցող տեղեկատվության վերարտադրման գործընթացները։ Լիմբիական համակարգը մասնակցում է օրգանիզմի հարմարողական վարքագծի, բնազդների, հոմեոստազի, բազմացման գործընթացների իրականացմանը։

Ընդերային ֆունկցիաների կարգավորումը

Լիմբիական համակարգը մասնակցում է ներքին օրգանների աշխատանքի կարգավորմանը։ Այս ֆունկցիան իրագործվում է ենթատեսաթմբի միջոցով^[11]։

Նշահամալիր

Նշահամալիրն իրականացնում է պաշտպանական, վեգետատիվ, շարժողական, հուզական ռեակցիաներ^[12]^[13]^[14]։ Այն իր կորիզներով պատասխանում է տեսողական, լսողական, հոտառական, մաշկային, ներքին ընկալիչներից հաղորդվող ազդակներին։ Նշահամալիրի կորիզների գրգռումը սիրտ–անոթային և շնչառական համակարգերի վրա թողնում է պարասիմպաթիկ ազդեցություն։ Նշահամալիրի գրգռումը ճնշում է նաև շնչառությունը, առաջանում են հոտոտելու, լիզելու, ծամելու, թքազատության ռեակցիաներ^[15]։

Հիպոկամպ

Հիպոկամպը (ծովաձիու գալար) լիմբիական համակարգի հիմնական գոյացություններից է։ Այն մասնակցում է կողմնորոշման, ուշադրության, ուսուցման ռեակցիաներին։ Հիպոկամպի նեյրոնները պատասխանում են լուսային, ձայնային և այլ գրգիռներին։ Այն մասնակցում է հիշողության ձևավորմանը, քանի որ նրանում կան բազմաթիվ փոքր ցանցեր, որոնցում ուսուցման գործընթացում շրջանառում է տեղեկատվությունը։

Հույզերի ձևավորում

Հույզերի առաջացմամբ լիմբիական համակարգը հեշտացնում է օրգանիզմի հարմարումը միջավայրի փոփոխվող պայմաններին։ Հույզերի ձևավորմանը մասնակցում են ենթատեսաթումբը, գոտկագալարն ու նշահամալիրը, ինչպես նաև ճակատային կեղևը^[1]։

Նշահամալիրն ազդում է սեռական վարքագծի վրա։ Դրա հեռացումից հետո կապիկների մոտ զարգանում է գերսեռազգայունություն, հուզական առեակտիվություն, վախի և զայրույթի բացակայություն։ Նման կենդանիները դառնում են շուտ ենթարկվող և հեշտությամբ ընտելանում են։ Հիպոկամպի վնասումը նվազեցնում է հուզականությունը, մեծացնում հուզական ռեակցիաներ առաջացնող գրգռիչների շեմքը։

Հույզերի ձևավորմանը լիմբիական համակարգը մասնակցում է նաև հորմոնային տեղաշարժերով։ Նշահամալիրի երկարատև գրգռման դեպքում արյան մեջ ավելանում է կորտիկոստերոիդների քանակը^[16]։

Հիշողության և ուսուցման ձևավորում

Այս ֆունկցիաներն իրականանում են լիմբիական համակարգում առկա նեյրնային փակ օղակներով, որոնցով շրջանառվող տեղեկատվությունը հիմք է հանդիսանում հիշողության առաջացման համար^[17]^[18]։ Էպիլեպսիայի և շիզոֆրենիայի առաջացումը կարող է կապված լինել լիմբիական համակարգի ախտահարման հետ^[19]։

Նշահամալիրը նպաստում է ժամանակավոր կապերի առաջացմանը, որոնք կարևոր են հիշողության ձևավորման համար^[15]։ Հիպոկամպը նպաստում է կարճատև հիշողության անցմանը երկարատևին^[20]^[21]։ Հիպոկամպի երկարատև խթանման դեպքում միջնորդանյութի արտազատման ուժեղացման միջոցով հեշտանում է սինապսային հաղորդումը, որին նպաստում է նաև հիպոկամպի նեյրոնների դենդրիտների փշիկների շատացումը։ Հիպոկամպի վնասման դեպքում մարդկանց մոտ վերանում է նոր կատարվող իրադարձությունների մտապահումը, սակայն չի խախտվում նախկինում եղած հիշողությունը։

Արտաքին հղումներ

Ծանոթագրություններ

↑ ^1,0 ^1,1 Schacter, Daniel L. 2012. Psychology.sec. 3.20
↑ https://www.quora.com/What-is-the-current-scientific-status-of-the-triune-brain-theory-proposed-by-McLean
↑ Blessing WW (1997). «Inadequate frameworks for understanding bodily homeostasis». Trends in Neuroscience. 20 (6): 235–239. doi:10.1016/S0166-2236(96)01029-6. PMID 9185301.
↑ Medline Plus Medical Encyclopedia
↑ Ledoux, J., (2003). Synaptic Self. New York: Penguin Books. 0142001783
↑ Princeton Review (2003 թ․ հուլիսի 29). Anatomy Coloring Workbook, Second Edition. The Princeton Review. էջեր 120–. ISBN 978-0-375-76342-7. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 10-ին.
↑ Broca, P (1878). «Anatomie comparee des circonvolutions cerebrales: Le grand lobe limbique et la scissure limbique dans la serie des mammifères». Revue d'Anthropologie. 1: 385–498.
↑ Morgane PJ, Galler JR, Mokler DJ (2005). «A review of systems and networks of the limbic forebrain/limbic midbrain». Progress in Neurobiology. 75 (2): 143–60. doi:10.1016/j.pneurobio.2005.01.001. PMID 15784304.
↑ Swenson, Rand. «Chapter 9 - Limbic System». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ նոյեմբերի 27-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 9-ին.:
↑ Rajmohan V, Mohandas E (2007). «The limbic system». Indian Journal of Psychiatry. 49 (2): 132–139. doi:10.4103/0019-5545.33264. PMC 2917081. PMID 20711399.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
↑ Olds, J.; Milner, P. (1954). «Positive reinforcement produced by electrical stimulation of septal area and other regions of rat brain». J.Comp. Physiolo. Psycholo. 47 (6): 419–427. doi:10.1037/h0058775. PMID 13233369.
↑ Todorov, A.; Engell, A. D. (2008). «). The role of the amygdala in implicit evaluation of emotionally neutral faces». Social Cognitive and Affective Neuroscience. 3 (4): 303–312. doi:10.1093/scan/nsn033. PMC 2607057. PMID 19015082.
↑ Markowitsch, H.J.; Staniloiu, A (2011). «Amygdala in action: Relaying biological and social significance to autobiographical memory». Neuropsychologia. 49 (4): 718–733. doi:10.1016/j.neuropsychologia.2010.10.007. PMID 20933525.
↑ Pessoa, L. (2010). «Emotion and cognition and the amygdale: From "what is it?" to "what's to be done?"». Neuropsychologia. 48 (12): 3416–3429. doi:10.1016/j.neuropsychologia.2010.06.038. PMC 2949460. PMID 20619280.
↑ ^15,0 ^15,1 Kheirbeck, M.A.; Hen, R. (2011). «Dorsal vs ventral hippocampal neurogenensis: Implications for cognition and mood». Neuropsychopharmacology. 36 (1): 373–374. doi:10.1038/npp.2010.148. PMC 3055508. PMID 21116266.
↑ Sapolsky, Robert M. (2003). «Stress and Plasticity in the Limbic System». Neurochemical Research. 28 (11): 1735–1742. doi:10.1023/A:1026021307833. ISSN 0364-3190.
↑ CurlikShors, D.; Shors, T.J. (2012). «Training your brain: Do mental and physical (map) training enhance cognition through the process of neurogenesis in the hippocampus?». Neuropharmacology. 64 (1): 506–14. doi:10.1016/j.neuropharm.2012.07.027. PMC 3445739. PMID 22898496.
↑ Adams, R.D. and Victor, M., Principles of Neurology, 3rd edn., MacGraw-Hill, New York, 1985.
↑ lversen, S.D., Recent advances in the anatomy and chemistry of the limbic system. In M.R. Trimble and E. Zarifian (Eds.), Psychophannacology of the Lhnbic System, Oxford University Press, Oxford, 1984, pp. 1-16.
↑ Eichenbaum, H. (2007). «Comparative cognition, hippocampal function, and recollection». Comparative Cognition & Behavior Reviews. 2 (1): 47–66. doi:10.3819/ccbr.2008.20003.
↑ Spreng, R.N.; Mar, R. A. (2012). «I remember you: A role for memory in social cognition and the functional neuroanatomy of their interaction». Brain Research. 1428: 43–50. doi:10.1016/j.brainres.2010.12.024. PMC 3085056. PMID 21172325.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Լիմբիական համակարգ» հոդվածին։

[Schacter,_Daniel_L_2012-1] 1,0 ^1,1 Schacter, Daniel L. 2012. Psychology.sec. 3.20

[2] ttps://www.quora.com/What-is-the-current-scientific-status-of-the-triune-brain-theory-proposed-by-McLean

[blessing-3] Blessing WW (1997). «Inadequate frameworks for understanding bodily homeostasis». Trends in Neuroscience. 20 (6): 235–239. doi:10.1016/S0166-2236(96)01029-6. PMID 9185301.

[medlineplus-4] Medline Plus Medical Encyclopedia

[Ledoux03-5] Ledoux, J., (2003). Synaptic Self. New York: Penguin Books. 0142001783

[Review2003-6] Princeton Review (2003 թ․ հուլիսի 29). Anatomy Coloring Workbook, Second Edition. The Princeton Review. էջեր 120–. ISBN 978-0-375-76342-7. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 10-ին.

[broca-7] Broca, P (1878). «Anatomie comparee des circonvolutions cerebrales: Le grand lobe limbique et la scissure limbique dans la serie des mammifères». Revue d'Anthropologie. 1: 385–498.

[morgane-8] Morgane PJ, Galler JR, Mokler DJ (2005). «A review of systems and networks of the limbic forebrain/limbic midbrain». Progress in Neurobiology. 75 (2): 143–60. doi:10.1016/j.pneurobio.2005.01.001. PMID 15784304.

[swenson-9] Swenson, Rand. «Chapter 9 - Limbic System». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ նոյեմբերի 27-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 9-ին.:

[rajmohan-10] Rajmohan V, Mohandas E (2007). «The limbic system». Indian Journal of Psychiatry. 49 (2): 132–139. doi:10.4103/0019-5545.33264. PMC 2917081. PMID 20711399.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)

[11] Olds, J.; Milner, P. (1954). «Positive reinforcement produced by electrical stimulation of septal area and other regions of rat brain». J.Comp. Physiolo. Psycholo. 47 (6): 419–427. doi:10.1037/h0058775. PMID 13233369.

[Todorov-12] Todorov, A.; Engell, A. D. (2008). «). The role of the amygdala in implicit evaluation of emotionally neutral faces». Social Cognitive and Affective Neuroscience. 3 (4): 303–312. doi:10.1093/scan/nsn033. PMC 2607057. PMID 19015082.

[Markowitsch-13] Markowitsch, H.J.; Staniloiu, A (2011). «Amygdala in action: Relaying biological and social significance to autobiographical memory». Neuropsychologia. 49 (4): 718–733. doi:10.1016/j.neuropsychologia.2010.10.007. PMID 20933525.

[Pessoa-14] Pessoa, L. (2010). «Emotion and cognition and the amygdale: From "what is it?" to "what's to be done?"». Neuropsychologia. 48 (12): 3416–3429. doi:10.1016/j.neuropsychologia.2010.06.038. PMC 2949460. PMID 20619280.

[Kheirbeck-15] 15,0 ^15,1 Kheirbeck, M.A.; Hen, R. (2011). «Dorsal vs ventral hippocampal neurogenensis: Implications for cognition and mood». Neuropsychopharmacology. 36 (1): 373–374. doi:10.1038/npp.2010.148. PMC 3055508. PMID 21116266.

[Sapolsky2003-16] Sapolsky, Robert M. (2003). «Stress and Plasticity in the Limbic System». Neurochemical Research. 28 (11): 1735–1742. doi:10.1023/A:1026021307833. ISSN 0364-3190.

[CurlikShors-17] CurlikShors, D.; Shors, T.J. (2012). «Training your brain: Do mental and physical (map) training enhance cognition through the process of neurogenesis in the hippocampus?». Neuropharmacology. 64 (1): 506–14. doi:10.1016/j.neuropharm.2012.07.027. PMC 3445739. PMID 22898496.

[18] Adams, R.D. and Victor, M., Principles of Neurology, 3rd edn., MacGraw-Hill, New York, 1985.

[19] versen, S.D., Recent advances in the anatomy and chemistry of the limbic system. In M.R. Trimble and E. Zarifian (Eds.), Psychophannacology of the Lhnbic System, Oxford University Press, Oxford, 1984, pp. 1-16.

[Eichenbaum-20] Eichenbaum, H. (2007). «Comparative cognition, hippocampal function, and recollection». Comparative Cognition & Behavior Reviews. 2 (1): 47–66. doi:10.3819/ccbr.2008.20003.

[Spreng-21] Spreng, R.N.; Mar, R. A. (2012). «I remember you: A role for memory in social cognition and the functional neuroanatomy of their interaction». Brain Research. 1428: 43–50. doi:10.1016/j.brainres.2010.12.024. PMC 3085056. PMID 21172325.

[1]